I.1 Kancelaria cesarska. Powstanie i rozwój urzędu cesarskiego referendarza
Zgodnie z tekstem Notitia Dignitatum utriusque imperii43 kancelarię cesarską po jej ponownym ukształtowaniu się za czasów Konstantyna tworzyły trzy zasadnicze elementy: 1. Quaestor sacri palatii. 2. Magistri scriniorum. 3. Urzędnicy należący do kierowanej przez primicerius notariorum, schola notariorum, a określani mianem notarii oraz referendarii44.
Urząd Quaestor sacri palatii45 (gr. κυαίστωρ τοῦ ἱεροῦ παλατίου częściej jednak jako κοιαίστωρ) został utworzony przez Konstantyna Wielkiego46, a urzędnik
43 O. Seeck, Notitia dignitatum. Accedunt notitia urbis Constantinopolitanae et laterculi provinciarum.
Weidmann, Berlin 1876 (repr. Frankfurt am Main 1962); C. Neira Faleira, La Notitia dignitatum.
Nueva edición crítica y comentario histórico. Consejo Superior de Investigaciones Científicas, Madrid 2006; zob. też P. C. Berger, The Notitia Dignitatum, New York 1974; P. Goodburn, J. C. Mann, Aspects of the Notitia Dignitatum, papers presented to the conference in Oxford, December 13 to 15, 1974, Oxford 1976; P. C. Berger, The insignia of the Notitia Dignitatum, New York 1981.
44 Dölger-Karayannopoulos, Urkundenlehre, s. 57-59.
45 Du Cange (lat.), VI, s. 591, s. v.; Lécrivain, Senat, s. 10-15; Zachariae, Geschichte, s. 367-370; Vogt, Basile I, s. 145-146; Bury, Imp. Admin. Sys., s. 73-77; Dölger, Diplomatik, s. 61-62; G. Wesener, Quaestor, [w:] RE, 24, 1963, s. 802-827, szczególnie s. 822-825; Jones, LRE, s. 105; Dölger-Karayannopoulos, Urkundenlehre, s. 57; Guilland, Quaestor, s. 78-104 (=Guilland, Titres, XXIII); G.
de Bonfils, Il Comes et Quaestor nell'età della dinastia costantiniana, Napoli 1981; S. Faro, Il questore imperiale: luci ed ombre su nature e funzione, Koinwni&a 8 (1984), s. 133-159; D. Vera, Alcune note sul quaestor sacri palatii, [w:] Hestiasis. Sttudi di tarda antichità offerti a Salvatore Calderone, t. I, Messina 1986, s. 27-53; Harries, Quaestor, s. 148-172; A. Kazhdan, Qaestor, ODB, III, s. 1765-1766;
Delmaire, Institutions, s. 57-65; Γκουτζιουκώστας, Kwestor, s. 34-117 (gdzie o kwestorze do końca VI wieku); Olszaniec, Comites consistoriani, szczególnie s. 267-377.
go piastujący miał stać na czele kancelarii cesarskiej47. Ukształtowanie się tego urzędu nastąpiło prawdopodobnie do roku 329, kiedy Konstantyn ustalił, że osoba, która chce być kwestorem, musi mieć ukończone szesnaście lat48. Pierwszym poświadczonym tego typu urzędnikiem był Montius w roku 35349. Zadaniem kwestora było zajmowanie się sprawami natury ustawodawczej (leges dictandae,
46kai\ e0pi\ tou&toij Sa&lbioj o9 ta\ basilei= dokou=nta tetagme&noj u9pogoreu&ein, o4n koiai&stwra kalei=n oi9 a0po\ Kwnstanti&nou dedw&kasi xro&noi: Zosimos, s. 258,21-22 – s. 259,1.
47 Nie należy mylić urzędu quaestor sacrii palatii z innymi urzędami, które były nazywane w podobny sposób. W późnym Cesarstwie rzymskim istniały następujące urzędy określane mianem κοιαίστωρ: 1.
