GERONTOLOGOPAEDICS: OLD AGE FROM THE PERSPECTIVE OF SPEECH THERAPY
Katarzyna Kaczorowska-Bray
Uniwersytet Gdański*
Zmiany, towarzyszące starzeniu się (tak starości fizjologicznej, jak i powikłanej procesami patologicznymi), wpływają na przebieg komunikacji językowej. Problemy komunikacyjne osób starszych dostrzegane są coraz częściej przez psychologów i psychoterapeutów, zajmujących się ludźmi tej grupy wiekowej. Problematyka ta jednak nie znajdowała się dotychczas w centrum zainteresowania lingwistów i logopedów. Praca zbiorowa pt. Gerontologopedia (2017), która jesie-nią ukaże się na rynku wydawniczym, jest próbą połączenia rozsianych w literaturze badań do-tyczących problemów językowym (komunikacyjnym) osób starszych.
Gerontologopedia jest subdyscypliną logopedii, wyjaśniającą procesy i uwarunkowania komunikowania się słownego ludzi w wieku senioralnym, starzejących się fizjologicznie lub z to-warzyszącymi zjawiskami patologii zdrowotnej (np. chorzy z otępieniem czy chorobą Parkinso-na). W aspekcie pierwszym wyjaśnia rozwojowe zmiany związane z jakością realizowanych funk-cji komunikacyjnych, również w kontekście zmian cywilizacyjnych (np. funkcje pragmalingwistyczne, zapośredniczenie poprzez sferę cyfrową i medialną). W drugim aspekcie wskazuje drogi postępowania diagnostycznego zjawisk patologii mowy i języka, jak również me-tody pracy z pacjentem. Powiązana jest z wieloma innymi subdyscyplinami logopedycznymi, m.in. z neurologopedią. Obejmując kompleksowo swoim praktycznym zakresem to, co w innych dyscyplinach występowało cząstkowo (por. neuropsychologia, neurolingwistyka, gerontologia, ge-rontopedagogika, itp.), w oparciu o ich dokonania poznawcze otwarła możliwości badań i terapii osób w wieku senioralnym, zachowując pragmatyczny walor logopedii w powiązaniu z ludzką starością, której obraz jest aktualizowany kulturowo i cywilizacyjnie. Celem gerontologopedy po-winno być zminimalizowanie komunikacyjnych problemów osób starych oraz uczynienie ich życia komunikacyjnie znośnym.
Monografia Gerontologopedia inicjuje w Polsce ważne prace edytorskie dokumentujące kompleksowo dotychczasową wiedzę. W zamyśle autorów ma stać się dla logopedów i innych spe-cjalistów, pracujących z osobami w wieku podeszłym, narzędziem pomocnym w ich codziennej praktyce. Jest to pierwsza tego typu pozycja, ujmująca szeroko problematykę gerontologiczną, z
* logkk@ug.edu.pl
KONTEKSTY SPOŁECZNE, 2017, Tom 5, Nr 1 (9), 140-141
ISSN 2300-6277, http://kontekstyspoleczne.umcs.lublin.pl CC: Creative Commons License
140
odwołaniem do innych dyscyplin naukowych (gerontologii, logopedii i językoznawstwa, medycy-ny, neurofizjologii i neuropsychologii, oraz współczesnej komunikacji społecznej). To całościowe podejście do tematu przewodniego odzwierciedla trzyczęściowa struktura pracy. W części pierw-szej, zatytułowanej Wprowadzenie do komunikowania w starości, omówiono najistotniejsze za-gadnienia, nieodzowne dla zrozumienia zmian zachodzących w komunikacji wraz z wiekiem: od procesów biologicznych, rzutujących na funkcjonowanie osób w wieku senioralnym, starzenia się umysłu z perspektywy neuropsychologicznej, po ujęcie lingwistyczne, zgodnie z którym język lu-dzi starszych można potraktować jako odmianę współczesnej polszczyzny, wyodrębnioną na pod-stawie kryterium biologicznego, a więc biolekt. W części tej znalazły się rozdziały autorstwa Jac-ka M. Witkowskiego, Krzysztofa Jodzio i Natalii Treder-Rochna, HenryJac-ka Olszewskiego, Edwarda Łuczyńskiego, Stanisława