Zabytkowy księgozbiór Czytelni Pomorzoznawczej, eksponowany w Sali im. Erwina Ackerknechta, obejmuje książki oraz broszury wydane od 1801 do 1945 roku, pocho-dzące w głównej mierze z zasobu szczecińskiej Stadtbibliothek oraz ocalałych zbiorów zabezpieczonych w latach 50. XX wieku1. W sumie jest to około 3 tys. wol.2, z których niespełna jedną trzecią opublikowano w XIX wieku. Prawie połowa książek (1470 szt.) sygnowana jest przedwojennymi pieczęciami biblioteki: Stadtbibliothek Stettin, Aus der Stadtbibliothek Stettin, Aus der Stadtbücherei Stettin, Aus der Volksbücherei Stettin.
W innych (476 szt.) znalazły się stemple między innymi:
• szkół i bibliotek szkolnych (Allgemeine Berufsschule, Arndt-Knaben-Mittel-schule Stettin, Bibliothek des Marienstifts-Gymnasium zu Stettin, Bibliothek der Friedr.-Wilh.-Schule, Bibliothek des Königl. u. Gröningschen Gymnasiums zu Stargard i/Pom., Bibliothek des Stadtgymnasiums Stettin, Elisabeth Schule, Friedrich-Wilhelms-Realgymnasium Stettin, Oberwiek Mädchen-Schule Stettin, Otto-Schule Stettin);
• bibliotek ludowych (Volksbibliothek der Stadt Kolberg, Volksbücherei der Stadt Regenwalde, Städtische Volksbücherei Harderhaus Kolberg (Ostseebad));
• placówek urzędowych i ich bibliotek (Aus der Magistratsbibl. Stettin, Bücherei Landeshauptmann der Provinz Pommern, Bücherei Oberpräsidiums Stettin, Bücherei der Provinzialverwaltung v. Pommern, Eigentum der Stadtgemeinde Stettin, Der Königlich Preussische Regierungs-Präsident Stettin, Königl. Kon-sistorium der Provinz Pommern Stettin, Kreis-Ausschuss des Kreises Randow, Kreisausschuss des Kreises Cammin i. Pommern, Landrat des Kreises Randow, Landesdirektor der Provinz Pommern, Magistrat Kolberg, Rathsbibliothek Stettin);
• towarzystw naukowych i stowarzyszeń (Belgarder Verein für Geschichte und Heimatkunde E.V., Bibliothek der Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Alterthumskunde in Stettin, Bücherei des Stettiner Lehrerverein, Leseverein der
1 J. Boczkowski, Dział Regionalny Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki w Szczecinie, „Bibliotekarz Zachodniopomorski” 1980, nr 2 (54), s. 36–46.
2 1960 książek w zbiorach Czytelni Pomorzoznawczej posiada akcesję datowaną na 1959 rok.
A
ARTYKUŁYMarienstifts-Gymnasiasten zu Stettin, Loge zu den drei Ringen, Pommersche Vereinigung für Stamm- u. Wappenkunde zu Stettin);
• osób prywatnych (Ackerknecht, Carl Duncker Stregow, D. Schmolling Stettin, G.A. Kaselow Frauenstrasse Stettin Rentier und Kaufmann, H. Watersraat Rektor der I. Mädchen-Mittel-Schule zu Stettin, P. Ruhnke Misdroy, Wechselmann und Kaweran Architekten Stettin, Willi Krobiell Stettin, Wehrmann, Z księgozbioru Marzenki i Stanisława Rzeszowskich, Z księgozbioru Jerzego Brinkena, Księgoz-biór Bolesław Czwójdziński);
• i inne (Biblioteka Ambasady Polskiej w Angorze, Bibliothek der Abendhalle Stet-tin, Bücherei der Prov.-Taubstummen-Anstalt StetStet-tin, Leihbücherei Leon Saunier Stettin).
Dominującym językiem publikacji jest niemiecki, ale znalazły się wśród nich też nieliczne książki w języku polskim, angielskim, francuskim i łacińskim. Do najstarszych druków w omawianym zbiorze należą między innymi:
• Ideen zu einer Statistik des öffentlichen Schul- und Erziehungswesens z 1803 roku, broszura opracowana przez Friedricha Kocha – szczecińskiego pedagoga, dyrek-tora Raths-Lyceum i Königliches- und Stadtgymnasium;
• wydany w 1805 roku w oficynie Johanna Samuela Leicha, a zebrany przez ge-neralnego superintendenta pruskiego Pomorza Laurentiusa Davida Bollhagena, zbiór hymnów i modlitw Heiliges Lippen- und Hertzens-Opffer: Einer gläubigen Seele: Oder Vollständiges Gesang-Buch […];
• Historyczna wiadomość o ziemi pomorskiey, mieście Gdańsku, oraz żegludze y panowaniu Polaków na Morzu Bałtyckim, sporządzona przez Tomasza Święc-kiego – prawnika, historyka i mecenasa Sądu Najwyższego Królestwa PolsŚwięc-kiego.
