Prwtoashkrh=tij

Przyjmuje się, że urzędnik określany w taki sposób był kierownikiem cesarskiej kancelarii. Powstaje jednak pytanie, co w gruncie rzeczy poprzez takie twierdzenie należy rozumieć. Kancelaria cesarska jako taka w okresie od VI do IX wieku nie doczekała się opracowania, które można by uznać za wystarczające⁴³⁴. O ile dla późniejszych wieków można znaleźć prace, które gruntownie podejmują ten

432 Pr. Stefan nr 31; Pr. Jan nr 46; Pr. Jan nr 47; Pr. Teodor nr 51.

433 Bury, Imp. Adm. Sys., s. 82.

434 Najlepszym (ale jednocześnie ogólnym opracowaniem) jest rozdział „Kaiserkanzlei: Entwicklung und Funktion” w cytowanej już wielokrotnie pracy Dölger-Karayannopoulos, Urkundenlehre, s. 57–67.

temat⁴³⁵, to badania nad rozwojem tejże instytucji w interesującym mnie okresie są dalece niewystarczające.

Generalnie rzecz biorąc, prwtoashkrh=tij (poza kierowaniem pracami kancelarii) był kierowany – w okresie do VI do przełomu VIII/IX wieku – do dwóch rodzajów zadań. Pierwszy z nich polegał na reprezentowaniu interesów cesarza na synodach (soborach), drugi zaś wiązał się z pracą w dyplomacji.

Niewątpliwie jedne z najważniejszych kompetencji kierownika kancelarii ujawniały się w czasie obraz synodów (soborów). Był on wówczas oddelegowywany przez cesarza, aby reprezentował jego osobę oraz w pewien sposób współkierował pracami zgromadzenia. Po raz pierwszy a0shkrh=tij na soborze pojawili się w roku 451. Prawdopodobnie z uwagi na to, że był to okres, kiedy dopiero ukształtował się ten urząd (nie istniał wówczas jeszcze urząd prwtoashkrh=tij) oraz fakt, że jego powstanie wynikało z powstałego „zapotrzebowania” na nowy urząd przy consistorium principis, na sobór wysłani zostali „szeregowi” a0shkrh=tij. W późniejszym okresie (VI–VIII wiek) na sobory wysyłano prawdopodobnie wyłącznie prwtoashkrh=tij⁴³⁶.

Dokumenty soborowe pozwalają ustalić jakie były ich kompetencje w czasie obrad zgromadzenia. Przede wszystkim zajmowali się wykonywaniem tłumaczenia dokumentów z języka łacińskiego na język grecki. Zadanie to było szczególnie istotne w przypadku dokumentów przysyłanych przez biskupa Rzymu⁴³⁷.

Kierownik cesarskiej kancelarii miał prawo odczytywać niektóre rodzaje dokumentów. W pierwszej kolejności wymienić należy listy od cesarza do zgromadzonych biskupów⁴³⁸. Odczytywał także dokumenty przysłane przez inne

435 Obok cytowanego wyżej rozdziału temat kancelarii w późniejszym okresie, tj. po IX wieku, został opracowany np. przez N. Oikonomidesa w artykułach: The Chancery of the Grand Komnenoi: Imperial Tradition and Political Reality, Αρχείον Πόντου 35 (1979), s. 299–332 oraz La chancellerie impériale de Byzance du 13e au 15e siècle, REB 43 (1985), s. 167–195. Dalsza literatura w kolejnym rozdziale.

