Diagnozowanie podsystemu przyrodniczego

Diagnozowanie tego podsystemu jest szczególnie ważne, gdyż to poszanowanie zaso-bów przyrodniczych legło u podstaw idei rozwoju zrównoważonego. Z przyrodniczego punktu widzenia zadaniem diagnozy jest rozpoznawanie:

 stopnia bioróżnorodności i innych cech decydujących o wartości zasobów przyrodni-czych,

 struktury funkcjonalnej środowiska przyrodniczego,

 uciążliwości i zagrożeń dla środowiska przyrodniczego,

 stopnia odnawialności zasobów,

 pojemności przestrzeni i stopnia odporności na istniejące i przewidywane rodzaje an-tropopresji.

W ocenie wartości przyrodniczych, prócz ich znaczenia ekologicznego, ważne są wa-lory użytkowe i kulturowe, w tym dla przyszłych pokoleń. Diagnozowaniu podlegają nie tylko wartości, ale i uwarunkowania ich zachowania, zarówno te związane z nimi (np. od-porność), jak i stanowiące ich otoczenie, a więc źródła zagrożeń i przewodność przestrzeni łączącej. Zadaniem tego elementu diagnozy jest też ocena stanu środowiska przyrodniczego pod względem stopnia antropizacji, dotychczasowej dynamiki zmian i ich przyczyn oraz możliwości i uwarunkowania poprawy. Zakres diagnozy obejmuje więc wszystkie diagno-zy cząstkowe składające się na diagnozę rozwiniętą. Z postulatu niepogarszania sytuacji innych obszarów przez przenoszenie zanieczyszczeń i kosztów wynika też potrzeba analizy i oceny wpływu gminy na inne obszary.

W praktyce planowania strategicznego gmin diagnozy w różnym zakresie zawierają wyżej wymienione oceny. Różna jest też ich głębokość i wartość merytoryczna. Zależy to m.in. od modelu prac. Czasem w modelu partycypacyjnym powstają tylko listy czynników nawiązujące do analizy SWOT. Udział merytoryczny ekspertów zwiększa zakres treści, ale nieraz dominują opisy – środowiska według komponentów, obszarów chronionych, źródeł zagrożeń. Źródłem informacji faktograficznych i gotowych ocen jest często studium uikzp gminy bądź bezpośrednio opracowanie ekofizjograficzne, z którego informacje zawarte w tym studium pochodzą. Jego zakres może zależeć od czasu powstania. W 2002 r.

wpro-3.2. Diagnozy cząstkowe 89 wadzono bowiem Rozporządzenie (2002) określające treści opracowań ekofizjograficz-nych. Obejmują one charakterystykę stanu i funkcjonowania środowiska oraz oceny:

 stanu ochrony i użytkowania zasobów przyrodniczych, w tym różnorodności biolo-gicznej,

 odporności środowiska na degradację i zdolności do regeneracji,

 stanu zachowania walorów krajobrazowych oraz możliwości ich kształtowania,

 zgodności dotychczasowego użytkowania i zagospodarowania obszaru z cechami i uwarunkowaniami przyrodniczymi,

 charakteru i intensywności zmian zachodzących w środowisku,

 stanu środowiska oraz jego zagrożeń i możliwości ich ograniczenia.

Jako wnioski określające uwarunkowania ekofizjograficzne wymieniana jest przydat-ność poszczególnych terenów dla rozwoju funkcji użytkowych oraz „wskazanie terenów, dla których użytkowanie i zagospodarowanie, z uwagi na cechy zasobów środowiska i ich rolę w strukturze przyrodniczej obszaru, powinno być podporządkowane potrzebom za-pewnienia prawidłowego funkcjonowania środowiska i zachowania różnorodności biolo-gicznej” oraz „określenie ograniczeń wynikających z konieczności ochrony zasobów śro-dowiska lub występowania uciążliwości i zagrożeń (…)” (Rozporządzenie, 2002 s. 3).

Wcześniej zakres opracowań ekofizjograficznych zależał w dużym stopniu od świa-domości autorów. W każdym przypadku wartość opracowania warunkowana jest przez zakres i stopień uprzedniego rozpoznania przyrodniczego danego obszaru, środki do dyspo-zycji autorów oraz ich przygotowanie merytoryczne.