Κοιαίστωρ senacki, który był urzędnikiem zajmującym się organizacją zabaw i gier w Konstantynopolu. 2. Κοιαίστωρ armii, który był urzędem stworzonym przez Justyniana i miał sprawować wojskową i cywilną władzę na obszarze Morza Egejskiego oraz Dunaju. 3. Kοιαίστωρ – czy też κυαισίτωρ (prawdopodobnie najczęściej mylony z quaestor sacrii palatii), który był urzędem stworzonym przez Justyniana w roku 539, a jego zadaniem było dbanie o bezpieczeństwo w Konstantynopolu (NJ 80; J. B. Bury, błędnie podaje, że został utworzony Nowelą 99, op. cit., s. 74;
zob. też Zachariä, Geschichte, s. 367-368): R. Delmaire, op. cit., s. 57-58. Zgodnie z tekstem Prokopiusza miał on także zajmować się przestępstwami obyczajowymi (Procopius, Historia arcana, s.
125,9-22). Problem polega na tym, że wszyscy kwestorzy byli w języku greckim zazwyczaj określani jako κοιαίστωρ (czasami ostatni bywa poprawnie określany mianem κυαισίτωρ). Quaestor sacri palatii występuje w źródłach jako: quaestor, quaestor aulae, quaestoro intra palatium, quaestor palatii. W języku greckim natomiast: κuαίστωρ, κue&στωρ, κοαίστωρ. Dodatkowy problem stwarza także odróżnienie urzędu ,,starego”, tj. znanego jeszcze z czasów Republiki Rzymskiej kwestora, który jest określany jako: ex quaestore, apo\ koe&storwn lub też quaestorius. Kolejnym utrudnieniem jest fakt, że dwa pierwsze wyrażenia odnosić się także mogą do kwestury honorowej, która była we wczesnym Cesarstwie bizantyjskim dość popularna (zob. Guilland, Quaestor, s. 78). Na Zachodzie zadania kwestora w V wieku scharakteryzował Kasjodor w swojej Formula quaesturae: Cassiodori Senatoris Variae, ed. Theodor Mommsen, [w:] MGH AA, VI 5, s. 178-179.
48 Religiosis vocibus senatus amplissimi persuasi decernimus, ut quaestores ea praerogativa utantur, qua consules et praetores, ita ut, si quis intra annum sextum decimum nominatus fuerit absens, cum editio muneris celebratur, condemnationis frumentariae nexibus minime teneatur, quoniam memoratae aetati placet hoc privilegium suffragari: CTh, VI 4,1; R. Delmaire, op. cit., s. 58.
49 [...] Montius tunc quaestor [...]: Ammianus Marcelinus, I, XIV 7,12, s. 20,3; [...] Mo&ntion de\
basilikw=n pragma&twnou4j koiai&stwraj [...]: Sozomenus, Historia ecclesiastica, s. 147,1-2; por.
Philostorgius, Historia ecclesiastica, s. 52,31-32; Socrates, Historia ecclesiastica, s. 149,2-4; Jones, LRE, III, s. 16, przyp. 57 i s. 74, przyp. 3.
preces)50 oraz zapytaniami dotyczącymi tych kwestii, które kierowały do cesarza osoby prywatne, urzędnicy państwowi oraz osoby duchowne51. Przekazywał także zainteresowanym wolę cesarza52, nadzorował proces legislacyjny53, ponadto kontrolował przepływ dokumentów, zachowując kopie wydawanych aktów prawnych54. Do jego obowiązków należało zajmowanie się laterculum minus, tj.
wakatami na urzędach, które wymagają obsadzenia.55 Nie posiadał własnego officium, lecz korzystał z urzędników (adiutores), pracujących w cesarskich scrinia (memoria, epistulae, libelli)56. Wydaje się, że brak własnego officium wynikał z faktu, że w znacznej części obowiązki kwestora pokrywały się z obowiązkami cesarskich magistrii scriniorum57, mających w swoich oficjach urzędników, z usług których
50 Sub dispositione viri illustris quaestoris: leges dictandae preces: Not. Dig. Or. XII; Oc. X. Kwestia rozumienia znaczenia terminu leges dictandae – zob. Harries, Quaestor, s. 151-152. Por. także Procopius, Historia arcana, s. 90,4-8.
