CZYNNIKI SK£ADAJ¥CE SIÊ NA CA£KOWIT¥ ODCHY£KÊ WYMIARU

Z punktu widzenia technologii wytwarzania niemo¿liwe jest wykonanie elementów maszyn z absolutn¹ dok³adnoœci¹ wymiarow¹ [106]. Praktycznie nie jest te¿ mo¿liwe osi¹gniêcie geometrycznie doskona³ych kszta³tów przedmiotów obrobionych, poniewa¿ powierzchnie obrabiane o ró¿nych kszta³tach (np. walce, sto¿ki, p³aszczyzny itp.) wy-kazuj¹ wiêksze lub mniejsze odchy³ki od geometrii nominalnej [106]. Niedok³adnoœæ obróbki mo¿na zdefiniowaæ jako sumê systematycznych i przypadkowych odchy³ek wymiarów przedmiotu obrabianego, uwarunkowanych prac¹ obrabiarki i narzêdzia. [210]. S¹ one wyznaczane dla okreœlonych sposobów obróbki w zdefiniowanych wa-runkach wytwarzania [210]. B³êdy systematyczne s¹ spowodowane przez geometrycz-ne odchy³ki zespo³ów maszyny, wp³ywy termiczgeometrycz-ne, odchy³ki wywo³ageometrycz-ne statycznymi i dynamicznymi odkszta³ceniami uk³adu konstrukcyjnego obrabiarki oraz niedok³adnoœci kinematyczne (np. podczas obróbki gwintów, kó³ zêbatych). B³êdy przypadkowe s¹ wywo³ane rozrzutem po³o¿eñ zespo³ów ruchowych przez uk³ad pozycjonowania, przy-padkowymi zmianami obci¹¿eñ lub drganiami wystêpuj¹cymi w warunkach roboczych [210].

Odchy³ki od nominalnej geometrii przedmiotu obrabianego s¹ powodowane ogól-nie przez czynniki zale¿ne od [150]:

• obrabiarki (odchy³ki prostoliniowoœci prowadnic, systematyczne i przypadkowe odchy³ki po³o¿enia zwi¹zane z b³êdami wywo³anymi przez uk³ad pozycjonowania, od-kszta³cenia termiczne, odod-kszta³cenia wywo³ane si³ami skrawania i mocowania, drgania uk³adu konstrukcyjnego, odchy³ki po³o¿enia i orientacji przedmiotu obrabianego w uk³adzie mocowania),

• narzêdzia (geometria, ustawienie i zamocowanie, stopieñ zu¿ycia ostrza),

• przedmiotu obrabianego (geometria aktualna przed odpowiedni¹ faz¹ skrawania jak: wymiary, odchy³ki kszta³tu i po³o¿enia, chropowatoœæ powierzchni; jego sztyw-noœæ, gabaryty; niejednorodnoœæ materia³u, jego w³asnoœci (np. wytrzyma³oœæ, twar-doœæ))

43 • warunków procesu skrawania (parametry procesu skrawania, np. prêdkoœæ skra-wania, posuw, g³êbokoœæ skraskra-wania, rodzaj cieczy obróbkowej).

