Digitalizacja i udostępnianie zasobów nauki – aspekty prawne, aspekty techniczne,

Rozważając digitalizację i udostępnianie zasobów nauki w kontekście obowiązującego prawa, należy mieć na uwadze niejednoznaczną definicję otwartego dostępu. W perspektywie pragmatycznej najważniejszym aspektem jest przede wszystkim bezpłatność dostępu, podczas gdy praktyka prawnicza kładzie nacisk na brak ograniczeń dostępności powiązanych z prawem autorskim lub zabezpieczeniami technicznymi. Niejednoznaczność ta wymusza dokonanie rozróżnienia otwartości źródeł na dostęp gratis oraz dostęp libre. K. Siewicz przywołuje następujące definicje obu pojęć:

- otwarty dostęp gratis – udostępnianie zasobu umożliwia użytkownikom czerpanie ze źródeł w dowolnym miejscu i czasie z możliwością bezpłatnego i pozbawionego barier technicznych korzystania przy zachowaniu przepisów związanych z użytkowaniem,

- otwarty dostęp libre – dostęp o charakterze wolnym i otwartym, w którym dystrybucja publikacji lub innego przedmiotu chronionego prawem zezwala na dostęp w dowolnym miejscu i czasie. Użytkownik uzyskuje licencję na nieograniczone, nieodpłatne i niewyłączne wykorzystywanie zasobu, jednak mogą być w nią wpisane postanowienia zobowiązujące korzystającego do nienaruszenia istoty uprawnienia (Siewicz, 2012).

Pierwszy model zakłada zatem udostępnienie publikacji za pośrednictwem Internetu ogółowi użytkowników bez barier technicznych zabraniając jednocześnie na szerszą dystrybucję, co wynika z przepisów prawa autorskiego. W przypadku drugiego modelu uprawniony do korzystania z zasobu otrzymuje dodatkową zgodę na wykorzystywanie zasobu w szerszym zakresie na zasadzie wolnej licencji.

Działalność polskich jednostek naukowych charakteryzuje obecnie dualny model udostępniania zasobów, co oznacza istnienie tradycyjnych wydawnictw z wykorzystaniem

87

subskrypcji przy jednoczesnym wdrażaniu innowacyjnych rozwiązań otwartego dostępu. Warto zwrócić uwagę na wysokość kosztów opłat subskrypcyjnych oraz utrzymania modelu wydawniczego. Jak podkreślają K. Grabowska i K. Śliwowski, środki te mogłyby być potencjalne wykorzystywane na koszty rekomendowanej zielonej drogi otwartego dostępu, czemu sprzyja istnienie wolnych licencji. Są one szczególnie istotne w kontekście wymiany naukowej, gdyż ułatwiają przestrzeganie przepisów prawa autorskiego w środowisku cyfrowym podczas udostępniania zasobów wiedzy, co stymuluje jej rozwój. W tym celu powołano licencje CC (Creative Commons) funkcjonujące jako wzory umów licencyjnych o charakterze niewyłącznym. Gwarantują one twórcom zachowanie praw autorskich przy jednoczesnej zgodzie dla użytkowników na kopiowanie i rozpowszechnianie zasobu (Grabowska, Śliwowski, 2013). Omawiany typ licencji nie stanowi naruszenia dla praw cytatu oraz wolności wykorzystywania w celach dowolnych wynikających z prawa autorskiego i praw pokrewnych. Posługiwanie się licencją jest podstawą dla zdefiniowania dodatkowych zezwoleń dla licencjobiorców, którzy są zobligowani do przestrzegania wszystkich warunków licencji pod rygorem jej wygaśnięcia. Do podstawowych warunków korzystania z licencji należy konieczność udzielenia informacji o autorze oraz licencji dającej dostęp do treści. Należy podkreślić, że przekazanie dostępu na określonych warunkach wymaga decyzji osoby posiadającej prawa autorskie do publikacji (z wyjątkiem czerpania w zakresie dozwolonego użytku). Nie istnieje bowiem zapis zezwalający na umieszczanie w sieci cudzych utworów, wobec których podmiot nie posiada praw autorskich. Obliguje to instytucję naukową do takiego sformułowania polityki otwartego dostępu, która nakłada na osobę posiadającą prawa autorskie zobowiązanie do umieszczenia treści w otwartym dostępie przy jednoczesnym uwzględnieniu specyfiki tego źródła prawa. Istnienie wolnych licencji ma szczególne znaczenie dla rozwoju nauki, gdyż publikowanie na zasadzie otwartego dostępu stwarza możliwości dla nieograniczonego wręcz korzystania ze źródeł łącznie z ich ponownym wykorzystywaniem, co przekłada się na zwiększenie zasięgu – a co za tym idzie – również na wzrost cytowań, co stwarza możliwości rozwoju dyskursu naukowego.