51 Libani Opera, rec. R. Foerster, III: Orationes XXVI-L, Lipsiae 1906, 49.3; Cassiodori Senatoris Variae, ed. Theodor Mommsen, [w:] MGH AA 12, Berolini 1894, VI, 5, s. 178-179; Q. Aurelii Symmachi quae supersunt, ed. O. Seeck, MGH AA 6.1, Berolini 1883, I, 23, s. 14,6-9; Marci Diaconi Vita Porphyrii Episcopi Gazensis, ediderunt Societatis Philologae Bonnensis Sodales, Lipsiae 1895, s.
43,16-24 – s. 44,1-5; Jones, LRE, I, s. 387; R. Delmaire. op. cit., s. 61.
52 Por. wyżej.
53 Kwestorzy byli odpowiedzialni np. za opracowanie najważniejszych zbiorów praw takich jak Kodeks Teodozjański (kwestorzy: Antioch, zastąpiony potem przez urzędnika o tym samym imieniu oraz Eubulus – CTh I 1,5-6), czy Kodeks Justyniański (pierwsza edycja pod kierunkiem kwestora Jana, druga Tryboniana – CJ I 17,1-2, który opracował także Digesta); por. Delmaire, Institutions, s. 60.
Prokopiusz pisze wprost, że za czasów panowania cezara Justyna kwestor imieniem Proklos ,,wszystko załatwiał według własnego uznania”: Procopius, Historia arcana, s. 40,7-9 (polskie tłumaczenie A.
Konarek, Prokopiusz z Cezarei, Historia sekretna, Warszawa 1998, s. 31).
54 NJ 17; Delmaire, Institutions, s. 60.
55 CTh I 8,1-2; CJ I 30,1; Karlowa, Rechtsgeschichte, s. 837; Jones, LRE, II, s. 575. O korzystaniu przez kwestora, przy tworzeniu latercurum minus, z usług innych urzędników – zob. Delmaire, Institutions, s. 68.
56 Officium non habet sed adiutores de scriniis quos voluerit: Not. Dig. Or. 12; habet subaudientes autiutores memoriales de scriniis diversis: Not. Dig. Occ. 10.
57 Zob. niżej.
mógł kwestor korzytać. Był jednym z najbliższych doradców cesarza58 będąc paredrosem (na rzymskim wschodzie była odpowiednikiem łacińskiego adsessora)59. Miał rangę vir illustris60 oraz był jednym z comites consistorianii61. Zdarzało się też, że w sytuacjach wyjątkowych brał udział w poselstwach62. Od czasów cesarza Honoriusza reprezentował władcę na posiedzeniach senatu63. Od roku 440 kwestor otrzymał uprawnienia sądownicze jako jeden z członków cesarskiego sądu (in sacro auditorio), w którym zasiadał razem z prefekterm pretorio Wschodu, a od czasów Justyna I (518-527) stał się jedną z sądowych instancji apelacyjnych64. Duży nacisk kładziono na uczciwość, doskonałą znajomość prawa oraz nieposzlakowaną opinię
58 [...] ei0 mh\ Pro&kloj e0kw&lusen, o4j basilei= to&te parh&dreue th\n tou= kaloume&nou koiai&stwroj a0rxh\n e1xwn [...]: Procopius, De bello Persico, s. 50,12-14; por. Ibidem, s. 125,11-13; Procopius, De bello Gothico, s. 76,8-10; Ibidem, s. 476,22-24; Procopius, Historia arcana, s. 40,7-9.
59 O urzędzie zob. O. Seeck, Adsessor, RE, I (1894), kol. 423-426; Diehl, Proedors, s. 105-117; N.
Oikonomides, Listes, s. 299; A. Kazhdan, A. Coutler, Proedros, ODB III, s. 1727.
60 Not. Dig. Or. 12, s. 34,3; Not. Dig. Occ. 10, s. 147,3.
61 CTh VI 9,1; XI 39,5; NJ 75, s. 378,1 (=NJ 104, s. 500,4); qui cum intromissi in consistorium haec referrent, negantem Valentinianum se id statuisse et calumnias perpeti clamitantem moderate redarguit quaestor Eupraxius [...]: Ammianus Marcelinus, XXVIII 1,25, s. 65,4-6; Cassiodori Senatoris Variae, V 4, s. 145,16-19; Jones, LRE, t. I, s. 333; Olszaniec, Comites consistoriani, s. 25.