436 Przypadki dyskusyjne zostały szczegółowo omówione zarówno w prosopografii jak i w dalszej części nieniejszej pracy.

437 ACO (Riedinger), II.1, s. 52,10–12 (= Mansi XI, kol. 232D–E, linie 54–57); Pr. Diogenes nr 33.

438 ACO (Lamberz), s. 40,21–24 (= Mansi XII, 1002, linie 45–48); Pr. Leontius nr 68.

osoby będące przedmiotem lub stroną w obradach soboru⁴³⁹. Mógł odczytywać wszelkiego rodzaju teksty, które dotyczyły herezji i sporów doktrynalnych⁴⁴⁰. Czasami nakładano na niego obowiązek zapoznania biskupów z dokumentami o charakterze religijnym (np. wyznanie wiary), jakie wymagały porównania z tekstami oryginalnymi. Szczególnie ważne było to zadanie przy sporach doktrynalnych, kiedy porównywanie dokumentów było kluczowe np. przy wydawaniu wyroków w sprawie herezji⁴⁴¹. Porównywanie często miało charakter publiczny i wiązało się z odczytaniem przez nich analizowanych dokumentów⁴⁴². Co istotne, zdarzało się, że powierzano mu zadanie zapieczętowania dokumentów do czasu, aż sobór nie zbada ich zgodności z ortodoksyjnymi pismami zgromadzonymi w patriarchalnej bibliotece⁴⁴³.

Jako urzędnik cesarski współkierował pracami soboru informując biskupów o tym, kiedy należy przeczytać określone dokumenty⁴⁴⁴, oraz przygotowywał dokumenty do odczytania⁴⁴⁵. Mógł przerwać odczytywanie (przez osoby trzecie) jednych dokumentów i nakazać odczytywanie innych⁴⁴⁶. Co istotne, miał on prawo informować biskupów, że posiadane przez nich dokumenty (np. wyznanie wiary,

439 ACO (Riedinger), II.2, s. 202, 8–9 (= Mansi XI, kol. 340C, linie 36–38; Pr. Jan nr 34.

440 ACO (Riedinger), II.1, s. 218, 4–5 (= Mansi XI, kol. 349D, linie 40–42); II.1, s. 232,24–27 (=

Mansi XI, kol. 360C–D, linie 38–44); Pr. Diogenes nr 33.

441 ACO (Riedinger), II.2, s. 560,11–14 (= Mansi XI, kol. 545B–C, linie 14–39); Pr. Paweł nr 35.

442 ACO (Riedinger), II, s. 268, linie 19–20 (= Mansi XI, kol. 381D, linie 46–48); Pr. Diogenes nr 33;

ACO (Riedinger), II.2, s. 560, 11–14 (= Mansi XI, kol. 545A–B, linia 13–19); Pr. Jan nr 34; Pr.

Poteinos nr 37.

443 Pr. Poteinos nr 37.

444 ACO (Riedinger), II.1, s. 32,4–8 (= Mansi XI, kol. 220C–D, linie 35–42); ACO (Riedinger), II.1, s.

50,33–34 oraz s. 52,1–7 (= Mansi XI, kol. 232D–E, linie 41–57), Paweł VII wiek; ACO (Riedinger), II.1, s. 166,16–26 (= Mansi XI, kol. 320C–D, linie 30–47); ACO (Riedinger), II.1, s. 176,3–9 (= Mansi XI, kol. 324D–E, linie 51–59); Pr. Paweł nr 35; ACO (Riedinger), II.1, s. 186,8–17 (= Mansi XI, kol.

329D–E, linie 43–57); ACO (Riedinger), II.2, s. 196, linie 3–11 (= Mansi XI, kol. 336B–C, linie 19–

32); Pr. Paweł nr 35.

445 ACO (Riedinger), II.1, s. 40,10–14 (= Mansi XI, kol. 224D–E, linie 60–61 oraz kol. 225A, linie 1–

4); Pr. Paweł nr 35.

