Długość wyroku

Osoby będące na początku odbywania kary, niezależnie od jej długości, nastawia-ją się na organizację życia w izolacji. To ono stanowi główny obszar tworzonych przez nich planów i podejmowanych działań. Podstawą motywacji jest tu chęć wykreowania siebie w sposób zapewniający jak najdogodniejsze warunki, jak naj-większe poczucie bezpieczeństwa. Życie na wolności, jak wynika z wypowiedzi badanych, jest dla nich jeszcze bardzo odległą perspektywą. Więźniowie będący w połowie odbywania wyroku tworzą wizję swojej przyszłości po odbyciu kary, ale podejmowanie działań z nią związanych wydaje im się jeszcze nadal bezcelowe i niepewne z uwagi na pozostałą jeszcze jej część. Najbardziej skonkretyzowane plany wystąpiły w ostatniej grupie, mającej w perspektywie bliskie opuszczenie zakładu karnego. Badani deklarowali, że podjęli już też działania mające zabez-pieczyć ich najbliższą przyszłość. Na podstawie tego można wnioskować, że im dłuższy wyrok oraz czas pozostały do końca kary, tym plany bardziej nakierowane na organizację życia w więzieniu. Bliższa perspektywa wyjścia na wolność sprzyja

tworzeniu dokładniejszych planów i większej liczbie działań z tym związanych, np. zintensyfikowanie kontaktów (szeroko rozumianych, także telefonicznych) z rodziną. To z kolei generuje brak czy też unikanie naruszania zasad obowiązują-cych w instytucji, aby zyskać dodatkowe możliwości kontaktu i/lub nie stracić już posiadanych. Ponadto skazani, którzy przebywają w dłuższej izolacji, lepiej sobie z nią radzą i skuteczniej organizują czas. Szczególnie kolejne odbywanie wyroku skutkuje lepszym poznaniem środowiska więziennego, jego reguł i zdecydowanie szybszą adaptacją, zaaklimatyzowaniem się, wynikającym z wcześniejszych do-świadczeń. Wśród badanych grupa recydywistów charakteryzowała się świadomym kierowaniem myśli na aspekty niewywołujące przykrych stanów emocjonalnych. Widoczne jest to również w niechęci mówienia o obawach związanych z odzyska-niem wolności. To może zablokować możliwość przewidzenia pewnych problemo-wych aspektów, dokonania analizy bieżącej sytuacji, a tym samym zmiany swojego funkcjonowania w przyszłości. Osoby długo przebywające w więzieniu zagrożone są zjawiskami istotnie wpływającymi na wizję tej przyszłości oraz tworzone plany czy też umiejętności ponownego zaadoptowania się do życia w środowisku otwartym, które cechuje obecnie duża dynamika zmian. W wypowiedziach osoby najdłużej przebywającej w izolacji oraz tej, która ma do odbycia najdłuższy wyrok, pojawiały się elementy przypominające zjawisko zadomowienia. Taktyka ta, typowa – jak się wydaje – dla recydywistów, polega na stworzeniu sobie w więzieniu możliwości pewnej swobody działania i względnie stabilnych warunków egzystencji. Zdaniem M. Cioska ten typ przystosowania mogą realizować tylko niektórzy skazani: osoby nieprzeżywające tzw. szoku więzienia, odporne na sytuacje trudne, makiawelistycz-ne, zdolne do szybkiej orientacji w sytuacji32. Działania mające na celu przygoto-wanie skazanego do zwolnienia podejmowane są przez cały czas odbywania przez niego kary, niezależnie od jej długości33. Nie wszyscy osadzeni chcą w nich jednak uczestniczyć. Grupa badanych recydywistów odbywających kary krótkoterminowe i średnioterminowe podaje, że gdy przebywali na wolności, znaczenie miały dla nich jedynie bieżące sprawy i wydarzenia. Teraz, po odbyciu kary, planują, że będą prowadzić bardziej ustabilizowany tryb życia, oparty na zweryfikowanej hierarchii wartości oraz celach, do których będą dążyć. Większego znaczenia nabrała jakość relacji rodzinnych, praca i związana z nią stabilizacja. Tak więc aktualnie pojawił się problem przyszłości – jej wizja oraz praca nad jej tworzeniem; natomiast ta-kich refleksji nie było u badanych wcześniej. Z przeprowadzonych rozmów można wnioskować, że te osoby przebywały w środowisku, gdzie dominującym sposobem funkcjonowania było „życie z dnia na dzień”. Obecnie badani stwierdzają, iż ten styl przestał im odpowiadać. Czterech z badanych wskazuje na zamiar ograniczenia

