W potocznym polskim zwrocie samoistnie nasuwa się przecząca odpowiedź. Tradycyjna mądrość Biblii hebrajskiej postrzegała starość jako stan do pewnego stopnia pożądany. Tylko w podeszłym wieku można było zdobyć pewne cechy charakteryzujące życiową mądrość. Ten kieru-nek myślenia jednak stopniowo się odwracał, najpierw za sprawą polemiki Hioba, a następnie krytyki Koheleta. W Księdze Koheleta młodzieniec może być mądry, a stary król – głupi (Koh 4, 13). Jednak w kwestii starości nie chodzi o samą mądrość, która w późnej literaturze sapiencjal-nej została nieco zdewaluowana. Doświadczenie podeszłego wieku, a może przynajmniej samego schyłku starości oznacza zetknięcie się z „dniami złymi”, które u Koheleta można utożsamiać z Bożym sądem (por. Koh 7, 14). Sugerować by to mogło, że autor dzieła powraca do obrazu sądu przedstawionego w opisie upadku człowieka w materiale Księgi Rodzaju (Koh 12, 7a, Rdz 3, 19).
Czy to oznaczałoby, że schyłek ludzkiego życia w zaawansowanym wieku może być (krótkotrwa-łym) skosztowaniem Bożego sądu? „Dni złe” nie są jednak głównym akcentem położonym u Eklezjasty. W obliczu krótkości i ulotności życia optuje on za tym, by człowiek radował się, kie-dy może, kiekie-dy mu to jest dane (Koh 2, 24, 3, 12–13, 5, 17–19, 7, 14a, 9, 7–9, 11, 8). Na ile do-świadczanie radości możliwe jest w zetknięciu z życiowym złem, z ciężarem opisanym tak skru-pulatnie przez Mędrca? Wydaje się, że w celu uczynienia własnego życia (w różnych jego etapach) pozytywnym, Kohelet zaleca odbiorcy obranie perspektywy pamiętania o Stwórcy,
któ-ry jest autorem dobra i „dni złych”, młodości i starości. Choć młodość może bardziej się pole-cać, starość jest nieuniknionym zwieńczeniem życia, w które wpisane są lepsze i gorsze dni. Nale-ży przeNale-żyć całe Nale-życie. Odpowiednia perspektywa przesądzić może o ludzkim nastawieniu do jego zagmatwania. Dlaczego starość jest konieczna, skoro kończy się wieloma ułomnościami? Czy aby dlatego, by człowiek po prostu pamiętał o swym Stwórcy wobec jego badawczego wzroku? Koń-cówka drugiego epilogu zdaje się sprowadzać ten problem do sądu i przez to go spłaszczać (Koh 12, 14). A może raczej starość jest konieczna dlatego, by człowiek nie rozwikłał wszystkich zaga-dek życia (Koh 8, 17, 3, 11b), nauczył się żyć w niezrozumieniu, i zdał się (wiarą?) na Kogoś większego, kto przypuszczalnie zna odpowiedzi (Koh 6, 12) i może kiedyś zechce je wyjawić? W tym znaczeniu starość pozostawałaby nierozwikłaną zagadką, oczekującą na wyjaśnienie poza ra-mami sapiencjalnej literatury Biblii hebrajskiej.
Bibliografia
(AEL) Ancient Egyptian Literature. An Anthology. (2001). Austin: University of Texas Press.
Biblia Hebraica Stuttgartensia. (1990). wyd. 4. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.
Brzegowy, T. (2003). Pisma mądrościowe Starego Testamentu. Tarnów: Biblos.
Clifford, R. J. (1998). The Wisdom Literature. Nashville: Abingdon Press.
Crenshaw, J. L. (1988). Ecclesiastes: A Commentary. London: SCM Press.
Crenshaw, J. L. (2013). Qoheleth: The Ironic Wink. Columbia: University of South Carolina.
Dorsey, D. A. (1999). The Literary Structure of the Old Testament: A Commentary on Genesis-Malachi. Grand Rapids: Baker Books.
Fox, M. V. (1999). A Time to Tear down „and a Time to Build up”: A Reading of Ecclesiastes.
Grand Rapids: Eerdmans.