Milewskiego i Katarzyny Kaczorowskiej-Bray, a także Barba-ry Bień, która przygląda się tematyce gerontologopedycznej z punktu widzenia geriatBarba-ry. Część druga monografii dotyczy komunikacji w procesie fizjologicznego starzenia się. Autorzy tej części pracy (Marta Rzadkiewicz i Magdalena Łazarewicz, Joanna Chylińska i Mirosława Adamus, Paulina Wójcik-Topór, Małgorzata Rutkiewicz-Hanczewska, Katarzyna Broczek, Jerzy Kuczkow-ski i Joanna Cieszyńska, Anna Walencik-Topiłko, Agnieszka Banaszkiewicz i Grzegorz Kołodziej, Aleksandra Matyjasek oraz Bartosz Maciej Wiśniewski) skupili uwagę na najczęstszych proble-mach doskwierających osobom starszym, wynikających ze zmian i ograniczeń w rolach społecz-nych, dostępnych seniorom oraz z trudności w odnalezieniu się w świecie współczesnej technolo-gii. Omówiono tu także problemy w komunikacji wynikające z często notowanych w tej grupie wiekowej zmian narządu głosu i słuchu, będących skutkiem procesu starzenia czy problemów pa-mięciowych, zaburzających proces aktualizacji wyrazów. Znalazły się tu również rozdziały odwo-łujące się bezpośrednio do praktyki logopedycznej.
Część trzecią książki poświęcono zmianom w komunikacji, towarzyszącym starości powikła-nej procesami patologicznymi, a więc m.in. wynikającymi z choroby Alzheimera, otępienia czoło-wo-skroniowego, choroby Parkinsona. W opracowaniach czytelnik znajdzie charakterystykę afazji pierwotnej postępującej, dyzartrii, postępującej apraksji mowy i in. Bardzo istotna dla prakty-ków jest dokładna charakterystyka różnic w zachowaniach mownych, a także wskazania terapeu-tyczne oraz omówienie procedur diagnostycznych. Autorami rozdziałów tej części książki są: Jo-lanta Panasiuk, Waldemar Tłokiński, Tomasz Zyss, Małgorzata Krajewska oraz Mirosław Michalik, Paulina Wójcik-Topór, Aneta Domagała, Emilia J. Sitek, Anna Barczak, Klaudia Kluj-Kozłowska i Michał Harciarek, Marika Litwin a także Agnieszka Sulkowska.
Ukazanie się tomu Gerontologoepdia należy traktować jako głos w dyskusji nad polityką se-nioralną w Polsce. W działaniach zmierzających do poprawy jakości życia seniorów nie powinno z pewnością zabraknąć gerontologopedów, którzy mogą przyczynić się do tego, by kompetencje komunikacyjne seniorów w kontekście postępujących zmian inwolucyjnych, dotyczących także mowy, były utrzymane na odpowiednim poziomie jak najdłużej. Poszukiwanie dróg optymaliza-cji komunikowania się z człowiekiem starym powinno stanąć w centrum zainteresowania rodzącej się właśnie nowej specjalności logopedycznej – gerontologopedii.
Bibliografia
Tłokiński, W., Milewski, S., Kaczorowska-Bray, K. (red.). (2017). Gerontologopedia. Gdańsk:
Wydawnictwo „Harmonia Universalis”.
STAROŚĆ CZŁOWIEKA: SZANSE I ZAGROŻENIA. IMPLIKACJE PEDAGOGICZNE, 2017
OLD AGE OF MAN: CHANCES AND DANGERS. PEDAGOGICAL IMPLICATIONS, 2017
Joanna K. Wawrzyniak, Starość człowieka – Szanse i zagrożenia. Implikacje pedagogiczne.
Wydawnictwo CeDeWu. Warszawa 2017, s. 1261. Wydawnictwo CeDeWu w Warszawie
Badania demograficzne od wielu dekad wskazują na systematycznie zwiększający się odse-tek ludzi starych w globalnej liczbie mieszkańców świata. Wydłużające się życie sprawia, że mamy coraz więcej współobywateli w jesieni życia oraz coraz więcej lat do zagospodarowania – lat starości i emerytury. Z tego powodu zagadnienia związane ze starością przestają być proble-mem tej jednej grupy wiekowej, a stają się probleproble-mem globalnym. Jednakże zjawisko to ma nie tylko wymiar demograficzny.