62 [...] postea urbi praefectus ut quaestor [...]: Ammianus Marcelinus, XIV 11,14; [...] et Leonem quaestorem suum in Gallias [...]: Ibidem, XX 9,4;[...] Taurus quaestor ad Armeniam missus [...]:
Ibidem, XIV 11,14, s. 32,6-7; por. też Zonaras, s. 52,10-13.
63 [...] kai\ e0pi\ tou&toij Sa&lbianoj o9 ta\ basilei= dokou=nta tetagme&noj u9pagoreu&ein, o4n koiai&stwra kalei=n oi9 a0po\ Kwnstantin&ou dedw&kasi xro&noi: Zosimos, s. 258,21-259,1.
64 CJ VII 62,32; VII 62,34; VII 62,37-38; NJ 20; NJ 24; NJ 25-30; NJ 50; NJ 75; NJ 126; Guilland, Quaestor, s. 80; Jones, LRE, t. I, s. 503-504; Delmaire, Institutions, s. 62. W obrazowy sposób Teofanes pokazuje kompetencje sądownicze kwestora. Opisując proces Isokasiosa z roku 467/8, którego oskarżono o to, że jest poganinem, cytuje rzekomą wypowiedź oskarżonego, skierowaną do prefekta miasta: a0lla\ di&kason e0p 0 e0moi&, w9j e0di&kazej su&n e0moi& (Theophanes, Chronographia, AM 5960, s. 115,16); por. Malalas, Chronographia, s. 293,7; Chronicon Paschale, s. 596,7-8. Inny kwestor wraz z prefektem miasta wyrokował w roku 562 w sprawie spiskowców, występujących przyciwko władzy Justyniana: Malalas, Chronographia, s. 427,34-35; J. Prostko-Prostyński, Iudicium Quinquevirale. Sąd senatorski w Rzymie i Konstantynopolu od Gracjana do Justyniana, Poznań 2008, s. 167.
osoby, która aspirowała do tego stanowiska65. Jego wpływy wykraczały często daleko poza przypisane mu prawem kompetencje66.
Istotne zmiany w tym dziale kancelarii zaszły za panowania Justyniana (527-565). Cesarz ten wprowadził zasadę, w myśl której żadne cesarskie prawo (iussio) nie mogło być przyjmowane przez państwowe urzędy, jeśli: nie posiadało kontrasygnaty (adnotatio) quaestor sacrii palatii, nie zawierało nazwisk tych osób, z powodu których zostało obwieszczone, nazwy odpowiedniego organu państwowego, do którego zostało skierowane oraz nazwiska urzędnika (podległego kwestorowi), któremu zlecono dostarczenie iussio67. Stąd w ustawach np. Justyna II czytamy:
quaestor legi68.
Magistrii scriniorum (gr. a0ntigrafei=j69) stanowili drugi element składowy kancelarii cesarskiej70. Najprawdopodobniej pierwotnie zajmowali się oni
65 Nawet bardzo niechętny Justynianowi Prokopiusz wskazuje (opisując rzekome zbrodnie Justyniana), że a0lla\ kai\ th\n tou= koiai&stwroj kaloume&nhn a0rxh\n die&qeto ou0deni\ ko&smw|, h[sper diafero&ntwj e0pemelou=nto oi9 pro&teron bebasileuko&tej, w9j ei0pei=n, a3pantej, o3pwj te ta\
a1lla e1mpeiroi kai\ sofoi\ [kai\] ta\ e0j tou\j no&mouj ma&lista ei]en oi9 tau&thn diaxeiri&santej kai\
xrhma&twn diafanw=j a0dwro&tatoi, w9j ou0k a1neu mega&lou o0le&qrou tou&tou ge th=| politei&a|
genhsome&nou, ei1per oi9 tau&thn th\n a0rxh\n e1xontej h2 a0peiri&a| tini\ e1xointo h2 filoxrhmati&a|
e0fei=nto:Procopius, Historia arcana, s. 126,14-22.