Frydrych, T. (2002). Living under the Sun: Examination of Proverbs and Qoheleth. Leiden–Bo-ston–Köln: Brill.
Harris, J. G. (2008). Biblical Perspectives on Aging: God and the Elderly (2nd ed). New York:
Routledge.
de Jong, S. (1994). Qoheleth and the Ambitious Spirit of the Ptolemaic Period. Journal for the Study of the Old Testament, 64, s. 85-96.
Kaiser O. (1995). Qoheleth. W: J. Day, R. P. Gordon, H. G. M. Williamson (eds.), Wisdom in Ancient Israel (83–93). Cambridge: Cambridge University Press.
Kamano, N. (2002). Cosmology and Character: Qohelet’s Pedagogy from a Rhetorical-Critical Perspective. Berlin, New York: Walter de Gruyter.
Krüger, T. (2004). Qoheleth: A Commentary. Hermeneia. Minneapolis: Fortress Press.
Lohfink, N. (2003). Qoheleth. A Continental Commentary. Minneapolis: Fortress Press.
Miller, D. B. (2002). Symbol and Rhetoric in Ecclesiastes: The Place of Hebel in Qohelet’s Work.
Leiden, Boston, Köln: Brill.
Murphy, R. E. (1992). Ecclesiastes.”Word Biblical Commentary 23A”. Dallas: Word Books.
54 Czy starość Panu Bogu „wyszła”?
Murphy, R. E. (1993). Recent Research on Proverbs and Quoheleth. Currents in Research, (1), 119–140.
Piwowar, A. (2014), Marność ludzkiego życia w Księdze Koheleta? Verbum Vitae, 24, s. 39-72.
Ravasi, G. (2003). Kohelet. Najbardziej oryginalna i „skandaliczna” księga Starego Testamentu.
Kraków: Salwator.
Rosik, M. (2003), Apologia Koheleta. Próba interpretacji לֶבֶה u Eklezjastesa. Bielsko-Żywieckie Studia Teologiczne, 4, s. 247-259.
Salyer, G. D. (2001), Vain Rhetoric: Private Insight and Public Debate in Ecclesiastes. Sheffield:
Sheffield Academic Press.
Seow, Ch.-L. (2008). Ecclesiastes: A New Translation with Introduction and Commentary. New Haven–London: Yale University Press.
Smolarz, S. (2015). Pozytywne i negatywne odcienie starości w Biblii hebrajskiej. Theologica Wratislaviensia, (10), 99–108.
Stagg, F. (1981). The Bible Speaks on Aging. Nashville: Broadman Press.
Synowiec, J. S. (1997). Mędrcy Izraela, ich pisma i nauka (wyd. 2). Kraków: „Bratni Zew”.
Wright, A. G. (1968). The Riddle of the Sphinx: The Structure of the Book of Quoheleth. The Catholic Biblical Quarterly, (3), 313–334.
***
Did God’s luck hold when he invented old age? Reflections on ageing in relation to sapiential literature of the hebrew bible.
Abstract: The article describes a development of the motif of old age in sapiential literature of the Hebrew Bible: Proverbs, Job, and Qoheleth. It is argued that the view on seniority had changed be-tween those writings, from the positive to more controversial and negative. Special attention is given to Eccl 12:1–7 in a wider context of the Poem on Youth and Old Age (11:7–12:8), in the context of the Poem on Toil (1:2–11), and also in the context of the main idea of the book expressed by the word heḇel. It is suggested that despite the realistic and somewhat negative descriptions of the frailty of old age, the book offers a positive perspective on living an inextricable and quickly-passing life, as it is. Qoheleth encourages people to enjoy life when one can, and to remember their Creator, who for some reason invented both good and “evil days”, youth and old age alike. The negative experience of weaknesses in old age can give man a taste of judgement expressed in Gen 3:19. Finally, it is asked if God’s luck held when he invented old age. It is proposed that there is no straightforward answer to this question, but also that man has to learn to live in face of perplexity and perhaps in faith that there would be some answer to this riddle out there, coming from Someone greater than himself.
That perhaps can be found beyond sapiential literature of the Hebrew Bible.
Keywords: ageing, “evil days”, joy, Qoheleth, old age, wisdom.