446 ACO (Lamberz), s. 74,19–20 (= Mansi, XII, kol. 1023E, linie 57–58); Pr. Leontius nr 68.

jakie złożyli heretycy pragnący wrócić na łono kościoła) są autentyczne⁴⁴⁷, a co za tym idzie, miał bardzo duży wpływ na decyzje soboru wobec innowierców. W określonych przypadkach mógł decydować, które dokumenty powinny być przedłożone do wglądu biskupom zebranym na soborze⁴⁴⁸. W końcu, urzędnicy ci protokołowali prace soboru⁴⁴⁹. Wydaje się, że wykonywane przez nich stenogramy (ponieważ nie były jedynymi tego typu dokumentami) były przeznaczone na użytek cesarza⁴⁵⁰.

Prwtoashkrh=tij w sprawach szczególnie istotnych z punktu widzenia państwa był wysyłany z misjami dyplomatycznymi. Pierwszy odnotowany przypadek to postać Grzegorza, który aktywnie działał w służbie dyplomatycznej w latach 756–

757 oraz 763–764. Miał on między innymi przekonać władcę Franków Pepina, aby przyczynił się do zwrotu Rawenny pod władzę Konstantynopola⁴⁵¹, a także zneutralizować wpływy papieża w Italii czy wynegocjować sojusz z władcą Longobardów Dezyderiuszem sojusz wymierzony we Franków oraz papieża⁴⁵². Wreszcie, prawdopodobnie to on negocjował ewentualne małżeństwo córki Pepina Gizeli z synem cesarza Kontantyna V⁴⁵³. Inny prwtoashkrh=tij, znany z drugiej połowy VIII wieku (przyszły patriarcha Konstantynopola Tarazjusz), pracując w dyplomacji został prawdopodobnie wysłany na dwór kalifa al-Mahdiego (775–

780)⁴⁵⁴.  

447 Mansi XIII, kol. 204D–E, linie 40–55; Pr. Leontius nr 68.

448 ACO (Lamberz), s. 116,13–18 (= Mansi XII, kol. 1054D linie 51–52); Mansi XIII, kol. 4C–D, linie 34–44; Mansi XIII, coll. 157E, linia 58–160A, linie 1–4; Pr. Leontius nr 68.

449 ACO (Riedinger), II.2, s. 560,2–3 (= Mansi XI, kol. 544E, linie 62–63); Pr. Paweł nr 35.

450 Pr. Paweł nr 35.

451 Liber Pontificalis, I, s. 452,12–21 – s. 453,1–3 i 9–11; Chronicon Salernitanum, cap. 6, s. 8,30–35;

Pauli continuationes, s. 210,46–49; Dölger, Regesten, I, s. 38, nr 318; Rochow, Konstantin V, s. 111 oraz s. 215–216.

452 MGH Epp. III, 1, s. 512,27–29; Dölger, Regesten, s. 38, nr 319; Rochow, Konstantin V, s. 216.

453 Rochow, Konstnatin V, s. 216; Pr. Grzegorz nr 61.

454 Abu Bakr Ahmad, s. 119–120; Pr. Tarazjusz nr 67.

II.5.2

0Ashkrh=tij

Poza swoimi podstawowymi zadaniami wynikającymi z pracy w kancelarii na sekretarzy nakładano czasami (zazwyczaj w wyniku nadzwyczajnych okoliczności) dodatkowe obowiązki. W okresie od VI do VIII/IX wieku są to jednostkowe, odosobnione przypadki, które nie mogą być podstawą do wysuwania twierdzeń o charakterze ogólnym. Mimo to, interesujące jest przyjrzenie się tym jednostkowym przypadkom, szczególnie w kontekście obowiązków, jakie pełnili ci urzędnicy w późniejszych stuleciach.

W kilku przypadkach a0shkrh=tij był wykorzystywany w służbie dyplomatycznej, zarówno wewnątrz, jak i poza granicami państwa. Zawsze były to sytuacje nadzwyczajne. Pierwszym przypadkiem jest Teodor, który został wysłany przez uzurpatora Fokasa w roku 602 roku, aby w Hagii Sophii odczytał prostagmę wzywającą lud Konstantynopola do przybycia na uroczystość objęcia przez nowego cesarza tronu⁴⁵⁵. W roku 678 Epifamiusz miał za zadanie udać się do Rzymu, aby podjąć negocjcje mające na celu unię Kościołów⁴⁵⁶. W końcu, w roku 743 a0shkrh=tij Anastazjusz będący w służbie uzurpatora Artabasdosa w czasie oblężenia Konstantynopola, został wysłany poza mury, aby zorganizować dla oblężonej stolicy dostawy żywności drogą morską⁴⁵⁷.