Jakoœæ obrobionego elementu jest oceniana na podstawie jego dok³adnoœci geome-trycznej, w³asnoœci materia³owych i jakoœci warstwy wierzchniej [80]. Wœród w³aœci-woœci okreœlaj¹cych dok³adnoœæ geometryczn¹ nale¿y zwróciæ uwagê na jakoœæ po-wierzchni obrobionej, poniewa¿ jest ona bezpoœrednio zwi¹zana z funkcjonalnymi cha-rakterystykami produktu oraz na defekty powierzchniowe, które s¹ zazwyczaj odpowiedzialne za b³êdy funkcjonalne [80]. Dla wiêkszoœci powierzchni obrobionych okreœliæ mo¿na trzy sk³adowe dok³adnoœci wymiarowej przedmiotu [138]: b³êdy po-wierzchni (ang. surface errors), falistoœæ i chropowatoœæ popo-wierzchni. B³êdy powierzch-niowe s¹ spowodowane przez odkszta³cenia sprê¿yste i termiczne uk³adu konstrukcyj-nego obrabiarki. S¹ one miar¹ odchy³ek od wymiarów nominalnych i okreœlane jako b³êdy kszta³tu. Falistoœæ powierzchni jest efektem pozostawienia na powierzchni œla-dów ostrza uzale¿nionych od geometrii narzêdzia i kinematyki skrawania. Jest ona rów-nie¿ skutkiem drgañ, które zale¿¹ od zmiennych obci¹¿eñ wystêpuj¹cych podczas obrób-ki i od w³asnoœci dynamicznych obrabiarobrób-ki. Chropowatoœæ powierzchni jest zwi¹zana z mikrostrukturalnymi zmianami materia³u obrabianego [138], geometri¹ narzêdzia, posuwem i wzglêdnymi drganiami miêdzy narzêdziem i przedmiotem obrabianym) [12, 19, 20].

Dok³adnoœæ przedmiotu obrabianego jest uwarunkowana wzajemnym nak³adaniem siê odchy³ek wymiarowych, chropowatoœci powierzchni oraz geometrycznych odchy-³ek kszta³tu i po³o¿enia. Znajomoœæ koniecznych i dopuszczalnych odchyodchy-³ek od ideal-nej geometrii przedmiotu obrabianego ma zasadniczy wp³yw na koszty wytwarzania, zw³aszcza gdy wymagana jest okreœlona dok³adnoœæ [110]. W procesie konstruowania czêsto jest konieczne przyjêcie wstêpnych wartoœci tolerancji wymiarów, kszta³tu i po-³o¿enia oraz chropowatoœci powierzchni. Brak wiedzy w tym zakresie, szczególnie u konstruktorów lub projektantów, mo¿e prowadziæ do nadmiernych kosztów produk-cji spowodowanych za³o¿eniem zbyt w¹skich pól toleranproduk-cji w stosunku do wymaganej dok³adnoœci przedmiotu obrabianego. Ogólnie dok³adnoœæ obróbki mo¿na zdefiniowaæ jako stopieñ zgodnoœci miêdzy osi¹gniêtymi w efekcie obróbki rzeczywistymi makro-i mmakro-ikrogeometrycznymmakro-i parametrammakro-i powmakro-ierzchnmakro-i elementu a wymmakro-iarowymmakro-i makro-i geome-trycznymi parametrami wyspecyfikowanymi na rysunku wykonawczym [73, 138].

Na podstawie szeroko zakrojonych badañ [61, 62, 105] prowadzonych przez wiele lat w przemyœle niemieckim i obejmuj¹cych ró¿ne ga³êzie przemys³u ustalo-no, ¿e aby podczas eksploatacji produkowanych maszyn i urz¹dzeñ mog³a zostaæ utrzymana okreœlona klasa dok³adnoœci wymiaru ich elementów, chropowatoœci i falistoœci obrobionych powierzchni nie powinny przekraczaæ okreœlonych war-toœci dopuszczalnych. Warwar-toœci te wyodrêbniono dla ró¿nych klas dok³adnoœci ISO i wymiarów nominalnych w normie austriackiej [185] i w niemieckich zaleceniach VDI [209].

Ca³kowita odchy³ka wymiaru∆D (dopuszczalna odchy³ka∆D jest równa tolerancji wymiaru IT), odpowiadaj¹ca okreœlonej klasie dok³adnoœci i okreœlonemu zakresowi

• odchy³ki kszta³tu i po³o¿enia zwi¹zane z drganiami oraz b³êdami geometrycznymi i kinematycznymi obrabiarki,

• odchy³ki chropowatoœci zale¿ne przede wszystkim od realizowanego procesu obróbki, • odchy³ki wynikaj¹ce z rozszerzalnoœci cieplnej przedmiotu obrabianego.