32 M. Ciosek, Człowiek w obliczu…, op. cit., s. 157.

33 M. Kiryluk, Przygotowanie skazanego do życia po zwolnieniu (w trybie art. 164 i 165 kkw), w: Stan i węzłowe problemy więziennictwa, cz. IV, „Biuletyn Rzecznika Praw Obywatelskich” 2000, s. 361, 362.

spożywania alkoholu po zakończeniu wyroku. Dwóch z nich otwarcie opisuje bardzo negatywne jego skutki na swoje zachowanie: utratę kontroli i świadomości podejmowanych działań w stanie upojenia, z czym bezpośrednio związane są ich wyroki. Ale tylko jeden planuje odbyć terapię dla osób z problemem alkoholowym. Dokonanie weryfikacji wcześniejszego życia, dostrzeżenie w nim negatywnych elementów staje się podłożem do tworzenia swojej wizji przyszłości. Chęć zmian, poprawy standardu życia, przeformułowanie priorytetów życiowych, co bez wątpie-nia wybrzmiewa w wypowiedziach większości badanych, nadaje im siłę do podej-mowania działań nakierowanych na realizację konkretnych planów. Deklarowana przez nich chęć zmian, mówienie o tym w trakcie odbywania kary, jednocześnie staje się punktem wyjścia do tworzenia nowych planów. Pięciu badanych otwarcie wyraża krytyczny stosunek do popełnionych wcześniej przestępstw. Taka postawa również wywiera wpływ na konstruowanie nowej wizji swojego życia. Osadzeni mają świadomość wielu przyczyn, które doprowadziły do popełnienia czynów. Po opuszczeniu zakładu karnego mają zamiar kierować swoim życiem tak, aby jak najbardziej zneutralizować działanie, wpływ tych czynników.

Dwóch badanych żywi jedynie jakieś obawy związane z życiem po opuszczeniu zakładu karnego, niechętnie mówiąc na ten temat. Obawy stanowią komponent emocjonalny, którego skazani starają się unikać w warunkach izolacji. Odsuwają myśli związane z możliwością wywołania przykrych uczuć. Jest im łatwiej radzić sobie z izolacją więzienną, gdy nie dopuszczają do świadomości obaw i wielu stresujących sytuacji związanych zarówno z wyjściem z więzienia, jak i z czynnikami, które ich tam doprowadziły. Badani zgodnie ze wspomnianą już powyżej koncepcją G. Waltersa (przestępczego stylu myślenia i działania) poszukują powodów do usprawiedliwień swojego zachowania. Przesłanek do bagatelizowania swoich działań doszukują się w niesprawiedliwym traktowaniu ich przez szeroko pojęte środowisko społeczne, włączając w to nakładane na nich zbyt duże wymagania34. Wydaje się więc, iż odsu-nięcie obaw o swoje życie po odzyskaniu wolności w momencie odbywania przez skazanego kary nie wpływa bezpośrednio na tworzenie przez niego planów i wizji jego funkcjonowania w społeczeństwie.

Podsumowanie

1. Przebieg procesu planowania u osób pozbawionych wolności zależy od długości wyroku i momentu jego odbywania (tzn. chodzi tu o czas realizacji badań). Osoby ze świadomością spędzenia w więzieniu długiego czasu (kilku, kilkunastu lat) nastawiają się na organizację życia w izolacji, plany dotyczące życia na wolności najbardziej sprecyzowane są u skazanych przy końcu odbywania kary.

