A utor: Renata Panas
„Wychowanie Muzyczne", artykuł z numeru 2/2012 (przedruk tekstu, źródło: http://www.wychm uz.pl/artykul_ar_33.htm l)
„Jerzy Duda-Gracz to jeden z najbardziej wyrazistych i najpopularniejszych tw ó rc ó w polskiej sztuki XX wieku. „Paradoksalnie w czasach i-phonów i wycieczek w cyberprzestrzeń jego sztuka ciągle n u rtu je i przyciąga coraz to młodszych odbiorców. Demaskator polskich wad, ludzkiej g łu p o ty i zakłamania pozostawił nam dziedzictwo, które ciągle przywraca ład i nadaje sens w szechogarniającemu chaosowi". Zostało po nim blisko 3000 płócien, w tym 296 składujących się na jeden z największych cykli w historii nowożytnego malarstwa Chopinowi Duda-Gracz, będący hoł dem artysty dla kompozytora i najbardziej znam ienitym przykładem inspiracji dzieł muzycznych dla sztuk wizualnych.
w aniem , nie tylko w Polsce, ale i na świecie. Dzieło Dudy-Gracza jest eksponowane w różnych galeriach, towarzyszy w ielu uroczystościom. Im więcej ludzi d ow iaduje się o te j kolekcji, ty m większy staje się jej rozgłos. Można śmiało powiedzieć - popularność Chopinowi Duda-Gracz rośnie z upływ em czasu(Bochenek 2005, 8).
Z muzyki wyrosłe, sercem malowane
Jak podają źródła, malarz już dużo wcześniej interesow ał się twórczością muzyczną różnych kompozytorów. Przy jaźnił się z W ojciechem Kilarem, a po wizycie w Muzeum Beethoven-Haus w Bonn, skąd przywiózł replikę pośm iert nej maski Ludwika van Beethovena, zaczął poważnie myśleć o nam alowaniu „czegoś, co - oprócz muzyki - pozostało by po kompozytorze" (Bochenek 2005, 8). Ostatecznie jednak zdecydował się zacząć od Chopina. Dlaczego? Zapewne nie bez znaczenia był tu fakt, że do tw ó rc y Etiudy rew olucyjnej artysta, w którego dom u bardzo często słuchało się muzyki Chopina, czuł szczególny sentyment.
Jerzy Duda-Gracz w łożył w iele pracy i wysiłku w stworzenie m onum entalnego (prawie 300 prac) cyklu. Już ten fakt świadczy o dużej pomysłowości i ogrom nej wyobraźni artystycznej malarza (Sroka 2005, 337).Przystępując do pracy, wiedział, że czeka go bardzo tru d n e zadanie, a w ielorakie, długie obcowanie z muzyką stanie się nie lada w yzwaniem , wymagającym dużo odwagi i determ inacji, toteż do realizacji swojego zamierzenia przygotow yw ał się przez dwa lata. Przeczytał w tym czasie w iele książek dotyczących biografii i twórczości Chopina, s tu d io w a ł jego korespondencję, wyław iając z niej komentarze tw ó rc y na te m a t jego utw orów . Zapragnął, aby cykl był kom pletnym obrazem tw ó r czości kompozytora. Zdecydował się naw et namalować u tw o ry zaginione, na te m a t których posiadał jakiekolw iek informacje. Zafascynowany Chopinem, bardzo dużo, niemal bezustannie słuchał jego muzyki; nie tylko po to, aby zrozumieć pewne muzyczne zależności, ale także rozbudzić własną wyobraźnię i wczuć się w klim at epoki, w której u tw o ry powstawały. Podróżował również śladami kompozytora do różnych miejsc w Polsce, m.in. do Poturzyna, gdzie Chopin jeździł do swego przyjaciela Tytusa W ojciechowskiego (Bochenek 2005, 8).