Odkszta³cenia statyczne uk³adu OUPN powstaj¹ na skutek oddzia³ywañ si³owych podczas obróbki przedmiotu. Zwi¹zane s¹ one z si³ami pochodz¹cymi od realizowane-go procesu skrawania i od napêdu. Zale¿¹ przede wszystkim od wartoœci i po³o¿enia wypadkowej si³y skrawania w przestrzeni roboczej obrabiarki, która z kolei bezpoœre-dnio wp³ywa na wartoœæ i kierunek wypadkowej si³y od napêdu g³ównego i od napêdu posuwów. Ró¿ne po³o¿enia si³y skrawania s¹ skutkiem zmian wzajemnych po³o¿eñ ze-spo³ów maszyny. Dla przedmiotów obrabianych o du¿ych gabarytach wystêpuj¹ dodat-kowo znaczne obci¹¿enia bezw³adnoœciowe, które równie¿ wywo³uj¹ odkszta³cenia sta-tyczne obrabiarek. Dla obrabiarek œredniej wielkoœci dopuszczalny procentowy udzia³ odchy³ek zwi¹zanych z odkszta³ceniami statycznymi wynosi oko³o 25% pola toleran-cji w danej klasie dok³adnoœci [65].

Rys. 4.1. Udzia³ ró¿nych odchy³ek w polu tolerancji wymiaru [130] Fig. 4.1. Share of different deviations in the tolerance zone of a dimension [130]

45 Odchy³ki kszta³tu przedmiotu obrabianego nale¿¹ do grupy mikroodchy³ek (np. fa-listoœæ) lub do makroodchy³ek (np. prostoliniowoœæ, okr¹g³oœæ, sto¿kowoœæ, beczko-woœæ) [150]. Zwi¹zane s¹ one z drganiami i b³êdami geometrycznymi obrabiarki [101]. Drgania wzglêdne zachodz¹ce miêdzy narzêdziem i przedmiotem podczas obróbki s¹ powodowane sk³adow¹ zmienn¹ si³y skrawania i napêdu oraz niewyrównowa¿eniem elementów wiruj¹cych. Generuj¹ je równie¿ oddzia³ywania kinematyczne obrabiarki wynikaj¹ce z b³êdów jej geometrii, które s¹ powodowane niedok³adnoœciami wykonaw-czymi i monta¿owymi (np. biciem wrzeciona) oraz zu¿yciem poszczególnych zespo-³ów konstrukcyjnych. Du¿y wp³yw na nadmierne drgania obrabiarki mo¿e mieæ rów-nie¿ zbyt ma³a sztywnoœæ jej ca³ego uk³adu konstrukcyjnego. Skutkiem drgañ jest przede wszystkim falistoœæ powstaj¹ca na powierzchni obrabianego przedmiotu. Ogranicza ona w znacznym stopniu dok³adnoœæ jego wykonania, zw³aszcza w odniesieniu do obróbki ultraprecyzyjnej [94]. Ma bardzo du¿y wp³yw na podstawowe w³aœciwoœci u¿ytkowe maszyn [118], takie jak: odpornoœæ na zu¿ycie œcierne, sk³onnoœæ do zacierania, sztyw-noœæ i w³asnoœci t³umi¹ce po³¹czeñ [99]. Ze wzglêdu na wystêpuj¹ce zazwyczaj trud-noœci wzrokowe lub manualne zaobserwowania falistoœci na powierzchni obrabianej jest ona mierzona du¿o rzadziej ni¿ chropowatoœæ [118].