66 Np. znany z Ammiana Marcelina kwestor imieniem Moncjusz, zob. Ammianus Marcelinus, XIV, 7,12.
67 Ut divinae ussiones subscriptionem habeant gloriosi quaestoris: NJ, 114, s. 533,2-3. Nam praesenti lege decernimus nullam divinam iussionem neque per viri magnifici queastoris adiutores neque per aliam cuiuslibet militiae aut dignitatis aut officii personam cuicumque iudici confectam a quolibet suscipi cognitore, cui magnifici viri quaestoris adnotatio subiecta non; fuerit, qua contineatur et inter quos et ad quem iudicem vel per quam fuerit directa personam: NJ, 114, s. 533,9-12; por. NTh, 17,2;
Dölger-Karayannopoulos, Urkundenlehre, s. 73; Delmaire, Institutions, s. 61.
68 JGR III (Zachariä von Lingenthal), Nov. VI, Imp. Justini, s. 14; Nov. XVIII, Imp. Tiberii, s. 31.
69 Petri Patricii Excerpta de legationibus Romanorum ad gentes, ed. E. Müller, Fragmenta Historicorum Graecorum, IV, Parisiis 1851, s. 189. Bardzo wyraźnie zamienne używanie tych dwóch słów widać na przykładzie Flawiusza Eugeniusza (uzurpował władzę 22 sierpnia 392 roku), który jest nazywany magister scriniorum (ma&gistron th\n a0ci&an) u Filostorgiusza (Philostorgius, Historia ecclesiastica, XI, 2, s. 133,11) natomiast u Sokratesa Scholastyka i Teofanesa a0ntigrafeu\j:
przechowywaniem cesarskich scrinia71. Reorganizacja administracji dokonana przez Konstantyna Wielkiego – a polegająca na ograniczeniu roli praefectus praetorio i utworzeniu urzędu quaestor sacri palatii oraz schola notariorum – doprowadziła do tego, że scrinia zostały podporządkowane nowopowstałemu urzędowi magister officiorum72. Jednocześnie około roku 314 ograniczono ich liczbę do trzech73. Na czele każdej scrinia stał urzędnik z tytułem magistra74. Wydaje się, że magistrii scriniorum zostali podniesieni do rangi samodzielnych urzędów, a ich zadaniem była ścisła współpraca z cesarzem w zakresie swoich kompetencji. Tym samym zostali oddzieleni od podległych magistrowi officiorum „starych” scrinia75, na czele których stali proximi76. Wydaje się, że poprzez oddzielenie rozumieć należy nie rozdział kompetencji i zadań, lecz zależności administracyjnej – tzn. byli oni podlegli
Magistri scriniorum, s. 25; Delmaire, Institutions, s. 67-68; Γκουτζιουκώστας, Mustiko&j, s. 50-51, szczególnie przyp. 28 na s. 51 gdzie bibliografia.
70 Na temat słowa ,,magister” w kontekście poźnorzymskiej oraz bizantyjskiej administracji zob.
Boak-Dunlap, Two Studies, s. 5-16. Rozważania autorów, mimo że praca ma niemal 90 lat, niewiele straciły na aktualności.
71 Dölger-Karayannopoulos, Urkundenlehre, s. 58. Scrinia były to (technicznie rzecz ujmując) drewniane skrzynie, w których przechowywano dokumenty. Por. Delmaire, Institutions, s. 66; K.
Kłodziński, Officia maxima et princeps officiorum. Problematyka badań nad kancelarią cesarską okresu pryncypatu na przykładzie sekretariatu a memoria, Kraków 2012, s. 55-60. Istnienie scrinii nie jest charakterystyczne wyłącznie dla Cesarstwa rzymskiego na Wschodzie. Na Zachodzie urząd magister scriniorum istniał także w administracji ostrogockiej w czasach króla Atalaryka: Formula magistrii scriniii, quae danda est comitiaco quando permilitat: Cassiodori Senatoris Variae, VI, 13, s.
186,14-15; zob. także Delmaire, Institutions, s. 67, przyp. 7, gdzie komentarz do tego passusu Kasjodora.
72 Jones, LRE, I, s. 375-384; Claus, Magister officiorum, s. 15-18; Delmaire, Institutions, s. 67.
73 Tj. memoriae, epistularum oraz libellorum.
74 Kolejność w hierarchi była taka, jak powyżej tzn. najwyższy rangą był magister memoriae.
Omówienie problemu zob. Delmaire, Institutions, s. 67, przyp. 1.