W czytelni zastosowano podział księgozbioru na następujące działy tematyczne:
• A – wydawnictwa informacyjno-bibliograficzne (143 vol.)
• B1 – archeologia (34 vol.)
• B – historia (640 vol.)
• C – zagadnienia społeczno-polityczne (191 vol.)
• D – etnografia (122 vol.)
• E – zagadnienia ekonomiczne (177 vol.)
• F – gospodarka morska (27 vol.)
• G – kultura, nauka, oświata (179 vol.)
• H – sztuka (189 vol.)
• I – nauki filologiczne (125 vol.)
• K – nauki przyrodnicze (47 vol.)
• L1 – geografia (64 vol.)
• L2 – krajoznawstwo, turystyka (127 vol.)
• M – monografie miast i powiatów (117 vol.)
• N – religioznawstwo (96 vol.)
BIBLIOTEKARZ ZACHODNIOPOMORSKI
• P – pamiętniki (4 vol.)
• Q – varia (21 vol.)
• S – sport (13 vol.)3.
Jak widać z powyższego zestawienia, najobszerniejszy jest dział dotyczący zagad-nień historycznych. Zainteresowani dziejami regionu odnajdą w nim, wspominane już niejednokrotnie4, takie wielotomowe wydawnictwa, jak: Pommersches Urkundenbuch, Landbuch des Herzogthums Pommern und des Fürstenthums Rügen Heinricha Berghausa, Pommersches Wappenbuch Juliusa Theodora Bagmihla, Pomerania – kronika Thomasa Kanzowa w języku górno- i dolnoniemieckim, Chronik der Stadt Stettin Friedricha Tie-dego, Geschichte der Stadt Stettin Martina Wehrmanna, genealogie rodzin szlacheckich Dewitzów (Geschichte der Familie von Dewitz), Borcków (Geschichtsquellen des burg- und schlossgesessenen Geschlechts von Borcke), Ebersteinów (Urkundliche Nachträge zu den Geschichtlichen Nachrichten von dem reichsritterlichen Geschlechte Eberstein vom Eberstein auf der Rhön), Maltzanów (Geschichte des Geschlechts von Maltzan und von Maltzahn), Ostenów (Geschichte des Geschlechts v. d. Osten). Wśród publikacji informacyjno-bibliograficznych warte odnotowania są przedwojenne katalogi bibliotek, w tym wydany w 1926 roku przewodnik po księgozbiorze podręcznym czytelni Biblioteki Miejskiej w Szczecinie5, z którego można dowiedzieć się także o tym, jaka literatura doty-cząca Pomorza dostępna była ówczesnym czytelnikom i na którym regale można ją było znaleźć. Historię oświaty i poszczególnych szkół w Prowincji Pomorskiej dokumentują monografie jubileuszowe gimnazjów w Szczecinie, Greifswaldzie, Anklam, Stargardzie, Kołobrzegu i Szczecinku. Z punktu widzenia bibliotekarzy interesujący jest, wydany w 1910 roku, poradnik wyboru zawodu dla młodych dziewcząt6, opracowany przez Szczeciński Związek Nauczycielek (Stettiner Lehrerinen-Verein), w którym w kręgu pracowników naukowych wymieniono także profesje Volksbibliothekarin i staatliche Bibliothekarin. Od kandydatki na bibliotekarkę w bibliotece ludowej wymagano zna-jomości języka francuskiego i angielskiego, umiejętności prowadzenia korespondencji biurowej oraz wiedzy z zakresu literatury, historii i geografii. Dodatkowym atutem była znajomość łaciny, włoskiego lub rosyjskiego, ładny charakter pisma, jak również umiejętność pisania na maszynie. Kwalifikacje te, wraz z podstawami bibliotekarstwa,
3 dodatkowo Czytelnia Pomorzoznawcza posiada około 470 niesklasyfikowanych tematycznie broszur, będących często dubletami.
4 Por. A. Solarska, Księgozbiór regionalny Książnicy Szczecińskiej, „Bibliotekarz Zachodniopomor-ski” 1987, nr 1-2 (74), s. 97–101; J. Kosman, Oddział Pomorzoznawczy Książnicy Pomorskiej.