Falistoœæ jest definiowana jako zbiór okresowo powtarzaj¹cych siê nierównoœci, charakteryzuj¹cych siê tym, ¿e stosunek odstêpu miêdzy wierzcho³kami nierównoœci do ich wysokoœci jest równy co najmniej 40 [196]. Mo¿na te¿ spotkaæ zalecenia, aby jako konwencjê przyjmowaæ zakres, wy¿ej wymienionego stosunku, mieszcz¹cy siê w gra-nicach od 1000:1 do 100:1 [150]. Istniej¹ jednak pewne niejasnoœci dotycz¹ce defini-cji falistoœci [3], co dotyczy zw³aszcza oceny struktury geometrycznej powierzchni walcowych. W odniesieniu do takich powierzchni falistoœæ traktuje siê jako liczbê nie-równoœci powtarzaj¹cych siê na obwodzie przedmiotu. Przyjmuje siê zatem, ¿e od 2 do 15 fal nierównoœci przypadaj¹cych na jeden obrót przedmiotu jest zwi¹zana z b³ê-dami okr¹g³oœci, a od 15 do 500 fal przypadaj¹cych na profil okr¹g³oœci jest traktowa-na jako falistoœæ powierzchni [3]. Nowe koncepcje atraktowa-nalizy falistoœci zak³adaj¹ okre-œlanie tylko dominuj¹cej d³ugoœci falistoœci i dostosowanie do niej procedur filtracji [118].

Makroodchy³ki kszta³tu mog¹ byæ powodowane przez b³êdy prostoliniowoœci pro-wadnic i ich zu¿ycie, b³êdy zamocowania narzêdzia i przedmiotu obrabianego, b³êdy u³o¿yskowania itp. £¹czny udzia³ wszystkich odchy³ek kszta³tu mo¿e obejmowaæ do oko³o 50% pola tolerancji [105] i zmieniaæ siê w zakresie od 31% do 49% [107]. War-toœci dopuszczalnych odchy³ek kszta³tu podaje norma [193]. Nie obejmuje ona jednak odchy³ek falistoœci, poniewa¿ nie s¹ one zdefiniowane w normie [192] jako odchy³ki kszta³tu.

Stopieñ, w jakim odchy³ka kszta³tu zmienia w³aœciwoœci funkcjonalne powierzchni jest wypadkow¹ wartoœci, charakteru deformacji i zadañ, jakie ta powierzchnia powin-na spe³niaæ w wyrobie [167]. Czasem zpowin-nacznie ekonomiczniejsze od podania dopu-szczalnej wartoœci odchy³ki (np. odchy³ki okr¹g³oœci) jest bardziej precyzyjne okreœle-nie wymagañ dotycz¹cych wybranych harmonicznych widma zarysu [167].

tów, na których ograniczenie sk³adowych harmonicznych nierównoœci o ma³ej d³ugo-œci mo¿e znacznie zmniejszyæ ha³as urz¹dzenia.

Odchy³ki po³o¿enia przedmiotu obrabianego (np. równoleg³oœci, prostopad³oœci, wspó³osiowoœci, przecinania siê osi) oraz z³o¿one po³o¿enia i kszta³tu (np. bicia pro-mieniowego, bicia osiowego, kszta³tu wyznaczonego zarysu) powodowane s¹ b³êdami zamocowania tego przedmiotu, b³êdami u³o¿yskowania wrzeciona, b³êdami prostoli-niowoœci prowadnic lub b³êdami realizacji ruchów posuwowych (zw³aszcza w obra-biarkach sterowanych numerycznie). Definiowane s¹ one, podobnie jak odchy³ki kszta³-tu, wzglêdem geometrycznie idealnych odpowiedników powierzchni lub linii rzeczy-wistych (elementów przylegaj¹cych), które ze wzglêdów konstrukcyjnych s¹ odpowiednikami wspó³pracuj¹cych czêœci [51]. W pomiarach bezpoœrednich elementy przylegaj¹ce s¹ odwzorowywane w sposób materialny z u¿yciem linia³ów, p³yt, trzpie-ni kontrolnych lub sprawdzianów, a w przypadku pomiarów wspomaganych kompute-rowo element œredni jest wyznaczany metodami numerycznymi.