II.6 Kariery urzędnicze cesarskich sekretarzy w okresie od VI do połowy IX wieku – próba rekonstrukcji

Od czasów cesarza Justyniana do połowy IX wieku niektórzy z pośród a0shkrh=tij, których wzmiankują źródła, łączyli piastowane stanowisko z innymi urzędami lub godnościami. Zaznaczyć należy, że wszystkie tego typu wzmianki pochodzą wyłącznie ze źródeł sfragistycznych, a w jednym przypadku wzmiankuje

455 Pr. Teodor, nr 27.

456 Liber Pontificalis, t. I, s. 350,4–7; Lounghis, Ambasades, s. 124; Pr. Epifamiusz nr 32.

457 Theophanes, Chronographia, AM 6235, s. 419,13–19; Pr. Anastazjusz nr. 60.

taki przypadek źródło epigraficzne⁴⁵⁸. Wobec lakoniczności źródeł (pieczęcie dostarczają zazwyczaj informacji wyłącznie prosopograficznych), nie jest możliwe stworzenie modelu karier administracyjnych interesujących mnie urzędników w tym okresie. Ograniczę się zatem jedynie do uwag o charakterze ogólnym, które przydatne będą w rozważaniach w kolejnych rozdziałach.

Z omawianego okresu posiadamy grupę pieczęci, które informują, że urząd a0shkrh=tij (lub basiliko\j a0shkrh=tij) był łączony z godnością u3patoj⁴⁵⁹. Wobec faktu, że godność ta była – w okresie od VI do IX wieku – niemal wyłącznie honorowa⁴⁶⁰ i nadawano ją nawet ludziom niższego szczebla, trudno wysunąć jakiekolwiek pewne wnioski dla tego okresu⁴⁶¹.

Druga grupa obejmuje pieczęcie⁴⁶², na których umieszczono inskrypcję wskazującą, że obok funkcji sekretarza właściciel pełnił urząd logoqe&thj tou=

dro&mou⁴⁶³.

458 Jedyna inskrypcja, która informuje o cesarskim sekretarzu, który łączył sprawowany urząd z innym, pochodzi z Sardes. Dokładne jej wydatowanie nie jest jednak możliwe. W mojej ocenie może ona pochodzić nawet z X wieku. Por. Pr. Anonim nr 8.

459 Pr. Anastazjusz nr 23; Pr. Nicetas nr 26; Pr. Teodor nr 51; Pr. Jan nr 55; Pr. Teodor nr 70; Pr. Jan nr 78; Pr. Jan nr 79; Pr. Grzegorz nr 89.

460 Godność ta oznaczała byłego konsula i była od VI wieku (po reformie urzędu w roku 541) tytułem honorowym. Praktycznie nie wiązała się z nim żadna władza. Tytuł ten znika w X wieku. Niedługo potem powstaje nowy urząd o tej samej nazwie (zob. kolejny rozdział). Por. Bury, Imp. Adm. Sys., s.

25–26; E. Stein, Justinian, Johannes der Kappadozier und das Ende des Konsulats, BZ 30 (1929/1930), s. 376–381; E. Stein, Post-Consulat et Au0tokratori&a, Annuaire de l’Institut de Philologie et d’Histoire orientale et slave, t. 2 (1934), s. 869–912 (Mélanges J. Bidez); Bréhier, Insitutions, s. 104-105 i 117; Ch. Couriois, Exconsul, Observations sur l’histoire de xonsulat a l’epoque byzantine, Byzantion 19 (1949), s. 37–58; Guilland, Consul; Jones, LRE, II, s. 533–534;

Stein, Opera, s. 398–400; Oikonomides, Listes, s. 296; Winkelmann, Byzantinische Rang, s. 31–35 i 48–51; A. Kazhdan, Hypatos, ODB, II, s. 963–964.