75 Notitia mówi jasno o podległych magister officiorum scriniach (memoriae, libellorum, epistolarum, dispositionum): Not. Dign. Or. XI,13-16 oraz o niezależnych od nich magistrii (memoriae, libellorum, epistolarum, epistolarum graecarum): Not. Dig. Or, XIX,7-13; por. Bury, Imp. Adm. Sys., s. 75;
Karlowa, Rechtsgeschichte, s. 834-835.
76 Jones, LRE II, s. 576.
wyłącznie cesarzowi77. Kluczowym problemem, jaki trzeba rozwiązać, chcąc krótko scharakteryzować każdego z czterech magistrii scriniorum, jest uchwycenie, w jakim zakresie korzystali oni z urzędników podległych urzędowi magister officiorum.
Scharakteryzowanie kompetencji poszczególnych magistrii scriniorum i jednoczesne wskazanie, które z przypisanych ustawodawstwem cesarskim obowiązków i zadań dzielili oni z urzędnikami „starych” scrinii jest bardzo skomplikowane78.
Można jednak poczynić kilka ogólnych spostrzeżeń, zanim przejdę do analizy poszczególnych urzędów. Wprowadzono dla magistrii scriniorum szereg ograniczeń nieznanych w grupie urzędów podległych magistrowi officiorum. Wykluczone było łączenie urzędów. Magistrii scriniorum byli urzędnikami mianowanymi ze względu na posiadane wykształcenie i cechy charakteru. Nie były to urzędy, które podlegały prawom cursus honorum. Nadawnie tych urzędów następowało poprzez osobistą decyzję cesarza podpisaną przez niego i wydaną w formie probatoria, które przygotowywała scrinia libellorum79. Posiadali oni tytuł perfectissimus80. Przed rokiem 369 osiągnęli oni rangę vir clarissimus81, w urzędniczej hierarchi byli oni od 372 roku przed wikariuszami82, a przed rokiem 394 – zaliczani do vir spectabiliis83.
77 Bury, Magistri scriniorum, s. 24; Jones, LRE, II, s. 575.
78 Por. Clauss, Magister officiorum, s. 16.
79 Delmaire, Institutions, s. 67.
80 Q. Axilio Urbico viro perfectissimo, magistro sacrarum cognitionum, a studiis et a consiliis Augg., Aquileienses publice patrono praestantissimo d. d.: CIL, V nr 8972 = ILS, I, nr 1459 = Corporis Inscriptionum Latinarum. Supplementa Italica, consilio et auctoritate Academiae regiae lynceorum edita. Fasciculus I. Additamenta ad vol. V Galliae cisalpinae, nr 65 = Inscriptiones Aquileiae, ed. G.
Borusin, Udine 1991, nr 478.
81 Dowodzi tego kariera Festusa: Festus quidam Tridentinus ultimi sanguinis et ignoti, in nexum germanitatis a Maximo dilectus ut sodalis et contogatus, decernentibus fatis ad orientem transgressus est ibique administrata Syria magisterioque memoriae perecto bona lentitudinis et reuerentiae reliquit exempla, unde regere Asiam proconsulari potestate exorsus uelificatione tranquilla, ut aiunt, ferebatur ad gloriam.: Ammianus Marcelinus, XXIX, s. 108,18-24; Symmachus, s. 133, przyp. 662; por. też O.
Günther: Epistolae Imperatorum Pontificum Aliorum Inde ab a. CCCLXVII usque DLIII datae Avellana Quae Dicitur Collectio, CSEL, t. 35.2, Pragae-Vindobonae-Lipsiae 1898, Ep. 143 i 144;
Delmaire, Institutions, s. 67.
82 magistros scriniorum nostrorum praeferri volumus vicarianae potestati: CTh VI 11,0.
Rok później ustanowiono, że aby ten urząd sprawować należało cieszyć się nieposzlakowaną opinią i wykazać swoją ortodoksję84. Zapewniał duże wpływy stwarzając nawet perspektywę uzurpacji tronu85.