Niektóre rodzaje odchy³ek po³o¿enia, np. b³êdy wspó³osiowoœci, maj¹ du¿e znacze-nie ze wzglêdu na ¿ywotnoœæ i poprawnoœæ pracy zamontowanych ³o¿ysk [135], ale czêsto mo¿na je wyznaczyæ jedynie na stanowisku laboratoryjnym. Wystêpowanie b³ê-dów po³o¿enia czêsto nie wynika z gorszych w³asnoœci obrabiarki, lecz mo¿e byæ zwi¹-zane ze z³ym zamocowaniem przedmiotu obrabianego. Wartoœci dopuszczalnych od-chy³ek, uwzglêdniaj¹c zakres wymiarów nominalnych i szeregi tolerancji po³o¿enia, podaje norma [193]. W odniesieniu do niektórych odchy³ek norma wprowadza „po-ziom wzglêdnej dok³adnoœci geometrycznej”, który jest uzale¿niony od stosunku tole-rancji po³o¿enia do toletole-rancji wymiaru. Tabele toletole-rancji wymiarów uwzglêdniaj¹ w tym przypadku klasy dok³adnoœci ISO, zamiast szeregów tolerancji. Tolerancje po³o¿enia zale¿ne od szerszych, ni¿ w normie [193], zakresów wymiarów nominalnych i klas do-k³adnoœci ISO zaproponowano w pracy [106], ale uzale¿niono je dodatkowo od naj-wiêkszego rozmiaru przedmiotu obrabianego.

Chropowatoœæ powierzchni przedstawia zbiór nierównoœci powstaj¹cych w wyniku procesu obróbkowego, przy czym przyjmuje siê, ¿e g³ówn¹ jej sk³adow¹ stanowi kine-matyczno-geometryczne odwzorowanie wierzcho³ka ostrza narzêdzia [100]. Jej defini-cja [197] – elementy struktury geometrycznej powierzchni uformowane w czasie pro-cesu jej kszta³towania, nie zawieraj¹ce falistoœci i odchy³ek kszta³tu tej powierzchni – wymaga uœciœlenia. Dostarcza go stwierdzenie, ¿e chropowatoœæ powierzchni sk³ada siê z regularnie i nieregularnie powtarzaj¹cych siê odchy³ek geometrycznych, których szerokoœci s¹ niewielk¹ wielokrotnoœci¹ g³êbokoœci (stosunek szerokoœci do g³êboko-œci bruzdy powinien siê mieg³êboko-œciæ w zakresie od 100:1 do 5:1) [150]. Chropowatoœæ

po-47 wierzchni obrobionej uzyskana w warunkach stabilnej obróbki w ma³ym stopniu zale¿y od w³asnoœci uk³adu konstrukcyjnego obrabiarki. Utracie stabilnoœci procesu skrawa-nia towarzyszy przede wszystkim zwiêkszenie falistoœci tej powierzchni spowodowa-ne dominuj¹c¹ sk³adow¹ drgañ samowzbudnych. Zwiêksza siê równie¿ chropowatoœæ tej powierzchni. W normalnych warunkach roboczych obrabiarki jest ona zwi¹zana przede wszystkim z czynnikami obróbkowymi, takimi jak: geometria i stan ostrza na-rzêdzia, parametry obróbki, rodzaj cieczy ch³odz¹co–smaruj¹cej, rodzaj materia³u obra-bianego. W zaleceniach VDI 3219 [209] przyjêto, ¿e wartoœæ chropowatoœci nie mo¿e przekraczaæ 50% zakresu pola tolerancji.

W niektórych elastycznych systemach produkcyjnych jest stosowana technika mo-nitorowania, w czasie rzeczywistym, ka¿dego parametru procesu obróbki, który wp³y-wa na chropowp³y-watoœæ powierzchni. Odpowiednie algorytmy, wbudowp³y-wane w uk³ad ste-rowania, umo¿liwiaj¹ dokonywanie takich modyfikacji parametrów skrawania, aby uzy-skaæ za³o¿one mikrogeometryczne w³aœciwoœci powierzchni obrabianej [53]. Aktywne pomiary chropowatoœci s¹ stosowane w operacjach obróbki wykañczaj¹cej, np. szlifo-waniu, g³adzeniu, polerowaniu oraz g³adkoœciowym toczeniu b¹dŸ frezowaniu [98].