Podstawy metodyczne identyfikacji i oceny cech środowiska przyrodniczego są dość dobrze rozpoznane przez nauki przyrodnicze, podobnie jak sposoby ich uwzględniania w planowaniu przestrzennym, zawarte w literaturze. Bartkowski (1986) omawia podstawy teoretyczne waloryzacji, Andrzejewski (1986) i Różycka (1986) – zagadnienia środowiska biotycznego i ekofizjografii, Szponar (2003) – problematykę fizjografii urbanistycznej.

Są pewne odmiany w podejściach i terminologii. Przewoźniak (1991a, b) operuje po-jęciem potencjału środowiska przyrodniczego, wyróżniając trzy kategorie potencjału:

 zasobowo-użytkowy – zdolność środowiska do zaspokajania energetyczno-materialnych potrzeb człowieka; obejmuje potencjały częściowe: produktywności bio-tycznej (agroekologiczny, leśny), wodny, atmosferyczny, surowcowy, rekreacyjno-balneologiczny, transurbacyjny (przydatność do zabudowy).

 samoregulacyjno-odpornościowy – zdolność środowiska do przeciwdziałania zmianom w nim zachodzącym i neutralizacji skutków tych zmian, czyli do korygowania odchyleń od stanu względnej równowagi,

 percepcyjno-behawioralny – zdolność środowiska do oddziaływania na zmysły i za-chowania człowieka.

W ostatnim z powyższych potencjałów dużą, choć nie jedyną rolę, odgrywa fizjono-mia krajobrazu, będąca przedmiotem analiz w następnym punkcie. Dla utrzymania równo-wagi ważne jest, aby potencjał zasobowo-użytkowy eksploatować do poziomu pozwalają-cego zachować potencjał samoregulacyjno-odpornościowy. Chmielewski T. J. (2001), powołując się na Richlinga i Solona, zwraca jednak uwagę na trudności oceny potencjałów przyrodniczych z uwagi na wielką złożoność systemów ekologicznych i dość skąpe pod-stawy metodologiczne, poza badaniami produktywności ekosystemów i regeneracji fitocenoz.

Szczególnie przydatne dla ujęć strategicznych są ujęcia syntetyzujące. Zatorska-Sadurska (1993) wskazuje zestaw czterech uzupełniających się syntez wartościujących:

 stan zanieczyszczeń, naruszeń, zakłóceń i degradacji,

 potencjały przyrodnicze,

 model przestrzennego funkcjonowania przyrody wraz z analizą zgodności z nim form użytkowana przestrzeni,

 wrażliwość przyrodnicza jako wskaźnik potencjalnej reakcji na bodźce określonych oddziaływań antropogenicznych rzutujący na stabilność, zagrożenia i kierunki zmian.

Pierwszą z tych ocen Przewoźniak (1991b) ujmuje jako stan antropizacji, rozszerzając o jej źródła w układzie branżowym. Powyższe oceny mogą służyć ocenie konfliktogenności struktury środowiska i rozpoznaniu możliwych sytuacji konfliktowych na tle użytkowania środowiska oraz lokalizacji zagospodarowania i działalności (Zatorska-Sadurska, 1993).

Dla potrzeb planowania przestrzennego harmonizującego przyrodę i gospodarkę i za-wierającego poziom strategiczny Chmielewski T. J. (2001) proponuje sekwencję ekolo-giczno-krajobrazowych⁴⁰⁾ metod diagnostycznych:

1) wielokryteriowego wyodrębniania podstawowych przyrodniczych jednostek przestrzen-nych,

2) fotointerpretacyjnej analizy retrospektywnej, 3) oceny różnorodności biologicznej i krajobrazowej, 4) przestrzennej analizy stosunków ekologicznych, 5) macierzowej analizy i rozwiązywania konfliktów,

6) zintegrowanej analizy walorów, problemów i potencjałów.