Wydaje się, że najbardziej prawdopodobny zakres kompetencji magistrii scriniorum prezentuje się następująco:
1. Magister memoriae86 zajmował się spisywaniem i redagowaniem uwag (adnotationes) cesarza, które stanowiły odpowiedzi na petycje urzędników87. Powstaje pytanie, w jakim zakresie magister memoriae współpracował z urzędnikami podległymi magister officiorum ze scrinia memoriae i które z obowiązków przypisanych do tego ostatniego ciała mógł współrealizować.
Prawdopodobnie wraz z tymi ostatnimi zajmował się nominacjami na urzędy (probatoria)88, podległe pod urząd agens in rebus89. Współpracował być może
83 Viris spectabilibus magistris omnium sacrorum scriniorum [...]: CJ XII 9,1; por. [...] viri spectabiles magistri scriniorum [...]: CJ I 23.7.1; por. Bury, Magistri scriniorum, s. 24.
84 CTh. VIII 4,21; CTh XVI 5,29.
85 Porównaj przykład Eugeniusza przyp. nr 26.
86 Du Cange (lat.), t. V, s. 170-171; O. Seeck, Scrinium memoriae, [w:] RE, 2A, (1921), col. 897-898;
M. Peachin, The Office of the Memory, [w:] E. Chrysos (ed.), Studien zur Geschichte der römischen Spätantike. Festgabe für Johannes Straub, Athens 1989, s. 168-208; Dla wcześniejszego okresu zob.
K. Kłodziński, op. cit., s. 153-194.
87 adnotationes omnes dictat et emittit, et precibus respondet: Not. Dig. Or. XIX,6-7; Not. Dig. Oc.
XVII,11; Officia et condiciones, quae pertinent ad viros devotos in sacro scrinio memoriae militantes, nemini liceat sub quacumque occasione sine ulla divinae subscriptionis liberalitate peragere: CJ, I 30.3; Interesująca w tym kontekście jest wzmianka u Sozomena, gdzie magister memoriae Beniwolus w ocenie Justyny (matki cesarza Walentyniana II) miał władzę spisać dokument, który mocą prawa zatwierdzałby formułę wyznania wiary: Sozomenus, Historia ecclesiastica, s. 317,4-9; por. Bury, Magistri scriniorum, s. 24; Delmaire, Institutions, s. 69. Urząd magister memoriae nie został stworzony przez Konstantyna Wielkiego. Istniał on wcześniej a osoba go sprawująca miała bardzo szerokie kompetencje np. magister memorie Sicorius Probus negocjował z Persją układ pokojowy po zwycięstwie Galeriusza w roku 298: Pro&bon a0ntigrafi&a th=j mnh&mhj: Petri Patricii Excerpta, FHG IV, 14, s. 189 (por. wyżej przyp. nr 26); Jones, LRE, I, s. 50-51 oraz s. 73, przyp. 3.
88 Nemo autem sine divali probatoria, quam codices in sacro nostro scrinio memoriae positi debeant inserendam accipere, militaribus eiusdem devotissimae scholae stipendiis vel privilegiis potiatur: CJ XII 20,3.
także z kwestorem w opracowywaniu laterculum minus90. Za czasów cesarza Leona I (457-474) scrinia memoriae liczyła sześćdziesięciu dwóch urzędników, z których dwudziestu było na „stałe” przypisanych do współpracy z kwestorem. Około 100 lat wcześniej ze scrinia memoriae wydzielono co najmniej czterech antiquarii, którzy odpowiedzialni byli za opiekę nad starymi prawami. Prawdopodobnie pod koniec IV wieku istniało już 4 antykwariuszy greckich i 3 łacińskich. Pracowali w Konstantynopolu, a ich zadaniem było układanie i naprawianie prawa91. Aby zapobiec fałszerstwom używali oni pisma, dla nich charakterystycznego – litterae caelestes – wyróżniającego się bardzo wysokimi, ponad miarę rozciągniętymi literami92. Wydaje się prawdopodobne, że pozostali notariusze ze scrinia memoriae byli do dyspozycji magister memoriae. Prawdopodobnie magister memoriae zajmował się także studentami pracującymi w Rzymie93, był też pośrednikiem między cesarzem a senatem94. Urzędnik ten był bardzo wpływowy czego dowodzi chociażby fakt, iż widziano w nim czasami kandydata na tron cesarski95.