Pierwsze obrazy cyklu poświęconego Chopinowi powstały w 1999 roku na plenerze w Łagowie i w innych małych miejscowościach na Roztoczu. W iele obrazów narodziło się też w pracowni w starej stodole w Nadrzeczu koło Biłgo raja, gdzie malarz mieszkał i tw orzył. W sumie, podążając śladami Chopina, Duda-Gracz o d w iedził 97 miejscowości, zwłaszcza w środkowo-wschodniej Polsce, m.in. na terenach w o je w ó d z tw mazowieckiego, lubelskiego, podlaskiego, podkarpackiego. W praw dzie w nocie w stępnej do w yda w n ictw a jest mowa o 92 miejscowościach, ale jest to naj p raw dopodobniej błąd wydawniczy. Nie w y m ie n io n o bow iem takich miejsc, jak: Łagówek, Międzyrzecz, Podegrodzie, Rokitno, Tomaszów Lubelski oraz Żelechów, w spom niano natom iast Szczyrk, który nie w ystępuje w żadnym z opisów pod obrazem. Przebywanie w każdym z tych miejsc dodawało au to ro w i nowych pom ysłów do pracy i tym samym przyczyniło się do różnorodności i zabarwienia wyrazowego całego w ielkiego cyklu.
Przed ukończeniem ekspozycji chopinow skiej artysta nie chciał sprawy nagłaśniać. Pracował sam i dopuszczał do siebie niew iele osób, stąd tak mało inform acji m am y o genezie i procesie powstawaia te j kolekcji. W iadom o jednak, że malarz zawsze zabierał się do pracy z samego rana, po śniadaniu i krótkim wypoczynku. Podczas tw orzenia nie odb ie ra ł żadnych telefonów . Sporządzał systematyczne notatki; ażeby się nie pogubić, prow adził dokładną rejestrację już ukończonych obrazów, „co p o latach okazało się bardzo przydatne w tro p ie n iu falsyfikatów". I tak krok po kroku powstawało ostatnie, największe dzieło jego życia.
Tworząc je, artysta był na takim etapie swojego życia, kiedy to człowiek zaczyna doceniać środowisko, w którym żyje - rodzinę, tradycję, historię, religię, sztukę, kulturę, literaturę, rodzimą przyrodę. Czuł się spełniony w tym , co robi, i szczęśliwy, że może pracować w kraju, z którego czerpie tyle inspiracji (Sroka 2005,337). A jednocześnie walczył z czasem, z przemijaniem. Trzy kolejne zawały, które przeszedł, były dla niego znakiem, że musi się spieszyć. Pragnął uwiecznić w swoich dziełach każdą chwilę zauroczenia, uniesienia, spędzając przy pracy w plenerze w iele godzin. Liczył się z tym , że nie wszystkie swoje myśli naniesie na płótno, dlatego towarzyszyła mu wielka determ inacja (Sroka 2005, 337).
W d zięk i ta je m n ica
Chopinowi Duda-Gracz to największy w historii polskiego malarstwa po 1945 roku i p ra w dopodobnie pierwszy na
świecie cykl autorski „napisany" na cześć Fryderyka Chopina. To unikatowe dzieło pełne jest przeróżnych symboli. Jego tw órca starał się zebrać swoje wyobrażenia na te m a t polskiej rzeczywistości i uwiecznić je na płótnie. Intencją malarza było ukazanie wieloznaczności znaczeń, pamięci miejsc, swojskości, codzienności i tego wszystkiego, co pol skie - widziane oczywiście oczami artysty. Poszedł przy tym bardziej drogą własnych bezpośrednich skojarzeń aniżeli utartych konwencji; chciał zachować w tych obrazach e lem enty swojej wyobraźni (Sroka 2005, 337).