Pełny zestaw powyższych metod zdaniem ich autora nie zawsze jest konieczny i moż-liwy. Najbardziej uzasadniony jest dla obszarów o wysokich wartościach przyrodniczych, w tym w sporządzaniu projektów planów ochrony parków narodowych i krajobrazowych.

Szereg elementów ma zastosowanie dla gmin, zwłaszcza o wysokich wartościach przyrod-niczych. Dobór odpowiedniego zestawu metod zależy od specyfiki obszaru, celów opraco-wania, dostępności informacji oraz uwarunkowań czasowych i finansowych. Za wariant minimum autor metod uznaje sekwencję złożoną z członów: 1, 4 i 6 powyższej listy, postu-lując jego rozszerzenie o analizę retrospektywną – na obszarach o wysokiej dynamice prze-kształceń, o ocenę różnorodności biologicznej i krajobrazowej – na obszarach o dużym rozdrobnieniu i zróżnicowaniu struktury przestrzennej, o macierzową analizę konfliktów – na obszarach o dużym ich zróżnicowaniu i natężeniu. Część metod zawiera treści wkracza-jące w ujęcia syntetyczne i międzydziedzinowe. Każdy człon procesu diagnostycznego powinien kończyć się syntezą i wnioskami do strategii. Niektóre metody (poz. 4, 5, 6) wkraczają w fazę projektowania. Sprzężenia zwrotne weryfikują oceny konfliktów i wnio-ski końcowe.

Macierzowa analiza konfliktów niemal od początku ma charakter międzydziedzino-wy, operując funkcjami terenów i analizując sytuacje konfliktowe istniejące lub potencjal-ne. Proponuje się sporządzać ją najpierw dla poszczególnych ogniw struktury ekologicznej – stref, pasm i węzłów – a następnie analizować konflikty jako interakcje między tymi ogniwami.

Przestrzenna analiza stosunków ekologicznych prowadzi do opracowania modelu funkcjonowania przyrody określającego:

 strefy, płaty, węzły, ciągi, korytarze i bariery ekologiczne,

 rejony ekologicznego zasilania obszarów przekształconych,

40) Ta ich ogólna nazwa wynika z podstawowego znaczenia dorobku ekologii krajobrazu w opra-cowaniu tych metod.

3.2. Diagnozy cząstkowe 91

 rodzaj, ośrodki i kierunki antropopresji,

 rejony o zaburzonej lub rozchwianej równowadze ekologicznej.

Model taki wykorzystywany bywa przy określaniu funkcji ekologicznych struktur przyrodniczych i kształtowaniu osnowy przyrodniczej obszaru jako układu nienaruszalnego przestrzennie. Model ułatwia harmonizację z układem przyrodniczym układu antropoge-nicznego, którego struktura jest również strefowo-pasmowo-węzłowa. Harmonizacja wy-maga analizy przestrzennej tego układu, a także potrzeb, możliwości i tendencji zmian, w tym kierunków i sił antropopresji. Wymaga też zbadania i oceny relacji gospodarki do zasobów przyrodniczych (stopnia nastawienia na eksploatację bądź trwałe korzystanie).

Porównanie ze sobą modeli obu układów według 11 kryteriów diagnozuje stopień ich koli-zyjności i rzutuje na ewentualne wnioski, np. co do objęcia ochroną i zmian użytkowania niektórych obszarów, wzbogacenia lub przemodelowania korytarzy ekologicznych. Wska-zywana skala 1:50000 lub 1:25000 oznacza najszerszy zasięg tej analizy spośród wszyst-kich w proponowanej sekwencji analiz przyrodniczych, co realizuje zasadę hierarchiczno-ści – rozpatrywania systemów przestrzennych w kontekhierarchiczno-ście skal szerszych i systemów nadrzędnych.