Stosowanie przepisów prawa autorskiego wymaga wyraźnego rozróżnienia ich osobistej oraz majątkowej natury. W pierwszym przypadku mowa o prawach, które przysługują autorowi zawsze gwarantując mu osobistą i niemajątkową relację ze źródłem prawnie chronionym. Jak podkreśla K. Siewicz, prawo to przejawia się uznaniem autorstwa, oznaczeniem go lub zachowaniem anonimowości, jeśli taka jest intencja autora, a także ochroną integralności, nadzorem autorskim nad sposobem użytkowania, czy samodzielnym dysponowaniem zasadą pierwszeństwa publikacji (Siewicz, 2012). Realizacja polityki

88

otwartego dostępu wymaga także uwzględnienia praw majątkowych przysługujących autorowi.

Charakteryzuje je bowiem zbywalna natura. Publikując zasób w modelu otwartego dostępu gratis podmiot dysponujący prawami autorskimi udziela zatem zezwolenia na udostępnienie publikacji w środowisku cyfrowym, a w przypadku dostępu libre przekazuje dodatkowo wolną licencję. Należy w tym miejscu podkreślić, że istotą otwartego dostępu jest publikowanie prac naukowych w intencji dobrowolnego powierzenia, a nie na zasadzie wymuszenia na twórcy decyzji o udostępnieniu. W kontekście instytutów badawczych oznacza to, że poprzez zobligowanie do umieszczenia w otwartym dostępie, nie pozbawiają one pracowników prawa do decyzji o formie i zakresie publikacji. Ci zaś są jednak zobligowani, by podejmując decyzję o publikacji w określonym trybie, zagwarantowali otwartość źródła.

W procesie zarządzania wiedzą (w tym zasobami nauki) ważnym aspektem jest umiejętna selekcja źródeł ukierunkowana na spełnianie potrzeb użytkowników. Oznacza to potrzebę opracowania kryteriów wyboru źródła, które pozwolą w sposób satysfakcjonujący wykorzystywać dostępne zasoby elektroniczne, co przekłada się nie tylko na rozwój repozytorium, ale na podniesienie rangi instytucji, w której zostało zaimplementowane.

Wzrastająca liczba źródeł elektronicznych wymusza konieczność sporządzenia planu dysponowania tymi kryteriami przy wykorzystywaniu technik zarządzania wiedzą. Realizacja tego planu pozwala bowiem utworzyć archiwum zgodne z potrzebami odbiorców.

Zwiększenie dostępu do rezultatów działalności badawczo-rozwojowej odbywa się przy udziale technologii informacyjnych, do których zalicza się elektroniczne bazy danych, portale internetowe, repozytoria oraz serwisy świadczące usługi w oparciu o otwarte dane oraz udostępniające je podmioty. W tego typu modelach możliwe jest ponowne wykorzystywanie zasobów przez badaczy przy zachowaniu zakresu obowiązującej licencji.

Istotą otwartego dostępu jest przekazanie publikacji w formie cyfrowej w środowisku internetowym poprzez repozytoria lub czasopisma. Wśród umieszczanych danych znajdują się publikacje naukowe i dane badawcze pozyskane dzięki środkom publicznym. Warunkiem technicznym jest zapis w formacie umożliwiającym maszynowe przetwarzanie przy jednoczesnym zachowaniu standardów międzynarodowych oraz dodatkowych przepisów o zasięgu krajowym lub instytucjonalnych polityk otwartości.

Najważniejszym narzędziem wykorzystywanym w realizacji polityki otwartego dostępu są repozytoria instytucjonalne funkcjonujące w oparciu o otwartość mandatu. Istotą tego modelu jest stworzenie pracownikom jednostki badawczej warunków do samodzielnej archiwizacji autorskich zasobów nauki (self-archiving) w środowisku cyfrowym. Należy podkreślić, że w obliczu otwartego mandatu digitalizacja dorobku nie jest wyłącznie prawem,

89

ale wręcz obowiązkiem pracownika naukowego. Jest on również zobowiązany do spełnienia warunków technicznych. Upublicznienie zarchiwizowanych zasobów może dodatkowo wymagać wpisania się w dodatkowe kryteria wyznaczane przez jednostkę naukową. Są to przede wszystkim wymagania natury formalnej mające na celu uściślić, czy dana publikacja reprezentuje określoną dziedzinę nauki.