461 Pewne ustalenia w kwestii łączenia tych dwóch urzędów można poczynić w IX i X w., zob. kolejny rozdział.

462 Pr. Grzegorz nr 65; Pr. Dawid nr 73; Pr. Jan nr 75.

463 Omówienie tego urzędu oraz powiązania go z urzędem cesarskiego sekretarza zob. kolejny rozdział.

Dwie pochodzące z tego okresu pieczęcie⁴⁶⁴ należące do a0shkrh=tij posiadają inskrypcje informujące, że ich właściciele byli patrycjuszami⁴⁶⁵. Znamy także jedną pieczęć⁴⁶⁶, w której napieczętnej inskrypcji jej właściciel jest określany także jako xartoula&rioj⁴⁶⁷. Mamy także jedną pieczęć⁴⁶⁸ informującą, że jej właściciel pełnił też urząd stratiwtiko\j logoqe&thj⁴⁶⁹. W jednym przypadku⁴⁷⁰ obok tych dwóch urzędów właściciel sprawował także urząd spaqa&rioj⁴⁷¹. Jeden urzędnik⁴⁷²

464 Pr. Tarazjusz nr 67; Pr. Grzegorz nr 88.

465 Omówienie tej godności i jej powiązanie z urzędem cesarskiego sekretarza zob. kolejny rozdział.

466 Pr. Jan nr 46.

467 Urząd ten powstał w roku 326. Służyli oni początkowo pod prefektem pretorio i magistrem militum.

Generalnie xartoula&rioj zajmował się sprawami związanymi z cesarskim skarbem: Bury, Imp. Adm.

Sys., s. 83; Guilland, Chartulaire; Jones, LRE, t. II, s. 588–89; A. Kazhdan, Chartuliarios, ODB, I, s.

416. Trudno wysunąć jakąkolwiek hipotezę dotyczącą tego, jakie funkcje mógł w tym oresie sprawować ten sekretarz. Dalsze rozważania na temat chartulariosa w kontekście urzędu a0shkrh=tij oraz dalsza literatura do tego urzędu zob. kolejny rozdział.

468 Pr. Jan nr 47.

469 O tym urzędzie w okresie VI–IX w. trudno powiedzieć coś pewnego. A. Kazhdan twierdzi, że nie da się udowodnić tezy E. Steina [Introduction à l’histoire et aux institutions byzantines, Traditio 7 (1949–51), s. 159] mówiącej, że zajmował się pieniędzmi przeznaczonymi na utrzymanie wojska, budowę umocnień wojennych i wyprawy wojenne. Z całą pewnością, urzędnik tego typu był obecny na soborze w Konstantynopolu w roku 680 (ACO (Riedinger), II.1, s. 14,24 (= Mansi XI, kol. 209B). O urzędzie zob: Bury, Imp. Adm. Sys. s. 90–91; Xanalatos, Beiträge, s. 44-52; Dölger, Finanzverwaltung, s. 21–22 i s. 60; Ahrweiler, Recherches, s. 10 i 43; I. Ševčenko, Poems on the Deaths of Leo VI and Constantine VII in the Madrid Manuscript of Scylitzes, DOP, 23/24 (1969/70), s. 216, przyp. 38;

Guilland, Logothetes, s. 25–31; Oikonomides, Listes, s. 320. N. Oikonmides, twierdzi, że jego officium było odpowiedzialne za rekrutację i finansowanie sił zbrojnych i posiadał on pewne wojskowe prerogatywy (stratiwwikoi\ kw&dikej): Oikonomides, Listes, s. 314; CSLB II, s. 599–600; A.