Metody waloryzacji terenu dla potrzeb planowania przestrzennego Chmielewski T.J., (2001) dzieli na trzy główne grupy o dość płynnych granicach według przedmiotów ocen, którymi są:

 „wartości uniwersalne”, w tym rola w funkcjonowaniu przyrody (lub dziedzictwie kul-turowym), obfitość zasobów, znaczenie dla nauki i dydaktyki, harmonia i piękno krajo-brazu, różnorodność i unikatowość form (im formy starsze, rzadsze, silniej zagrożone zniszczeniem, im bliższe modelowemu wykształceniu zespołu cech, tym wyższa war-tość naukowa i dydaktyczna oraz tym większa potrzeba ochrony);

 przydatność terenu dla określonego sposobu użytkowania (wykonywane najczęściej);

 stany i tendencje oceniane jako korzystne albo niekorzystne dla przyszłości walorów, np.: stopień antropizacji, stan zagrożenia, wrażliwość na zakłócenia, zdolność regenera-cji, tempo przemian.

Zintegrowaną analizę walorów, problemów i potencjałów Chmielewski T.J. (2001) proponuje przeprowadzać dla każdej jednostki strukturalnej (przyrodniczej lub architekto-niczno-krajobrazowej) dla sfery przyrodniczej, społeczno-kulturowej i gospodarczej, bazu-jąc na wiedzy uzyskanej we wcześniejszych stadiach diagnozy, konfrontubazu-jąc w różnych aspektach wyniki wszystkich waloryzacji, eksponując słabe i mocne strony układu. W ana-lizie problemów i ocenie potencjałów rozpatrzeniu podlegają w szczególności:

 zakres i forma wykorzystywania zasobów,

 skala zagrożenia walorów,

 szanse realizacji potrzeb,

 progi i możliwości rozwoju określonych funkcji terenu,

 konflikty – ich gama i skala natężenia.

Ten etap metody kończy się weryfikacją wzajemną wstępnych wyników waloryzacji, analizy problemów i oceny potencjałów w każdej jednostce strukturalnej, z uwzględnie-niem uwarunkowań z sąsiedztwa jednostek, po czym następuje zintegrowana ocena bran-żowych wyników uzyskanych dla każdej jednostki. Wnioski do strategii harmonizowane są

na poziomie jednostek strukturalnych⁴¹⁾, a następnie na całym obszarze opracowania.

W razie potrzeby weryfikuje się propozycje dla jednostek.

Na bazie analizy progowej Kozłowski J. (1981) podjął badania nad kompleksową me-todą analizy możliwości rozwojowych dla różnych działalności, wychodząc od stwierdze-nia, że każda działalność potrzebuje zasobów i powodować może konsekwencje negatywne dla środowiska przyrodniczego. Progi występują w sytuacji, gdy rozwój danej działalności w określonym miejscu i czasie natrafia na ograniczenia wynikające z wyczerpania lub bra-ku niezbędnych dla niej zasobów bądź z takiego nasilenia ubocznych negatywnych sbra-kut- skut-ków, które prowadzą do zakłócenia równowagi. Wówczas uzyskanie następnej jednostki ilości efektów, wyższej klasy jakości efektów lub przyspieszenie rozwoju wymaga ponie-sienia dodatkowych kosztów społecznych lub ekologicznych albo w ogóle nie jest możliwe.

Metoda określa procedurę wyznaczania dla poszczególnych działalności progów prze-strzennych, ilościowych, jakościowych i czasowych. W syntezie poprzez porównanie i selekcję wariantów uzyskuje się pole dopuszczalnych rozwiązań.

Konkretyzacją powyższej metody jest metoda wyznaczania krańcowych progów przyrodniczych, określająca odporność środowiska na konkretne rodzaje użytkowania i zagospodarowania, opracowana dla przypadku ochrony środowiska przyrodniczego przed określonymi formami turystyki. Krańcowy próg przyrodniczy Kozłowski J. (1981) definiu-je jako granicę wytrzymałości środowiska przyrodniczego (lub danego ekosystemu), której przekroczenie wskutek funkcjonowania lub rozwoju danej działalności grozi doprowadze-niem do nieodwracalnych zniszczeń. Wyróżnia się progi przestrzenne wykluczające daną działalność i ilościowe – określające dopuszczalną skalę rozwoju działalności. Metoda pozwala określić globalną chłonność przyrodniczą danego obszaru i „optymalne” z punktu widzenia wymogów ochrony środowiska przyrodniczego rozmieszczenie (w tym przypad-ku turystów) między jednostki.