Prezentowana publikacja dr Joanny Krystyny Wawrzyniak porusza problematykę wynika-jącą ze zwiększającej się nieustannie liczby osób starszych we wszystkich społeczeństwach świata, w tym Polski. Zagadnienia związane ze starością i starzeniem się człowieka, ujęte w ramy wy-zwań oraz zagrożeń, stanowią podstawowy zakres tematyczny dla studentów nie tylko kierunków humanistycznych czy medycznych, ale i społecznych, a także osób zainteresowanych tego rodzaju zagadnieniami zarówno z jednostkowego, jak i społecznego punktu widzenia.
Treść książki otwierają kwestie aktywności i aktywizacji seniorów – traktowane jako nie-zwykle istotne wyzwanie na drodze satysfakcjonującej starości oraz uruchomienia potencjału społecznego emerytów. Rozpatrując aktywność i aktywizację człowieka starszego w kontekście jego relacji z otoczeniem, interakcji społecznych, sposobu porozumiewania się ze światem, należy wskazać na możliwości i potrzeby człowieka. Warto także mieć na uwadze niebezpieczeństwa nie-rozerwalnie związane z obszarem społecznego funkcjonowania osób starszych, takie jak: margina-lizacja, stereotypizacja, izolacja społeczna, wykluczenie – zwłaszcza w sytuacji łatwego podziału na młodych i starych, aktywnych i biernych, ładnych i brzydkich, atrakcyjnych i bezużytecz-nych. W tych obszarach równie istotne są zarówno czynniki sprzyjające aktywizacji, jak i jej in-hibitory, wśród których opisujemy stereotypizację jako znaczące zjawisko społeczne wpływające na społeczne postrzeganie starości i wizerunek ludzi starych w społeczeństwie. Zjawisku temu poświęcono dużo uwagi w treści publikacji, podobnie jak zjawiskom patalogizującym starość, a wynikającym w dużej części ze stereotypizacji, mianowicie: marginalizacji, dyskryminacji, eks-kluzji i gerontofobii, przybierającym kształt społecznych postaw wobec starości.
1 http://cedewu.pl/Starosc-czlowieka-szanse-i-zagrozenia-Implikacje-pedagogiczne-p1815
KONTEKSTY SPOŁECZNE, 2017, Tom 5, Nr 1 (9), 142-143
ISSN 2300-6277, http://kontekstyspoleczne.umcs.lublin.pl CC: Creative Commons License
142
Współcześnie dominacja techniki, a zwłaszcza nowoczesnych technologii w życiu gospodar-czym, przemyśle, rozrywce oraz nauce, mnogość narzędzi informatycznych w każdej niemal dzie-dzinie gospodarki i życia zawodowego powoduje, że seniorzy są grupą najłatwiej i najpowszech-niej pomijaną i wykluczaną z działalności społecznej. Stąd stereotyp osoby starszej jako zacofanej, biernej i pełnej lęku o przyszłość jest nieustannie rozwijany ze względu na stopień jej
„niedopasowania” do wymogów współczesności.
Rozwojowi wielu dziedzin nauki, zwłaszcza medycyny, zawdzięczamy to, że starość jest co-raz zdrowsza i coco-raz dłuższa. Tym korzystnym przemianom jednakże nie zawsze towarzyszy ak-ceptacja jakości życia w okresie późnej dorosłości oraz jakości relacji i więzi międzyludzkich. Z tymi zagadnieniami wiąże się problem sieroctwa i samotności seniorów, opisanych w książce jako zjawiska coraz powszechniej występujące ze względu na przemiany społeczno-kulturowe, a także modyfikacje obyczajów wewnątrz rodziny: Podobnie jak w przypadku dzieci, których rodzice mi-grują z przyczyn zawodowych do innych krajów Europy, tak w przypadku seniorów na realizację ich potrzeb coraz większy wpływ mają migracje i rozbicie rodzin ich dzieci oraz wnuków. Głów-nym składnikiem sieroctwa starszych osób jest ich samotność, której sprzyja wdowieństwo oraz prowadzenie jednoosobowych gospodarstw domowych, podobnie jak niesamodzielność, brak peł-nienia ról społecznych w najbliższym środowisku, bieda. Samotność jest także coraz częściej od-czuwaną dolegliwością osób starszych.