Przedmiotem wielu prac jest analiza spektralna [83] nierównoœci powierzchni obra-bianej pod k¹tem wyodrêbnienia i oceny ró¿nych oddzia³ywañ zespo³ów obrabiarki [11, 32, 46, 47, 53, 80, 82, 93, 119], narzêdzia [17, 77], procesu skrawania [26, 111] lub konkretnych b³êdów jej struktury geometrycznej [17, 26, 37, 53]. B³êdy kszta³tu i b³ê-dy zwi¹zane z jakoœci¹ powierzchni przedmiotu obrobionego mog¹ byæ klasyfikowane z u¿yciem analizy spektralnej, w zale¿noœci od trzech g³ównych sk³adowych czêstotli-woœciowych, na [121]:

• b³êdy kszta³tu (sk³adowe niskoczêstotliwoœciowe),

• falistoœæ (sk³adowe o œrednich wartoœciach czêstotliwoœci), • chropowatoœæ powierzchni (sk³adowe wysokoczêstotliwoœciowe).

Ustalenie zakresów d³ugoœci fal nierównoœci odpowiadaj¹cych konkretnym rodza-jom b³êdów wymaga jednak ka¿dorazowo uœciœlenia, w zale¿noœci od: rodzaju obrób-ki, geometrii stosowanego narzêdzia i parametrów skrawania. W celu zapewnienia wy-robowi optymalnych warunków pracy i unikniêcia przyspieszonego zu¿ywania siê, udzia³y poszczególnych b³êdów, w ca³kowitym polu tolerancji, powinny byæ sta³e we wszystkich zakresach wymiarów nominalnych . W zwi¹zku z tym przesadna wydaje siê tendencja wielu wytwórców do przypisywania pe³nej wagi tylko jednemu rodzajo-wi b³êdów, a pomijania innych [116]. Przyk³adem na to mo¿e byæ pomijanie, w warun-kach produkcyjnych, b³êdów okr¹g³oœci kulek tocznych z jednoczesnym nadzorowa-niem ich chropowatoœci. W badaniach, cytowanych w pracy [116] podano, ¿e kulka o œrednicy 7,94 mm i odchy³ce okr¹g³oœci 0,5 mm emitowa³a ha³as od 15 do 20 dB wiêk-szy ni¿ kulka z odchy³k¹ okr¹g³oœci 0,125 mm. Struktura geometryczna powierzchni kulek jest du¿o mniej wa¿na ni¿ ich okr¹g³oœæ, poniewa¿ bardzo dobra g³adkoœæ ich powierzchni szybko pogarsza siê po krótkim okresie eksploatacji ³o¿yska, przy czym ha³as wcale nie zwiêksza siê [116]. W ocenie b³êdów wykonania detalu nale¿y wiêc tak¿e braæ pod uwagê przeznaczenie wyrobu i wynikaj¹cy z niego charakter jego pracy.

micznymi powstaj¹ bardzo wolno, ale osi¹gaj¹ bardzo du¿e amplitudy [82]. W³asnoœci te oddzia³uj¹ tak¿e na charakterystyki dynamiczne obrabiarki, które zmieniaj¹ siê wsku-tek jej nagrzewania nawet do dwóch godzin po rozruchu maszyny [137]. Odkszta³ce-nia termiczne mog¹ byæ przyczyn¹ nawet 40–70% ca³kowitego b³êdu obróbki [139].

