Do czynników sprzyjających rozwijaniu zdolności uczniów zaliczyć możemy zarówno odpowiedni dobór treści, które nawiązują do zainte-resowań dziecka i jego doświadczeń, jak i stosowanie otwartych ukła-dów treści, które pozbawione są pewnych elementów. Układy te dzieci powinny wzbogacać samodzielnie poprzez dyskusje i doświadczenia, wykorzystywanie takich metod nauczania, które pobudzają do współ-udziału w przetwarzaniu informacji (np. gry dydaktyczne), ale także poprzez formułowanie pytań i poleceń w taki sposób, aby wzbudza-ły żywszą aktywność umysłową dziecka (np. „porównaj”, „uzasadnij”,
„zaprojektuj”, „co należy zmienić”) oraz wykorzystywanie „nauczania problemowego”.
Obok warunków, które sprzyjają rozwojowi aktywności twór-czej, wyróżnić możemy także warunki, które tę aktywność hamują.
Są to na przykład:
• proponowanie gotowych treści,
• wyjaśnianie rozwiązania problemu do końca,
• pokazywanie, jak coś można wykonać.
Charakteryzując owe przeszkody procesu twórczego, stosuje się często określenie „blok myślowy”. W języku polskim jednak po-prawność tego terminu jest problematyczna. Mówiąc o bloku, myślimy bowiem o jakimś zbiorze lub bryle, a nie o jakiejś przeszkodzie. Po-nadto przymiotnik „myślowy” sugeruje, że chodzi o to, co nam prze-szkadza w myśleniu, a wiemy, że proces twórczy nie składa się tylko z operacji intelektualnych. Z innych propozycji nazewniczych wymie-nić można tę autorstwa Tomasza Kocowskiego, który mówi o „inhi-bitorach” aktywności twórczej. Wydaje się jednak, że jest to propozy-cja mało trafna, bo wyrażenie to dotyczy hamowania procesu, który (w domyśle) już się rozpoczął. Tymczasem czynniki, o których mowa, nie tylko hamują proces twórczy, ale też zapobiegają jego rozwinię-ciu się, ograniczają swobodę wyboru podmiotu w zakresie możliwych kierunków rozwoju procesu, a także niepotrzebnie ukierunkowują ten
proces na informacje mało owocne lub wręcz szkodliwe. Trafniejsze wy-daje się zastąpienie terminów „blok myślowy” oraz „inhibitory” określe-niem „przeszkody w procesie twórczym”32.
Podsumowanie
W kształceniu uczniów zdolnych uwaga teoretyków i praktyków skon-centrowana jest głównie na specjalnych potrzebach edukacyjnych tej grupy, często pomija się problemy związane z rozwojem, z osobowo-ścią. Praktyka wskazuje jednak, że dzieci uzdolnione wymagają spe-cjalnej opieki psychologiczno-pedagogicznej, umożliwiającej rozwią-zywanie problemów związanych z funkcjonowaniem emocjonalnym i społecznym. Wybitnie zdolne osoby charakteryzują się niepowta-rzalną drogą rozwoju. Wymagają odpowiedniej atmosfery i klimatu w środowisku rodzinnym i szkolnym, dlatego też ważna jest współpra-ca rodziny i szkoły. W ostatnich latach zwiększa się zainteresowanie badaczy zagadnieniami dotyczącymi zadowolenia z życia i satysfakcji z twórczej aktywności osób szczególnie zdolnych. Zwrócenie uwagi na harmonijny rozwój tych jednostek, na kształcenie umożliwiające uzyskiwanie zadowolenia z życia osobistego i zawodowego jest opty-mistycznym aspektem współczesnego podejścia do problemu edukacji uczniów zdolnych.
Nie jest rzeczą łatwą już samo odkrywanie osób uzdolnionych.