Duda-Gracz ze s ta w ia ł-c z ę s to w sposób karykaturalny - resztki ocalałego pejzażu polskiego oraz bezradność czło wieka w obec upływ u czasu i siły przyrody. W jego obrazach to nie człowiek jest w centrum uwagi, tylko otoczenie, i pod tym względem w cyklu widoczny jest styl, z jakiego zasłynął artysta. W a rto przypomnieć, że we wcześniejszych pracach inspiracją dla Dudy-Gracza była polska rewolucja przemysłowa oraz jej skutki. Uważał, że postęp przemy słow y zabija malowniczość krajobrazu, który tak bardzo kocha i w którym się w ychow ał. Stąd brzydota estetyczna, deformacje. W Chopinowi Duda-Gracz skupia się jednak - i to jest wielka zmiana - na ukazaniu urzekającego w idoku polskiej ziemi, pełnego wdzięku i tajemniczości, a n i e - j a k daw niej - brzydoty, zła, tandety, monstrualnego śmietnika industrializacji (S tępakow al985, 10). Album inspirowany muzyką najwybitniejszego polskiego kompozytora zawiera obrazy, które są malarskim ujęciem całej jego twórczości. Jest to zbiór w yjątkow y, w którym łączą się jakości muzycz ne i plastyczne. W yjątkowa jest także bijąca z każdego obrazu polskość i związek z Chopinem.
Jedność z różnorodności
A lbum Chopinowi Duda Gracz to pod względem form alnym zbiór bardzo przejrzysty, czytelny i uporządkowany. Już w pierwszym, zewnętrznym oglądzie uwagę przykuwa rozmiar dzieła: 296 prac (255 obrazów i 41 całunów), pogrupowanych w edług fo rm muzycznych, tworzących 15 cykli malarskich, uporządkowanych w następującej kolej ności: cztery ballady, 29 etiud, cztery im prom ptus, 58 mazurków, 21 nokturnów , 16 polonezów, 39 preludiów, cztery ronda, cztery scherza, trzy sonaty, 19 walców, trzu wariacje, 17 u tw o ró w pojedynczych, 34 u tw o ró w pozostałych oraz 41 u tw o ró w zaginionych - w postaci całunów.
Malarz przedstawił obrazy w różnych technikach: etiudy, preludia i pieśni nam alowane są akwarelą i tem perą, n atom iast ballady, im prom ptus, mazurki, nokturny, polonezy, ronda, scherza, sonaty, walce, wariacje, u tw o ry poje dyncze oraz u tw o ry pozostałe utrzymane są w technice olejnej. Na szczególną uwagę zasługują całuny, czyli u tw o ry zaginione, w y k o n a n e - ja k od n o to w a n o w nocie w s tę p n e j- „ n a luźno wiszących kawałkach tkanin". Obrazy naniesio ne akwarelą są wdzięczne, lekkie, zwiewne, ulotne, symboliczne, natom iast prace olejne ukazują konkretne pejzaże, krajobrazy, ludzi, naturę skrywającą jakąś historię.
W w ielu pracach malarz uciekał się do techniki m onochrom atycznej. W sposób perfekcyjny i celow y b a w ił się ko lorem, zestawiając go w różnych odcieniach, chcąc uzyskać je d n o lity to n w całym m alowidle. Jego obrazy są bogate w różne odcienie szarości, błękity, brązy, żółcie, zgniłe zielenie. Barwy ciepłe, które sugerują nam zazwyczaj pierwszy plan, w platane są w barw y złamane w sposób tak perfekcyjny, że tru d n o czasami zauważyć granice tego rozmycia. Jedynie E tiuda c -m o ll op. 10 n r 12 „R e w o /u c y /n a " przedstawiona jest w przewadze barw ciepłych - czerwieni i pom a rańczy. Kontrastująca z nią czerń, złagodzona nieco brązem, sugeruje pierwszy plan. W Chopinowi Duda-Gracz barwy współgrają ze sobą, tw orząc klim at osnuty pewną tajemnicą. Obrazy na pierwszy rzut oka są smutne, ponure, jakby naznaczone melancholią. Niebo jest prawie zawsze pochm urne, a postacie sprawiają wrażenie obojętnych, niezau- ważających otaczającego ich piękna przyrody.