W przypadku obrabiarek sterowanych numerycznie wp³yw tych odkszta³ceñ mo¿e byæ automatycznie kompensowany, a na pozosta³ych obrabiarkach korekcja odbywa siê rêcznie. Obecnie do kompensacji odkszta³ceñ termicznych obrabiarek sterowanych nu-merycznie stosowane jest z³o¿one oprogramowanie, wykorzystuj¹ce empiryczne funk-cje kompensacji, symulacjê numeryczn¹ z u¿yciem modeli uogólnionych lub oprogra-mowanie bazuj¹ce na sztucznej inteligencji (np. sieci neuronowe, algorytmy genetycz-ne lub logika rozmyta) [8, 43, 73, 139]. Niezale¿nie od tego, odkszta³ceniom termicznym przeciwdzia³a siê we wszystkich rodzajach obrabiarek przez dzia³ania konstrukcyjne (np. odpowiednie ukszta³towanie elementów, umieszczenie silników na zewn¹trz kor-pusów, stosowanie materia³ów o ma³ych wspó³czynnikach rozszerzalnoœci cieplnej), eksploatacyjne (np. wczeœniejsze uruchomienie obrabiarki na biegu ja³owym i dopro-wadzenie do ustalenia temperatury zespo³ów przed rozpoczêciem obróbki) [139]. Mo¿na te¿ zmniejszaæ iloœæ ciep³a wydzielanego w wêz³ach ³o¿yskowych przez dobór odpo-wiednich ³o¿ysk i ich smarowania [58]. Udzia³ zaœ rozszerzalnoœci cieplnej samego przedmiotu obrabianego, dla klas dok³adnoœci IT9–IT12, zawiera siê w przedziale od 1 do 5% ca³kowitego b³êdu wykonania [105] i zwiêksza siê wraz z powiêkszaniem siê œrednicy przedmiotu obrabianego. Dla wiêkszej dok³adnoœci obróbki (klasy IT5–IT8) udzia³ ten maleje, ze wzglêdu na mniejsze naddatki obróbkowe.

Wartoœci wszystkich odchy³ek wymiarów zale¿¹ od rodzaju obróbki, jej dok³adno-œci i od zakresu wymiarów nominalnych. Dopuszczalne ich wartodok³adno-œci pozostaj¹ w dok³adno- œci-s³ym zwi¹zku z ¿¹dan¹ klas¹ dok³adnoœci wymiarowej przedmiotu obrobionego. Sze-roko zakrojone badania statystyczne [61, 62, 105], przeprowadzone w wielu ga³êziach przemys³u maszynowego, wykaza³y, ¿e nadmierna chropowatoœæ powierzchni powo-duje szybk¹ zmianê wymiaru, która poci¹ga za sob¹ utratê pasowania. Wynika to ze œcierania siê wierzcho³ków mikronierównoœci po krótkim okresie eksploatacji pracuj¹cych elementów maszyny. Aby zapobiec przyspieszonemu zu¿ywaniu siê wspó³-pracuj¹cych powierzchni maszyn i urz¹dzeñ, czyli zapewniæ dotrzymanie okreœlonej klasy dok³adnoœci wymiarowej elementów przyjêto, ¿e dopuszczalny udzia³ chropowa-toœci powierzchni w dopuszczalnej sumarycznej odchy³ce wymiarowej powinien byæ sta³y. Z tych samych wzglêdów przyjmuje siê te¿, ¿e powinien byæ sta³y udzia³ dopu-szczalnych odchy³ek zwi¹zanych z b³êdami kszta³tu do ca³kowitej tolerancji wymiaru [107]. Wymienione udzia³y maj¹ charakter sta³y i niezale¿ny od stanu techniki w

dzie-49 dzinie konstrukcji i technologii wytwarzania obrabiarek [65]. Nadmieniæ nale¿y jed-nak, ¿e dla du¿ych wymiarów nominalnych i tolerancji odpowiadaj¹cych obróbce zgrub-nej, tendencja do zachowania wspomnianej proporcjonalnoœci odchy³ek kszta³tu i chro-powatoœci do tolerancji wymiaru nie jest utrzymana [107].

4.2. USTALENIE DOPUSZCZALNYCH ODCHY£EK