Kazhdan, Logothetes tou stratiotikou, ODB, II, s. 1248; Zob. także kolejny rozdział gdzie dalsze uwagi na temat tego urzędu w kontekście urzędu a0shkrh=tij.

470 Pr. Sisinios nr 83.

471 O tym urzędzie w kontekście urzędu a0shkrh=tij zob. kolejny rozdział.

472 Pr. Anastazjusz nr 87.

sprawował także urząd taboula&rioj⁴⁷³. Jeden⁴⁷⁴ sprawował także funkcję a1rxwn tou blatti&ou⁴⁷⁵.

Posiadamy też pieczęcie urzędników, co do których nie ma pewności, czy pełnili urząd a0shkrh=tij mimo, że pewnym jest, że sprawowali inne urzędy i godności⁴⁷⁶.

Równie trudne do uchwycenia są kariery administracyjne osób pełniących funkcję prwtoashkrh=tij. Mimo, że możliwe było stworzenie kilku dość dokładnych biogramów osób sprawujących te urzędy, to ustalenie chociażby zarysu ewentualnego cursus honorum wydaje się niemożliwe. W jednym przypadku pierwszy sekretarz osiągnął – w interesującym mnie okresie – tron cesarski⁴⁷⁷.

Można postawić jedną dość mocno ugruntowaną tezę. Wydaje się, że w okresie VII–IX wieku urząd prwtoashkrh=tij stał się także stanowiskiem, które cesarz obsadzał osobami, które pragnął osadzić na tronie patriarszym⁴⁷⁸. Pierwszym takim przypadkiem jest osoba patriarchy Pawła (688–693). W latach 784–821

473 Urząd taboula&rioj jest wzmiankowany w źródłach wielokrotnie. Byli to skrybowie (pisarze) poświadczeni w najróżniejszych biurach w Konstantynopolu, Tesalonikach, Serres, Apulii, Campani, Kalabrii, także w Hierissos, Milecie oraz Smyrnie. Zob. Not. Dig. Occ., s. 221,8 i s. 223,9; G. Ferrari, I documenti greci medioevali di diritto privato dell'Italia meridionale: e loro attinenze con quelli bizantini d'Oriente e coi papiri greco-egiziie, Leizpig 1921, s. 78–83; A. Dain, Formules de

"commission" pour un "nomokos" et un "exarchos", REB 16 (1958), s. 166–168; Darrouzes, Recherches, s. 119-120; Księga eparcha (ros.), s. 107-111; Oikonomides, Listes, s. 321; Saradi, Notariat, s. 41-44 oraz 65-66; A. Kazhdan, Nomikos, ODB, III, s. 1490.

474 Pr. Anthimos, nr 66.

475 Był to prawdopodobnie ostatni pod względem chronologicznym urzednik tego typu. Blattion był pierwotnie terminem używanym na określenie koloru purpurowego oraz rzeczy na ten kolor barwionych: np. ubrań (zarówno wełnianych jak i jedwabnych). Następnie określano nim jedwabne tkaniny, ze szczególnym uwzględnieniem kurtyn zasłaniających cesarza w czasie audiencji, czy też świętych ikon. Zob. A. Gonosová, Blattion, ODB, I, s. 296, gdzie literatura.

476 Pr. Stefan nr 31; Pr. Atanazjusz nr 60; Pr. Anthimos nr 66.

477 Pr. Anastazjusz nr 58.

478 Zob. uwagi dotyczące formuły 2 przy urzędzie prwtoashkrh=tij w poprzednim rozdziale.

wszyscy trzej patriarchowie⁴⁷⁹ przed objęciem tej godności byli zwierzchnikami cesarskiej kancelarii.

479 Tj. Tarazjusz (784–806), Nkefor (806–815) oraz Teodotos (815–821).

Rozdział III

Od czasów dynastii macedońskiej do przełomu XII/XIII