Zarys działalności, „Kronika Szczecina 2002”, t. 21, s. 83–89; B. Sztark, Regionalia pomorskie i „Bibliografia Pomorza Zachodniego”, w: Od Stadtbibliothek do Książnicy Pomorskiej 1905–2005, red. h. Niedbał, B. Chojnacka, A. Gnat-Leśniańska, Szczecin 2005, s. 121–128; K. Zwierzewicz, Powstanie Książnicy Pomorskiej kamieniem milowym dla nauki i kultury pomorskiej, w: Kamienie milowe. Materiały opracowane z okazji obchodów Europejskich Dni Dziedzictwa 2011 w woje-wództwie zachodniopomorskim, Szczecin 2011, s. 113–122.
5 Führer durch die Handbücherei des Lesesaals der Stettiner Stadtbücherei, Stettin 1926.
6 Ratgeber bei der Berufswahl für junge Mädchen, Stettin 1910.
A
ARTYKUŁYdziewczęta mogły zdobyć na rocznych kursach w Berlinie. Stanowisko staatli-che Bibliothekarin mogła otrzymać osoba po ukończeniu trzyletniej nauki zawodu i zdaniu egzaminu państwowego. Z kolei w dziale dotyczącym sztuki czołowe miejsce zajmują tomy Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Pommern Hugo Lemcke. Spora część zabytków architektury lub sztuki nie przetrwała do naszych czasów.
Omawiając najciekawsze zbiory Czy-telni Pomorzoznawczej należy także wspo-mnieć o monografiach miast i powiatów oraz o przewodnikach turystycznych. Wśród nich znalazł się, wydany aż w Zurychu w 1889 roku, przewodnik Stettin und Umgebung z ilustracjami E. Schlemo. Pojawiły się w nim wszystkie niezbędne turyście wia-domości o mieście, jego historii, położeniu, zabytkach, komunikacji miejskiej, urzędach i instytucjach kultury. Na trasie zapropo-nowanego zwiedzającym spaceru,
wymie-niono również gmach Gimnazjum Miejskiego, w którym obecnie ma swoją siedzibę Książnica Pomorska. Ważną publikacją jest także informator dla przesiedleńców Szczecin dawniej i dzisiaj z 1945 roku, wzbogacony reklamami pierwszych polskich firm, zakładów rzemieślniczych, sklepów i restauracji.
Najmniejszą książką w zasobie czytelni jest Stettiner Puppen-Kochbuch7o wymiarach 7 na 11 cm. Odnajdujemy w niej 130 przepisów na zupy, sosy, sałatki i desery, na tyle prostych i nieskomplikowanych, że mogły być przygotowywane przez najmłodszych adeptów sztuki kulinarnej.
W ponad 30 publikacjach stwierdzono obecność rękopiśmiennych dedykacji, w tym 3 w języku polskim8, będących dodatkowym elementem podnoszącym wartość książki.
Jedną z najstarszych jest dedykacja napisana prawdopodobnie około 1854 roku przez Friedricha Gustava Schimmelfenniga, przeznaczona dla biblioteki szczecińskiego magi-stratu9. Z 1856 roku pochodzi wpis, którego beneficjentem był radca szkolny [Hermann]
7 R. Braun, Stettiner Puppen-Kochbuch, Stettin [ca 1910].
8 Zob. J. Widajewicz, Najdawniejszy piastowski podbój Pomorza, Poznań 1931; idem, Przy ujściu Odry w drugiej połowie X wieku, Poznań 1935; A. Błoński, Wracamy nad Odrę, London 1942.
9 Zob. F. A. Schimmelfenning, Die für den Regierungs-Bezirk Stettin bestehenden und bis zum Schlusse des Jahres 1852 ergangenen Polizei-Verordnungen, Stettin 1854.
Dedykacja Karli König dla Erwina Ackerknechta, 1928 rok (przyp. 20)
BIBLIOTEKARZ ZACHODNIOPOMORSKI
Dedykacja Otto Altenburga dla Biblioteki Miejskiej w Szczecinie, 1941 rok (przyp. 16)
Dedykacja dla magistratu miasta Szczecin od Franza Milbradta, 1905 rok (przyp. 22)
Ekslibris Biblioteki Pałacowej w Płotach (przyp. 23)
A
ARTYKUŁYGrassmann, a jej donatorem Th[e-odor] Schmid10. W 1882 roku profesor Gimnazjum Miejskiego w Szczecinie Georg Haag złożył w darze bibliotece Towarzystwa Historii i Starożytności Pomorza niewielką broszurę Ludwiga Giesebrechta11. Kolejna XIX-wieczna dedykacja w zasobie Czytelni Pomo-rzoznawczej, datowana na 1890 rok, to podarunek Paula Wenta dla biblioteki Friedrich-Wilhelms Schule12. W tym miejscu należy także wspomnieć o de-dykacjach dla:
• Stadtbibliothek od Johannesa Allendorffa13, Georga Büttnera14, prof. dr. Paula Meinholda15, dr.