Większości opisywanych niekorzystnych zjawisk można zapobiegać lub je łagodzić za po-mocą kształtowania właściwych postaw społecznych, wychowania młodych pokoleń w świadomo-ści staroświadomo-ści jako wartoświadomo-ści wynikającej z długiego życia, jako bogactwa doświadczeń i potencjału, który właściwie wykorzystany przynosi korzyści wielu grupom społecznym. Na te kwestie autor-ka zwraca uwagę w rozdziale: Przygotowanie do starości i profilaktyautor-ka gerontologiczna. Książautor-ka ma się przyczynić do wzrostu świadomości, iż edukacja, wychowanie (do starości), profilaktyka niepożądanych postaw i zachowań oraz działania integracyjne i inkluzyjne służą łagodzeniu kate-gorycznych podziałów między młodymi a starymi – z korzyścią dla obu grup. Naturalne bowiem jest, że pozycja społeczna człowieka zmienia się w ciągu życia i zmieniają się pełnione przez nie-go role. Jest to wpisane w ewolucję społecznej egzystencji. Równie naturalne jest to, że pomimo akceptacji tych zmian przez człowieka istnieją dążenia do zachowania społecznych przywilejów, do optymalizacji własnej pozycji, do społecznej akceptacji.
Prezentowane treści to istotne zagadnienia z obszaru starzenia się i starości człowieka, któ-rych poddawanie analizie i refleksji powinno towarzyszyć procesowi edukacji i wnosić w wycho-wanie wszystkich pokoleń nowe wartości oraz wyzwalać kreatywność w budowaniu koncepcji in-tegracji oraz nowych/innych działań na rzecz rozwoju osób w każdym wieku. Książka nie wyczerpuje bynajmniej problematyki. Jest jedynie propozycją spojrzenia na starość jako obszar narażony na zagrożenia w wymiarze ogólnospołecznym, takie jak: stereotypizacja, marginaliza-cja, dyskryminacja i wykluczenie oraz na sytuacje niekorzystne w indywidualnym wymiarze, ta-kie jak samotność i sieroctwo, implikujące jednakowoż negatywne konteksty o szerszym znaczeniu.
Publikacja ma na celu zwrócenie uwagi na szanse rozwojowe zawarte w fazie starości, jakie stwarza aktywizacja oraz podejmowanie aktywności przez seniorów. Zagadnieniami wymagający-mi wsparcia edukacyjnego są natowymagający-miast profilaktyka gerontologiczna, a także zwalczanie geron-tofobii. Opisywane problemy nie są należycie traktowane w szeroko rozumianym wychowaniu, głównie instytucjonalnym; są obszarem zaniedbywanych, choć bardzo istotnych przyczyn niewła-ściwych postaw wobec starości i osób starych. Popularyzacja problematyki starości i starzenia się jest nadal poważnym wyzwaniem nauki i edukacji.
ZJAWISKO PRZEMOCY WOBEC OSÓB STARSZYCH. WYZWANIA – BADANIA – DZIAŁANIA, 2017/2018
VIOLENCE AGAINST THE ELDERLY: CHALLENGES – RESEARCH – ACTION, 2017/2018
Katarzyna Jagielska
Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie*
Na przełomie lat 2017/2018 ukaże się polska edycja książki pt. Violence against the elder-ly: Challenges – Research – Action, pod red. Katarzyny Jagielskiej, Joanny M. Łukasik i Nor-berta G. Pikuły, (2017/2018) ogłoszonej drukiem w Toronto w roku 2015. Książka jest pokło-siem zrealizowanego w 2014 roku projektu: Niesłyszane głosy. Rozwój Środkowoeuropejskiej Sieci Przeciwdziałania Przemocy Wobec Osób Starszych / Unheard Voices: Developing the East Cen-tral European Network for the Prevention of Elder Abuse (nr projektu: DNPBiE. 6120-90/14), sfinansowanego przez Europejskie Stowarzyszenie Szkół Pracy Socjalnej (EASSW).
Przygotowanie projektu przez autorów książki było odpowiedzią na wciąż mało zbadane zjawisko przemocy wobec osób starszych. Tematyka ta bowiem, pomimo swego znaczenia, jest niestety zaniedbywana. Dotyczy to w szczególności zjawiska przemocy wobec osób starszych.
