Doświadczenia instytucji rządowych innych krajów

Większość rządów krajów rozwiniętych posiada własne zespoły analityków lub zleca regularne badania, mające na celu odzwierciedlanie rozwoju nauki i technologii, ze szczególnym uwzględnieniem dorobku krajowych badaczy. W wielu przypadkach, takie analizy ograniczają się do zliczania publikacji w poszczególnych obszarach badawczych oraz

identyfikacji najczęściej cytowanych badaczy oraz zatrudniających ich instytucji. Warto zauważyć, że współcześnie wymienione informacje zdobyć można za pośrednictwem prostych poleceń wyszukiwania oraz odpowiedniego sortowania wyników z baz takich jak Web of Science lub Scopus. Dostawcy tych narzędzi systematycznie je doskonalą, ułatwiając użytkownikom obsługę i oferując dodatkowe funkcje. Przykładowo, prace analityczne wykonywane w latach 90-tych XX wieku przez zespół pod kierownictwem prof. Benoîta Godina dla rządu Kanady obecnie mogą być w łatwy sposób zrealizowane w drodze prostych kwerend baz, wykonywanych samodzielnie przez pracowników instytucji rządowych, pod warunkiem posiadania dostępu do tych baz oraz umiejętności obsługi klasycznego interfejsu wyszukiwarki internetowej.

Rządy niektórych krajów zdecydowały się na prowadzenie bardziej zaawansowanych analiz przy wykorzystaniu dedykowanych narzędzi informatycznych. Nie są dostępne szczegółowe informacje o instytucjach administracji publicznej - użytkownikach poszczególnych systemów, gdyż w wielu przypadkach rządy poszczególnych krajów traktują omawianą działalność jako specyficzną odmianę „białego wywiadu gospodarczo-technologicznego”, nie decydując się na ujawnianie faktu prowadzenia tego typu analiz ani prezentowanie wykorzystywanych technik.

Historyczne przykłady wykorzystania analizy patentów obejmują projekty National Science Foundation z lat 70-tych i 80-tych XX wieku (Hicks i in. 2002: 34). W tym samym okresie Michel Callon z École des Mines de Paris wypracował technikę analizy co-word, stosowaną m.in. do oceny rezultatów interwencji rządowych w sferę badań naukowych m.in. w obszarach chemii makromolekularnej, akwakultury i biotechnologii (Kostoff 2003: 6-14). W latach 80-tych XX wieku w polityce naukowej niektórych krajów zaczęto wykorzystywać analizę cytowań jako element ewaluacji naukowców i instytucji (por. przegląd publikacji, dokumentujących projekty rządowe w: Hicks 1987: 296). Do pionierów podejścia analitycznego w Europie należało założone w 1990 roku francuskie Observatoire des Sciences et Techniques (OST) oraz powstałe w 1992 roku przy Uniwersytecie w Lejdzie NOWT (Holdenderskie Centrum Obserwacji Nauki i Technologii) (Leeuven 2004: 375-376, Delanghe, Sloan, Muldur 2010). Francuskie analizy są regularnie publikowane w postaci zestawień najważniejszych wskaźników bibliometrycznych dla Francji, jej regionów oraz innych krajów świata (OST 2008). Aktywne analizy rozwoju technologii zlecają współpracującym podmiotom m.in. rządy Brazylii (CGEE, Centrum Zarządzania i Studiów Strategicznych, por. Miranda Santo i in. 2006: 1015), Turcji (studium typu foresight "Vision 2023" z 2003 roku, powiązane z prognozami ilościowymi, opartymi na danych

światowej nauce w celu systematycznej identyfikacji nowych podobszarów, w których mogą podjąć działalność koreańscy naukowcy (Porter, Newman 2011).

Systematyczne prace nad mapowaniem kompetencji naukowych i technologicznych w zestawieniu z tendencjami w globalnej nauce podejmowane są przez większość krajów Europy Zachodniej. Do nowszych przykładów należą analizy, prowadzone na zlecenie niemieckiego resortu nauki Bundesministerium für Bildung und Forschung i publikowane na stronach resortu (np. zestawienie międzynarodowych prognoz dotyczących rozwoju zaawansowanych technologii: Holtmannspötter i in. 2010 oraz przeprowadzona przez Fraunhofer-Institut für Systemtechnik und Innovationsforschung analiza konkurencyjności niemieckiej nauki na tle międzynarodowym: Schmoch 2007). Rząd Finlandii zlecił przygotowanie analogicznych analiz rodzimej instytucji badawczej Academy of Finland w 2006 roku (Lehvo, Nuutinen 2006).