Otto Altenburga16, Roberta Bur-khardta17;
• Erwina Ackerknechta od Maxa Dreyera18, Alfreda Biese19, Karli König20;
• dr. Ackermanna od rodziny Sau-nier21;
• szczecińskiego magistratu od Franza Milbradta22.
Nieliczne książki w zbiorze (37 szt.) oznaczone są graficznym znakiem własnościo-wym w postaci ekslibrisu. Są to księgoznaki z motywem:
10 Zob.Th. Schmidt, Jubelschrift zur vierhundertjährigen Stiftungsfeier der Universität Greifswald, Stettin1856.
11 Zob. Von den Schicksalen des Landes Pommern, Stettin 1821.
12 Zob. P. Wendt, Pommersche Dramen, Stettin 1880.
13 Zob. J. Allendorff, Die Archidiakonate des Bistum Cammin, Berlin 1927; idem, Religöse Heimat-kunde, Stettin 1930.
14 Zob. G. Büttner, Robert Prutz, Greifswald 1912.
15 P. Meinhold, Geschichte der Schloß- und Mariengemeinde, Stettin 1926.
16 Zob. O. Altenburg, Koldemanz einst und jetzt, Greifenberg 1935; idem, Franz Augustin Riquet.
Sonderausdruck, „Monatsblätter der Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altertum-skunde” 1940, Nr. 7–9, s. 61–69.
17 Zob. R. Burkhardt, Zur Geschichte des Schulwesens der Stadt Usedom (bis 1918), [Swinemünde]
1931; idem, Glück und Ende des Königs von Swinemünde, Swinemünde 1931.
18 Zob. M. dreyer, Das Kentaurengeschlecht, Greifswald 1943.
19 Zob. A. Biese, Von pommerscher Wortkunst im Wandel der Zeiten, Leipzig.
20 Zob. K. König, Hinterpommern. Landschaft und Kultur, Stettin 1929.
21 Zob. O. Altenburg, 100 Jahre Léon Saunier Buchhandlung 1826–1926, Stettin 1926.
22 Zob. F. Milbradt, Der praktische Vereinsfreund oder das Vereins-Poesiebuch, Stettin 1905.
Ekslibris Martina Werhmanna (przyp. 26)
BIBLIOTEKARZ ZACHODNIOPOMORSKI
• heraldycznym (Biblioteka Pałacowa w Płotach23, Eduard Griebel24, Gottfried von Bülow25, czy Martin Wehramnn26);
• profesji zawodowych (Roman Łyczywek27, dr med. Eduard Krauss28);
• architektonicznym (Steinbrück29);
• turystyczno-krajoznawczym (Pommersche Heimatbücherei des Stettiner Stadt-gymnasium30).
Zbiór zabytkowy Czytelni Pomorzoznawczej wciąż stanowi bogaty warsztat do badań regionalnych, jednak korzystanie z niego wymaga chociażby podstawowego opanowania języka niemieckiego oraz umiejętności odczytywania czcionki neogotyckiej. Z latami zmieniają się jedynie pola zainteresowań badaczy dziejów małej ojczyzny, niemniej jednak wciąż udaje się odkryć w tym księgozbiorze nowe, nieznane fakty i ciekawostki historyczne.
23 Zob. h. Petrich, Pommersche Lebens- und Landesbilder, Stettin 1887.
24 Zob. T. Kantzow, Pomerania: eine pommersche Chronik aus dem sechzehnten Jahrhundert, Stet-tin 1908.
25 Zob. A. Kasten, Geschichte der Bienenzucht in Pommern, hannover 1878.
26 Zob. I. Ziegler, Geschichte der Stadt Greifswald, Greifswald 1897.
27 Zob. h. von der. d[ollen], Alt=Vorpommern, ducherow 1884.
28 Zob. E. Krauss, Die Familie Krauss seit Ende des 16. Jahrhunderts nebst der anverwandten Familien Rüttershöfer, Eichhorn und Pann, dresden 1903.
29 Zob. Festschrift zum dreihundertfünfzigjährigen Jubiläum des Königlichen Marienstifts-Gymnasi-ums zu Stettin am 24. und 25. September 1894, Stettin 1894.
30 Zob. R. Krause, Volksdichte und Siedlungsverhältnisse der Insel Rügen, Greifswald 1903.
A
ARTYKUŁYKatarzyna Zwierzewicz Książnica Pomorska