89 Delmaire, Institutions, s. 69.
90 Quadraginta vero praeposituras minori laterculo pro infra scripta instructione eius restitui praecipimus, ut de scrinio memoriae de cetero emittantur, observaturo sublimitatis tuae officio, ut nihil de memorato numero sibi usurpet, quo pro parte habeat inconcussum quod contra rationem fuerat immutatum: CTh I 8,1; [...] ex scrinio memoriae totius minoris laterculi dignitates: CTh I 8,2.
91 CJ XII 19,10; CTh XIV 9,2.
92 CTh IX 19,3; Delmaire, Institutions, s. 72; J. Prostko-Prostyński, A note on the "Sacrae Litterae" and
"Litterae Caelestes" of byzantine emperors, [w:] Mélanges d’histoire byzantine offerts a Oktawiusz Jurewicz de l’occasion de son soixante-dixieme anniversaire, ed. Waldemar Ceran (Byzantina Lodzensia III), Łódź 1998, s. 189-200.
93 Clauss, Magister officiorum, s. 16, który ustalił to na podstawie CTh XIV 9,1.
94 Q. Aurelii Symmachi V.C. praefecti urbis relationes, s. 299; Clauss, Magister officiorum, s. 16.
95 Ammianus Marcelinus podaje, że Galowie wysunęli żądanie, aby na cesarza powołać Rustyka Juliana, który pełnił ten urząd. Por. Ammianus Marcelinus, XXVII 6,1.
2. Obowiązkiem magister epistolarum96 było odpowiadanie (consultationes) na pisemne zapytania i podania od urzędów lub miast (civitates)97, które są przedstawiane w czasie posiedzień cesarskiego consistorium98. Być może magister epistolarum zajmował się także we współpracy ze scrinia epistularum dyplomami nominacji wikariuszy, namiestników i prefektów99. Możliwe także, że był zaangażowany w ramach scrinia epistularum w proces wydawania (od czasów cesarza Anastazjusza) zgody na użytkowanie prywatnych akweduktów i publicznych fontann100. Magister epistolarum współpracował także z prefektem Wschodu i kwestorem w procesach sądowych (był członkiem trybunału) w sprawach odwoławczych101.
3. W kompetencjach magister epistolarum graecarum102 leżało sporządzanie lub tłumaczenie na język grecki dokumentów lub listów z łaciny103. Po raz pierwszy urząd ten pojawił się w roku 416104.
4. Zadaniem magister libellorum105 było zajmowanie się sprawami sądowymi (cognitiones) oraz petycjami106. Prawdopodobnie jego działania były kontrolowane przez kwestora107. Urząd ten nazywany był też scrinium
96 Urząd ten także istniał przed reformami Konstantyna. Istniał osobny magister epistolaum latinarum i graecarum dla każdej części Cesarstwa: Jones, LRE, I, s. 51.
97 legationes civitatum, consultationes et preces tractat: Not. Dig. Or. XIX,8-9; Not. Dig. Oc. XVII,12.
98 [...] cum in consistorio mansuetudinis nostrae secundum consuetudinem ex decretis petitiones legatorum de nostris scriniis recitantur […]: CTh XII 12,10.
99 Delmaire, Institutions, s. 71.
100 CJ XI 42,11.
101 NJ 20,9.
102 Du Cange (lat.), t. V, s. 169.
103 magister epistolarum graecarum eas epistolas, que graece solent emitti, aut ipse dictat aut latine dictatas transfert in graecum: Not. Dig. Or. XIX,12-13.
104 Delmaire, Institutions, s. 71.
105 Du Cange (lat.), t. V, s. 170, s. v. Urząd ten istniał przed Konstantynem Wielkim: Jones, LRE I, s.
51; II, s. 564.
106 magister libellorum cognitiones et preces tractat: Not. Dig. Or. XIX,10-11; Not. Dig. Oc. XVII,13.
106 magister libellorum cognitiones et preces tractat: Not. Dig. Or. XIX,10-11; Not. Dig. Oc. XVII,13.