Każde z dzieł Chopina - przeniesione pędzlem na p łó tn o - jest tu ta j inne, różnorodne, ale zachowuje specyficzne znamiona stylu malarskiego Dudy-Gracza. Zasadniczo w swojej twórczości malarskiej artysta przedstawiał świat re alny, prawdziwy, czyli taki, jaki zastał w chwili obecnej; ludzi takich, jacy są w rzeczywistości - bez upiększeń, dlatego jego m alarstw o w y w o łu je u oglądających ogrom ne emocje i mieszane uczucia. Artystę cechuje „ironiczno-baśniow y stosunek do rzeczywistości, tendencji, do komplikowania anegdoty, skłonności do m e ta fo ry " oraz „zm ysł satyrycznej karykatury" (S tępakow al985, 35). Przy całej rozmaitości opinii krytyków na te m a t twórczości malarza, wszyscy zgod nie podkreślają jego św ietny warsztat malarski.
Groteska w służbie piękna
Satyryczno-groteskowy styl malarski Jerzego Dudy-Gracza przeniósł się również na dzieła zawarte w omaw ianym albumie. Kobiety i dzieci ukazane są z wyeksponow aną półnagością, nagością (M a z u r e k fis -m o llop. 59 n r 3, M azurek
C-dur op. 67 nr 3, Walc Des-dur op. 70 nr 3, Walc As-dur), a naw et w akcie miłosnym (pieśń Śliczny chłopiec D-dur
op. 74 nr 8), stanowiącym niejako groteskę w obec piękna krajobrazu polskiego. W żadnym z występujących w albu mie obrazów człowiekowi nie przyporządkowano a try b u tó w piękna. Jak w idzim y w Rondzie c -m o ll op. 1 czy M a z u rk u
grupa w ieśniaków pracuje w polu (Polonez d-m oll op. 71 nr 1, M azurek G-dur op. 50 nr 1), nagie kobiety zakładają koło u wozu (M azurek C-dur op. 24 n r 2).Czynności te w ykonyw ane są jakby od niechcenia, ludzie często otępiali, jak w amoku, przytłoczeni potęgą natury. W w ielu obrazach uchwyceni są w bezruchu, tw orząc jakby zastygłe posągi, na to m ia st w Etiudzie Des-dur nr 3, mazurkach: g-m oll op 67 nr 2, F-dur op. 68 nr 3, polonezach: B-dur, b-m oll Les Adieu,
Ges-dur oraz Preludium A -dur op. 28 nr 7 (trzy wersje) oglądamy postacie ukazane w ruchu oraz tańczące w rytm ie
polskich ta ń có w narodowych.
Nuta tra d y c ji, m elodia polskości
Duda-Gracz sięgnął również do ikonografii historycznej, ukazując charakterystyczne miejsca i elem enty krajo brazu. Są to kilkusetletnie w ierzby - symbole krajobrazu Mazowsza - (Ballada g-m oll op. 23, Polonez cis-moll op. 26 nr 1), d w orek w Żelazowej Woli (Etiuda As-dur op. 10 nr 10, Polonez B-dur z ostatnią sceną z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza) oraz d w orek w Poturzynie (Mazurek a-m oll op. 17 nr 4).