Niekiedy uczniowie ujawniają swoją ponadprzeciętność poprzez wy-soki poziom inteligencji, wiedzy, zainteresowań. Większość wymaga jednak odkrycia. Kiedy nauczyciele uwzględniają aktualne potrzeby uczniów zdolnych, dają im szansę konsekwentnie realizować zadania o różnym charakterze. Uczniowie rozwijają umiejętności myślenia twórczego, jeżeli nauczyciele wyzwalają w nich inicjatywę, motywują do twórczej pracy. Każdorazowo zatem podkreśla się niezbędną współ-pracę nauczyciela i ucznia, bez której z całą pewnością rozwój uzdol-nień dziecka mógłby zostać zachwiany. Nawet wysokie uzdolnienia nie wystarczają do osiągnięcia sukcesu, jeżeli nie jest on wsparty rzetelną pracą, toteż wdrażanie ucznia do systematycznej pracy nad własnym rozwojem stanowi szczególnie ważną część działań pedagogicznych.
32 T. Kocowski, Szkice z teorii twórczości i motywacji, wyd. SAWW, Poznań 1991.
U podstaw właściwego działania pedagogicznego, mającego za zadanie spełnianie nadziei pokładanych w zindywidualizowanym kształceniu uczniów, leży umiejętność rozpoznawania przez nauczy-ciela intelektualnych możliwości uczniów i stosowanie takich sposo-bów dydaktycznych, które powodowałyby optymalny rozwój ucznia, a już szczególnie ucznia zdolnego.
Tab. 2. Tabela dobrych rad dla rodziców i nauczycieli w pracy z uczniem zdolnym Tablica dobrych rad dla nauczyciela Tablica dobrych rad dla rodziców Ważne jest:
• akceptowanie rodziców takimi, jakimi są,
• tworzenie klimatu zaufania i bezpieczeństwa,
• kształtowanie w rodzicach poczucia, że są najważniejszym partnerem szkoły,
• prowadzenie rozmów w sposób umożliwia-jący rodzicom samodzielne identyfikowanie problemów,
• unikanie dyrektywnych rad na rzecz dialogu i wspólnego wypracowania rozwiązań,
• ostrożne, rozważne formułowanie ocen,
• branie pod uwagę opinii rodziców i ich możliwości (również materialnych),
• okazywanie cierpliwości, wyrozumiałości i życzliwości,
• unikanie negatywnych emocji,
• skuteczne komunikowanie się, przekonujące argumentowanie, dostrzeganie wszystkich
„za” i „przeciw”,
• spójne, zwięzłe, rzetelne i zrozumiałe przeka-zywanie informacji i propozycji,
• uzasadnianie proponowanych działań i wska-zywanie możliwych efektów ich wdrożenia,
• dotrzymywanie obietnic i wspólnych ustaleń,
• uszanowanie kompetencji rodziców do po-dejmowania decyzji dotyczących ich dziecka.
Wspierając rozwój zdolności dziecka:
• stawiaj wymagania adekwatne do możliwości,
• bądź opoką emocjonalną,
• pokazuj, jak radzić sobie ze stresem, jak rozwiązywać problemy i jak aktywnie odpoczywać,
• zachęcaj do współpracy i otwartości,
• akceptuj szalone i twórcze pomysły oraz odmienne spojrzenie na rzeczywistość,
• dostarczaj materiałów rozwijających wyobraźnię,
• zachęcaj do stawiania pytań i poszukiwania na nie odpowiedzi,
• zachęcaj do samodzielności i wytrwałości,
• dawaj czas na przemyślenia i marzenia,
• zachęcaj do sprawdzania i utrwalania pomysłów,
• pomóż w nadawaniu wytworom dziecka zamkniętej formy – np. pomóż w oprawie napisanej przez dziecko powieści,
• pozwól na samodzielny wybór zajęć dodat-kowych, lektur,
• doceniaj, chwal, nagradzaj,
• krytykuj konstruktywnie,
• w razie trudności zasięgaj rad specjalistów:
pedagogów, psychologów,
• współpracuj z nauczycielami, bądź w stałym kontakcie z wychowawcą dziecka.
Źródło: T. Dąbrowska, L. Dyndor, M. Foryś, K. Gałązka, E. Kolczyńska, A. Madziara, K. Pęczek, E. Sprawka, E. Wachowicz, Model pracy z uczniem zdolnym w gimnazjum,
wyd. ORE, Warszawa 2013, s. 102.
Załączniki
1. Miejski Program Wspierania Ucznia Zdolnego „Zdolni znad Brdy” w Bydgoszczy
2. Narzędzia do diagnozy i identyfikacji ucznia zdolnego