Również Komisja Europejska przygotowuje regularne raporty, dotyczące nauki i techniki krajów członkowskich, zlecając też dodatkowe analizy bibliometryczne, służące identyfikacji wiodących zespołów badawczych w poszczególnych obszarach badań i mające na celu wskazanie potencjalnych uczestników konsorcjów badawczych, mogących wystąpić o środki w ramach 7. Programu Ramowego w Zakresie Badań i Rozwoju Technologicznego (takie analizy w odniesieniu do Polski były realizowane na zlecenie Komisji w 2009 r. przez jednego ze współautorów niniejszej książki).

Interesująca wydaje się również szczegółowa tematyka analiz, które były prowadzone na zlecenie instytucji rządowych poszczególnych krajów – jej zestawienie oferuje Tabela 4, wskazując jednocześnie na skalę stosowania evidence-based policy w polityce naukowej i innowacyjnej poszczególnych krajów.

Obszar badawczy

Tabela 4: Zestawienie analiz badań naukowych i rozwoju technologii, prowadzonych na zlecenie instytucji publicznych w wybranych krajach w latach 2004-2010. Źródło: Holtmannspötter i in.

(2010: 173). Legenda:

 ( ) - obszar analizowany intensywnie,

 ( ) - obszar analizowany doraźnie,

 ( ) - obszar niepoddany analizom.

metod. Przykładami są opisy działań, podejmowanych przez firmy Kodak (Hicks i in. 2002:

35; Mortara i in. 2010), Deutsche Telekom (Thom, Rohrbeck 2009), Procter & Gamble (Calcagno 2008), TetraPak (Fattori, Pedrazzi, Turra 2003), Bristol-Meyers Squibb (Yang i in.

2008), Syngenta Crop Protection AG (Fischer, Lalyre 2006), Air Products and Chemicals, Inc. (Brenner 2005), duży koncern lotniczy (Arman, Foden 2010), niemiecką firmę przemysłową Wittenstein AG (Glaser, Miecznik 2009), jak również specjalistyczne usługi oferowane dla firm europejskich przez firmę doradczą FutureManagementGroup AG (Mićić 2010) sposoby pracy analityków z Georgia Institute of Technology przy pracy z klientami zewnętrznymi (Porter, Detampel 1995), czy przegląd metod, wykorzystywanych przez największe amerykańskie i europejskie przedsiębiorstwa z branż farmaceutycznej, elektronicznej i motoryzacyjnej (Lichtenthaler 2004). Przekazywane w wymienionych tekstach informacje są wprawdzie interesujące poznawczo, dostarczają nowej wiedzy na temat zainteresowań analitycznych firm, jednak nie zawierają wskazówek praktycznych, które pozwoliłyby na powielenie podejść, stosowanych przez opisywane firmy.

Badania Lichtenthalera (2004), dotyczące 27 liderów trzech branż technologicznych w Stanach Zjednoczonych i Europie, pozwoliły na ujawnienie dominujących tendencji w zakresie obserwacji rozwoju nauki i technologii przez pracujących dla tych firm specjalistów.

Wyniki tych badań prezentuje Tabela 5. Interesujące wydaje się ograniczone zastosowanie analiz cytowań publikacji i patentów przez sektor przedsiębiorstw (z wyjątkiem firm farmaceutycznych).

Tabela 5: Intensywność wykorzystywania metod w zakresie technology intelligence w wybranych branżach. Źródło: Lichtenthaler (2004: 130). Legenda:

 +++ - metoda wykorzystywana często,

 ++ - metoda wykorzystywana czasami,

 + - metoda wykorzystywana rzadko,

 - - metoda nie wykorzystywana.