Malarz przedstawił różne w arstw y społeczne z epoki staropolskiej: szlachtę posesjonacką, zaściankową oraz zie- miaństwo, w p ló tł w akcję ich charakterystyczne obyczaje. W obrazach odnajdujem y w izerunki strojnych dam w d łu gich jedwabnych sukniach z w ycię tym i gorsetami i koronkow ym i wykończeniami, noszącymi finezyjnie upięte i przy ozdobione wstążką lub słomianym kapeluszem włosy, często osłaniające się od słońca białymi parasolkami (Mazurek
g-m oll op. 67 nr 2, M azurek a-m oll op. 17 nr 4, Walc As-dur op. 34 n r 1, Etiuda Des-dur nr 3, Polonez b-m oll Les Adieu). Towarzyszą im panowie w żupanach obszytych złotem lub w jedwabnych kontuszach z ozdobnym pasem
i czapkach z piórem (Polonez Ges-dur, Preludium A -dur op. 28 nr 7, Walc As-dur op. 64 nr 3, A ndante Spianato i Wielki
Polonez Es-dur op. 22). Chłopstwo ukazane zostało nie tylko podczas pracy na wsi, ale również w tańcu, przyodziane
w uroczyste narodow e stroje regionalne (M azurek cis-moll op. 6 n r 2 oraz E-dur op. 6 nr 3, Krakowiak F-dur op. 14
Rondo a la Krakowiak - stroje krakowskie). Na obrazach o d najdujem y też żołnierzy Księstwa Warszawskiego ubra
nych w m u n d u ry i czapki ułańskie (M azurek a-m oll op. 17 nr 4, Polonez B-dur, Introdukcja i Polonez C-dur op. 3, pieśń l/l/o/a/c op. 74 nr 10, Koncert fo r te p ia n o w y f- m o ll op. 21) oraz żołnierzy w ojsk napoleońskich (M azurek g-m oll op. 67 nr 2). Postaciom tym towarzyszą zbrojne rekwizyty: szable, szpady, karabele, bagnety przyczepione do broni palnej (Mazurek a-m oll op. 17 nr 4, Polonez op. 71 nr 2, Polonez B-dur).
Zauważyć można obrazy przedstawiające sceny grzybobrania, biesiadowania po polow aniu, odbywania przecha dzek w ustalonym porządku (Etiuda Des-dur nr 3, Walc As-dur op. 34 n r 1, M azurek g-m oll op. 67 nr 2). W album ie w iele jest także wizualizacji b ite w (Introdukcja i Polonez C-dur op. 3, pieśni: Wojak op. 74 nr 10, Narzeczony op. 74 nr 15, Fantazja Polska A -dur op. 13 (dyptyk), po\or\ezy:fis-moll op. 44, op. 71 nr 2, gis-moll, Preludium b-m oll op. 28 nr 16, Grand duo concertant E-dur op. 16) oraz zgliszcz powojennych (polonezy: A -dur op. 40 n r 1, c-moll op. 40 n r 2,
Polonez-fantazja As-dur op. 61, preludia: a-m oll op. 28 nr 2 - dwie wersje, gis-moll op. 28 nr 12, es-moll op. 28 nr 14,
c-moll op. 28 nr 20 - dw ie wersje).
Piękno polskiego krajobrazu najbardziej malowniczo i realistycznie oddają ronda, ale także ballady, im prom ptus, walce i inne tańce. Malarz przedstawia łąki, pola (Ballada F-dur op. 38 nr 2), leśne stepy, drzewa, krzewy, kwiaty (ronda: C-dur op. 73, F-dur op. 5 a ' la Mazur, mazurki: a-m oll op. 7 nr 2, a-m oll op. 59 nr 1, gis-moll op. 33 nr 1, tańce szkockie: D-dur op. 73 nr 1, G-dur op. 72 n r 2, Des-dur op. 72 nr 3), bagna, topieliska, moczary (Walc Ges-dur op. 70 nr 1, Rondo Es-dur op. 16, Barkarola Fis-dur op. 60).