Zdaniem Piotra Sztompki (2007), występowanie przemocy wobec osób starszych jest z jednej strony wyrazem złego funkcjonowania mechanizmów kontroli społecznej, z drugiej zaś braku „ka-pitału społecznego”, szczególnie jeśli odwołujemy się do koncepcji ka„ka-pitału społecznego jako wskaźnika zaufania. Dane zawarte w różnych raportach światowych i krajowych pokazują, że po-mimo podejmowania badań nad tą tematyką wiedza na temat samej skali zjawiska przemocy jest niewielka. Według raportu przygotowanego przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), dane dotyczące przemocy wobec osób starszych są zaniżone aż ok. 80%. WHO szacuje, że od ok.
4% do 6% osób starszych doświadczyło jakiejś formy złego traktowania w domu, natomiast w Europie co najmniej 4 mln seniorów doświadczyło maltretowania w ciągu jednego roku (zob. Eu-ropean report…, 2011). W Polsce badania nad zjawiskiem przemocy wobec osób starszych prze-prowadzone m.in. w 2008 r. przez Instytut Psychologii PAN oraz w 2011 r. w ramach projektu PolSenior pokazują, że najczęstszą formą przemocy wobec starszych jest przemoc psychiczna i ekonomiczna, chociaż zdarzają się również przypadki przemocy fizycznej i seksualnej.
* jagielska@up.krakow.pl
KONTEKSTY SPOŁECZNE, 2017, Tom 5, Nr 1 (9), 144-146
ISSN 2300-6277, http://kontekstyspoleczne.umcs.lublin.pl CC: Creative Commons License
144
Do najczęściej występujących form przemocy wobec osób starszych w rodzinie należą: izo-lowanie (11,6%), zabieranie pieniędzy (14,2%), ośmieszanie i przezywanie (12,9%), zmuszanie do różnych rzeczy poprzez pogróżki, groźby lub szantaż (12,3%), wytykanie niepełnosprawności (13,2%), natomiast poza rodziną: izolowanie, zamykanie (46,7%), szarpanie, popychanie, poszturchiwanie (46 %), bicie (43,1%), zabieranie i wykorzystywanie ich pieniędzy (51,5%), zmu-szanie do prac domowych (46,7 %), ośmiezmu-szanie (48,3%), wytykanie niesprawności fizycznej i psychicznej (48,5%). Najczęściej sprawcami przemocy wobec osób starszych w rodzinie są:
współmałżonek (43%) i dzieci – synowie (28,6%), córki (20%) oraz wnukowie (zob. Przemoc w rodzinie…, 2009). Według raportu badań PolSenior, zjawisko przemocy wobec osób starszych dotknęło 5,9% badanych (zob. Mossakowska M., Więcek A., Błędowski, 2012). Najczęściej wy-stępujące formy przemocy to: znieważanie, wyśmiewanie, ośmieszanie i lekceważenie – 5,4%, za-straszanie i szantażowanie – 2,1%, przemoc fizyczna (bicie, kopanie, duszenie, okaleczanie) – 0,4%; popychanie lub szturchanie – 1,1%. Przemocą bierną (zaniedbanie) dotkniętych było 14%
badanych. Częściej ofiarami przemocy są kobiety (7,9%) niż mężczyźni (5,9%).
Szczegółowe analizy raportów pokazały, że problem przemocy wobec osób starszych jest aktualnym i nadal niedokładnie zbadanym zjawiskiem, dlatego też podjęto się realizacji projektu naukowego, który umożliwiłby wypracowanie wspólnego podłoża teoretycznego tego zjawiska oraz narzędzi, które umożliwiłyby skuteczną diagnozę i oszacowanie skali zjawiska przemocy. W ramach wspomnianego projektu 12 maja 2015 r. w ówczesnym Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej w Warszawie została zorganizowana Międzynarodowa Konferencja Naukowa „Prze-ciwdziałanie przemocy wobec seniorów”, podczas której podjęto dyskusję dotyczącą zjawiska przemocy w zmieniającym się społeczeństwie. W ramach zrealizowanego projektu wydano też pracę zbiorową, dostępną na stronie: http://www.kgs.up.krakow.pl/files/2114/6072/3131/violen-ce_book2.pdf.