2. W subiektywnej wizji świata skazanych szczególnego znaczenia nabiera rodzina oraz poprawa i jakość relacji z jej członkami, a także uzyskanie zatrudnienia i związane z nim dobra materialne, takie jak mieszkanie, samochód. Im bliżej końca kary, w planach badanych pojawiają się wyraziste punkty (wspomniane powyżej), nad którymi warto pracować w procesie resocjalizacji, np. poprzez treningi wyrażania emocji oraz komunikacji interpersonalnej, dzięki którym osadzeni odbudują czy też poprawią relacje ze swoimi bliskimi. Ważne, że badani wyrażają gotowość i mobilizację „sił” do pracy nad sobą.

3. W procesie planowania dalszego życia dla osób pozbawionych wolności najwięk-sze znaczenie ma rodzina, podobnie jak w subiektywnej wizji świata zajmuje ona czołowe miejsce i stanowi filar, na którym badani opierają swoje przyszłe zamierzenia. Szczególnie ważnymi osobami w rodzinie są dzieci osadzonych, wokół których budują oni część swoich planów, wyznaczają cele oraz deklarują niechęć powrotu do zakładu karnego.

4. Wypowiedzi badanych wskazują, że w trakcie odbywania kary zaczynają oni snuć plany i określać swoje cele, co przed osadzeniem w zakładzie karnym ro-bili bardzo rzadko; dostrzegają sens ich tworzenia, zaczynają myśleć nie tylko w kategoriach „tu i teraz”.

5. Czynniki składające się specyfikę izolacji jako sytuacji trudnej dla człowieka wpływają na komponent emocjonalny jednostki oraz jego zdolności adaptacyjne wobec życia na wolności; pozostaje to w związku z tworzeniem planów i wy-znaczaniem konkretnych celów do realizacji, także w trakcie odbywania kary, a jednocześnie buduje perspektywę jej zakończenia, szczególnie u badanych z krótkim wyrokiem.

6. Weryfikacja wcześniejszego stylu życia dokonywana przez badanych oraz ich krytyczny stosunek do własnej przeszłości wywołuje zauważalne zmiany (są one jednak nieutrwalone, występują bardziej na poziomie deklaracji) w subiektywnej wizji ich świata, która przekłada się na wskazanie przez nich w przeprowadzonych z nimi wywiadach potrzeby tworzenia planów i wyznaczania kolejnych celów do realizacji, co może mieć pozytywny wpływ na powodzenie procesu ich readaptacji społecznej. Jest to ważna informacja dla praktyków ze względu na możliwość opracowania odpowiednich programów terapeutycznych i psychoedukacyjnych realizowanych w instytucjach penitencjarnych.

Czy współczesne polskie więzienie jest w stanie skutecznie realizować działania resocjalizacyjne, wpływające na proces planowania u osadzonych, uwzględniając długość kary, ich subiektywną wizję świata wynikającą w głównej mierze z posia-danych doświadczeń? Odpowiedź na to pytanie jest bardzo złożona, ale powinna być twierdząca i wnosić w proces resocjalizacji skazanych umiarkowany optymizm.

Wiara w człowieka oraz posiadane przez niego zasoby jest niezbędnym atrybutem w pracy personelu więziennego. Przyjmując za J. Reykowskim oraz G. Kochańską, że osobowość jest systemem, którego nadrzędnym zadaniem jest wymiana informacji

z otoczeniem i przetwarzanie tych informacji na czynności praktyczne35, w procesie resocjalizacji możliwe jest kształtowanie planów u osadzonych zarówno w aspekcie ilościowym, jak i jakościowym. Wskazują na to również wyniki przeprowadzonych i opisanych w tym artykule badań.

ARCHIWUM

KRYMINOLOGII