Podstawą prawną dla działalności repozytoriów jest w ustawa z dnia 18 lipca 2002 r.

o świadczeniu usług drogą elektroniczną (Ustawa, 2002), która obliguje jednostkę naukową do utworzenia regulaminu oraz przekazywania odbiorcom i użytkownikom zbiorów informacji określonych przepisami prawnymi. Są to treści dotyczące usług udostępniania zasobów systemu teleinformatycznego ze szczególnym uwzględnieniem przechowywania w nich danych.

Digitalizacja zasobów nauki jawi się nie tylko jako konieczność wymuszona dynamicznym rozwojem technologicznym, ale przede wszystkim jako wyzwanie, przed którym stoją instytucje dysponujące informacją naukową. Z uwagi na złożoność procesów uwzględniającą aspekty prawne i parametry techniczne, Narodowy Instytut Dziedzictwa opracował dokument (Katalog Dobrych Praktyk Digitalizacji materiałów archiwalnych, 2012) będący zbiorem dobrych praktyk digitalizacji materiałów archiwalnych. Katalog zawiera instrukcje i wytyczne rekomendowane podczas procesów archiwizacyjnych. Uwzględniono szereg czynności na poziomie: planowania, przygotowania materiałów archiwalnych do digitalizacji, skanowania, kontroli jakościowej, przetwarzania materiałów cyfrowych, przechowywania zasobów, udostępniania, promocji projektu digitalizacyjnego oraz procedury serwisowe związane z udzielaniem wsparcia technicznego.

Rozwój sieci teleinformatycznych przyczynił się do wzrostu znaczenia digitalizacji w kontekście dostępu do dóbr materialnych. G. Płoszajski zauważa, że dostęp do szeroko rozumianego dorobku odpowiada na wyzwania związane ze społeczną misją nauki (Płoszajski, 2012). W znaczeniu tym digitalizacja stanowi narzędzie upowszechniające wiedzę i umożliwiające jej wykorzystywanie w celach przemysłowo-gospodarczych.

Zakres działań prowadzonych w obszarze digitalizacji wymusił powołanie standardów umożliwiających przechowywanie zasobów cyfrowych. Warto podkreślić, że już w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 28 marca 2007 r. w sprawie Planu Informatyzacji Państwa na lata 2007-2010 zdefiniowano potrzebę „opracowania metodologii archiwizacji cyfrowej (digitalizacji) różnego rodzaju zasobów archiwalnych, bibliotecznych i muzealnych oraz innych dokumentacji związanych z zabytkami, a także sposobów udostępniania ich w wersji cyfrowej” (Rozporządzenie, 2007). W praktyce dostrzeżono potrzebę standaryzacji

90

w tym zakresie w celu ułatwienia wymiany i udostępniania obiektów cyfrowych oraz bezpiecznego postępowania z zasobami przy długotrwałej archiwizacji. Standardy i dobre praktyki te dotyczą poziomów przedstawionych w Tabeli 12.

Tabela 12. Standardy i dobre praktyki w procesie digitalizacji materiałów archiwalnych (źródło: opracowanie własne na podstawie: (Katalog Dobrych Praktyk Digitalizacji materiałów

archiwalnych, 2012; Płoszajski, 2012) Planowanie

i projektowanie Cykl życia zasobu Praca z obiektem

cyfrowym Metadane - sporządzenie planu oceny projektu (wskaźniki: liczba

91

W badaniach naukowych coraz szerzej wykorzystuje się różnego rodzaju cyfrowe bazy danych, co eksponuje rolę zarządzania informacją w instytucjach. W ostatnich latach można zaobserwować przyrost baz tworzonych w celach badawczych, co pozwala prognozować, że liczba ta będzie wzrastać. Rozwój ten stawia wyzwania jakościowe i techniczne dla podmiotów zarządzających zasobami wiedzy. Szczególnie istotne są dla tej kwestii obszary związane z przechowywaniem znacznej ilości danych, ich analizą w sieciowym środowisku lokalnym i globalnym, problematyka opisu dokumentacji, wyzwania klasyfikacyjne oraz typologiczne, kwestia wyszukiwania oraz hierarchizacji treści.

Zmiana podejścia do wiedzy będąca konsekwencją rewolucji technologicznej wymusza na instytucjach ciągłe doskonalenie narzędzi, sposobów oraz metod poszukiwania informacji i zarządzania w celu nadania jej użyteczności w obliczu wyzwań stawianych przez odbiorców deponowanych zasobów. Stąd zarządzanie wiedzą w instytucie badawczym ukierunkowane jest na usprawnienie funkcjonowania gromadzonych zasobów nauki likwidując bariery i przeszkody związane z dostępem do obiektów cyfrowych oraz osiągnięcie celów organizacyjnych przy jednoczesnym wykorzystywaniu tych zasobów.