Monografia składa się z 21 artykułów opatrzonych wstępem redaktorów. Artykuły zostały pogrupowane w 3 działy: Wyzwania – Badania – Działania. Wprowadzenie do problematyki książki stanowi wystąpienie wiceprzewodniczącego Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN Stefana M. Kwiatkowskiego. W części I znajdują się artykuły Mirosława J. Szymańskiego (Przemoc w świecie zawirowań społecznych) oraz Andrzeja Zwolińskiego (Kulturowe podstawy przemocy wobec osób starszych). W rozdziałach tych autorzy podjęli dyskusję nad konsekwencjami zmian spo-łeczno–kulturowych dla występowania przemocy, koncentrując się w szczególności na zjawisku przemocy wobec osób starszych. W skład części II wchodzą artykuły, w których podejmowane są zagadnienia zjawiska przemocy w takich krajach, jak: Polska (Małgorzata Halicka i Jerzy Halic-ki: Kobiety w starszym wieku doznające przemocy ze strony męża/partnera), Czechy (Lubica Ju-ríčková, Kateřina Ivanová i Jan Lužný), Serbia (Kristinka Ovesni), Bośnia i Hercegowina (Sanela Šadić i Nusreta Salić), Kosowo (Vjollca Krasniqi), Austria (Josef Hörl), Kanada (Judy Hughes i Hai Luo) oraz Australia (Susan Gair). W artykułach tych zostały przedstawione najnowsze ba-dania nad skalą zjawiska przemocy w poszczególnych państwach. Autorzy skoncentrowali się również nad problemami i trudnościami związanymi z badaniem tego zjawiska i jego realnej ska-li. W części III zamieszczonych zostało 10 artykułów, a ich tematyka oscylowała wokół konkret-nych rozwiązań w zakresie przeciwdziałania przemocy a także analizy działań i rozwiązań syste-mowych podejmowanych na szczeblu centralnym. Dyskusji i analizie zostały poddane regulacje prawne, a także przedstawiono powoływanie instytucji pomocowych oraz lokalne, m.in. prowa-dzenie instytucji o charakterze interwencyjnym, pomocowym, zatrudnianie specjalistów, realiza-cję zadań związanych z przeciwdziałaniem zjawisku przemocy wobec osób starszych poprzez
realizację projektów i programów o charakterze profilaktycznym, interwencyjnym, terapeutycz-nym, w poszczególnych państwach dawnego bloku wschodniego. W dziale tym zostały zamiesz-czone artykuły Arieli Lowenstein, Sigal Naim, Adama A. Zycha, Tovay Band–Winterstein, Sary Alon, Ginki Mehanzhiyskej, Jiří’ego Prokopa, Doroty Smetanovej, Nelli Nychkalo (Zjawisko przemocy wobec osób starszych na Ukrainie), Vlodymyra Robaka, Patricii Fernández–Montaño oraz redaktorów zapowiadanego tomu (Przemoc wobec osób starszych w Unii Europejskiej: Wy-zwania dla Polski).
Książka stanowi interesujący zbiór wiedzy na temat zjawiska przemocy w różnych krajach świata i jest swoistym kompendium, które może stanowić inspirację do tworzenia wspólnych ro-związań systemowych dotyczących przeciwdziałania przemocy wobec osób starszych.
Bibliografia
European report on preventing elder maltreatment. (2011). Copenhagen: WHO Regional Office for Europe.
Jagielska, K., Łukasik, J. M., Pikuła, N. G. (red.). (2015). Violence against the elderly Challenges – Research – Action. Toronto: European Association of Schools of Social Work.
Pobrane z: http://www.kgs.up.krakow.pl/files/2114/6072/3131/violence_book2.pdf
Jagielska, K., Łukasik, J. M., Pikuła, N. G. (red.). (2017/2018). Zjawisko przemocy wo-bec osób starszych. Wyzwania – Badania – Działania. Kraków.
Mossakowska M., Więcek A., Błędowski P. (2012). Aspekty medyczne, psychologiczne, socjolo-giczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. Poznań: TerMedia Wydawnictwo Medyczne.
Przemoc w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych. (2009). Warszawa. Pobrane z:
http://www.mpips.gov.pl/userfiles/File/Przemoc%20w%20rodzinie/przemoc_spol.pdf Sztompka, P. (2007). Zaufanie. Fundament społeczeństwa. Kraków: Społeczny Instytut
Wydaw-niczy Znak.
146 Zjawisko przemocy wobec osób starszych