Dopełnieniem krajobrazów w obrazach Gracza są stare chałupy kryte strzechą, walące się omszałe płoty, studnia z żurawiem, drzewa w sadach podparte tyczkami (Fantazja f-m o ll op. 49, M azurek f- m o ll op. 6 nr 1), „niby-strachy" na w ró b le (Etiuda f- m o ll nr 1), stogi siana (M azurek cis-moll op. 6 n r 2), wóz konny (M azurek C-dur op. 24 n r 2, M a
zurek C-dur op. 33 nr 2), pom niki cm entarne (M azurek a-moll Notre temps), kapliczki (M azurek f- m o ll op. 68 nr 4),
W zbiorze w ystępują również obrazy surrealistyczne, oderw ane od rzeczywistości, w których malarz ukazuje nad realne stw o ry o zniekształconym ciele i twarzach (mazurki: A s-dur op. 24 nr 3, cis-moll op. 41 nr 4, D-dur - dwie wersje, Scherzo cis-moll op. 39 nr 3 - try p ty k , Galop As-dur, Walc Es-dur, Etiuda a-m oll op. 25 nr 4), zjawy, duchy prze szłości (Etiuda c-moll op. 25 n r 12, Wariacje na te m a t Ronda B-dur op. 12, mazurki: B-dur op. 7 nr 1, As-dur op. 17 nr 3, h -m oll op. 33 nr 4, H-dur op. 41 nr 2, As-dur op. 41 nr 3, As-dur op. 50 nr 2, H-dur op. 56 nr 1, G-dur nr 1, B-dur,
Scherzo E-dur op. 54 - try p ty k , N okturn H -dur op. 9 nr 3), romantyczne nimfy, świtezianki, rusałki, topielice (M azurek e-m oll op. 17 nr 2, Walc As-dur), półanioły (Etiuda Ges-dur op. 25 nr 9, Fantazja-lmpromptu cis-moll op. 66, M azurek cis m o ll op. 30 nr 4, Polonez d-m oll op. 71 nr 1, Preludium fis -m o ll op. 28 nr 8, Scherzo h-moll op. 20 - tryptyk).
Malarz przedstawił wreszcie także uosobienie wiosny (Mazurek b-m oll op. 24 nr 4, Bolero C-dur op. 19, M o d e ra to
E-dur, pieśń Wiosna op. 74 nr 2). Zwiewne mary, zjawy i dziwne zjawiska symbolizują kruchość, marność, małość czło
wieka i przemijanie. Na pierwszy rzut oka tru d n o jest odróżnić w niektórych obrazach porę roku; barwa jest rozmyta, pastelowa, a ko n tu r niewyraźny. W iele również m o ty w ó w przewodnich, np. drzewo, które pojawia się prawie na każdym obrazie jako symbol natury polskiej ziemi, a także zakorzenienia w tradycji, siły, mądrości życiowej (Ballada
g -m o llop. 23, etiudy: a-m oll op. 10 nr 2, es-moll op. 10 nr 6, cis-moll op. 25 nr 7 - dwie wersje, mazurki: es-moll op. 6
nr 4, h -m oll op. 30 nr 2, Des-dur op. 30 nr 3, c-m oll op. 56 nr 3, C-dur op. 67 nr 3, nokturny: F-dur op. 15 nr 1, fis-m o ll op. 48 nr 2, c-moll, Polonez cis-moll op. 26 nr 1, charakterystyczny m o ty w młodego drzewka w czterech wariantach w Preludium C-dur op. 28 nr 1, ronda: Es-dur op. 16, C-dur op. 73, walce: As-dur op. 42, f - m o ll op. 70 nr 2, Bolero
C-dur op. 19, Marsz żałobny c-moll op. 72).
A lbum Chopinowi Duda-Gracz prezentuje wyszukaną, ponadczasową kolekcję obrazów przemawiającą do wszyst kich, niezależnie od ich poziomu wykształcenia czy narodowości. Pomimo w ielu zawiłości metaforycznych, niedo m ów ień i niezrozumiałych wizji każdy znajdzie w nich coś dla siebie. Zarówno w y b itn y znawca, jak i przeciętny widz dostrzeże, iż jest to malarstwo piękne, oryginalne, inspirujące, przyciągające uwagę."
Fotografie zamieszczone w tekście należą do Fundacji Conspero. Album zawierający wszystkie dzieła Fryderyka Chopina zinterpretow ane malarsko przez prof. Jerzego Dudę-Gracza (1941-2004) można nabyć za pośrednictw em p ortalu w w w .co n sp e ro .p l.
Prace studentek kierunku Pedagogika, powstałe na warsztatach plastycznych w Krakowskiej Akademii im. Andrze ja Frycza Modrzewskiego