Wielu badaczy, specjalizujących się w bibliometrii, właśnie cytowania uważają za najważniejszą podstawę analiz – jednak praktyka gospodarcza wskazuje na ograniczoną praktyczną przydatność studiów, przy znacznie większym nacisku na analizy liczby publikacji

dotyczących poszczególnych zagadnień. Nie są również stosowane w praktyce metody, oparte na modelowaniu cyklu życia technologii, zgodnie z modelem krzywej S-kształtnej, a zaawansowane techniki analiz statystycznych i symulacji znajdują zastosowanie tylko w branży farmaceutycznej. Interesujące są też intensywne analizy wystąpień konferencyjnych przez firmy z branży elektronicznej – w elektronice regularnie pojawiają się nowe rozwiązania technologiczne, a konferencje naukowe są znacznie szybszym sposobem na przekazanie wiedzy o wynikach badań niż publikacje w czasopismach recenzowanych.

Analiza wystąpień konferencyjnych z kolei jest rzadko stosowana przez badaczy, zajmujących się bibliometrią, nie wspiera jej też baza Web of Science, ograniczająca się do artykułów z najbardziej znanych magazynów naukowych.

Ciekawym wynikiem analiz sektora przedsiębiorstw jest wskazanie, że procesy obserwacji rozwoju technologii nie są zwykle delegowane do wyodrębnionych działów, a realizowane przy zaangażowaniu pracowników, zajmujących się też innymi zadaniami (Lichtenthaler 2004: 122) – zdobycie podstawowych umiejętności analitycznych i znajomości wykorzystywanych technik wydaje się przydatne wielu pracownikom, a nie tylko ściśle wyodrębnionej grupie „obserwatorów” lub zewnętrznych doradców. Często zaobserwować można działalność tzw. technology scouts (dosł. harcerzy technologicznych) – pracowników, utrzymywanych przez firmy technologiczne w zagranicznych oddziałach, którym zlecono zadania skanowania otoczenia oraz gromadzenia informacji o badaniach naukowych i rozwoju technologii. Przegląd praktycznych doświadczeń firm niemieckich w tym zakresie oferuje Reger (2001: 546).

Badania Lichtenthalera (2004: 130) wskazują też na najważniejsze źródła informacji, wykorzystywanych przez firmy technologiczne z poszczególnych branż, co odzwierciedla Tabela 6.

Źródło Firmy

Tabela 6: Intensywność wykorzystywania źródeł informacji w procesach technology intelligence w wybranych branżach. Źródło: Lichtenthaler (2004: 130). Legenda:

 +++ - źródło wykorzystywane często,

 ++ - źródło wykorzystywane czasami,

 + - źródło wykorzystywane rzadko,

 - - źródło nie wykorzystywane.

Cohen, Nelson i Walsh (2002) przeprowadzili szerzej zakrojone badanie, identyfikujące sposoby wykorzystywania publicznie dostępnej wiedzy naukowej przez firmy z poszczególnych branż. Ich analizy nie nawiązują wprawdzie do ewentualnego wykorzystywania technik bibliometrycznych, ale ujawniają zróżnicowane zainteresowania przedsiębiorstw wynikami badań naukowych w artykułach, wystąpieniach konferencyjnych i dokumentach patentowych.

Stopień wykorzystania wyników finansowanych publicznie badań naukowych przez firmy jest zróżnicowany dla poszczególnych branż - relatywnie wysoki w przemysłach półprzewodnikowym, telekomunikacyjnym, petrochemicznym i farmaceutycznym, a bardzo niski w poligrafii, produkcji cementu, stali i metalurgii (Cohen, Nelson, Walsh 2002: 9).

Aktywne wykorzystywanie informacji pochodzących z dokumentów patentowych deklarują tylko firmy farmaceutyczne i motoryzacyjne (przez aktywne wykorzystywanie rozumie się sytuację, w której co najmniej 1/3 ankietowanych firm z branży udzieliła pozytywnych odpowiedzi) (Cohen, Nelson, Walsh 2002: 11). Na tym tle, publikacje naukowe i wystąpienia

konferencyjne okazały się ważne dla reprezentantów większości branż (Cohen, Nelson, Walsh 2002: 11), co może stanowić potwierdzenie przydatności analiz bibliometrycznych publikacji także dla podmiotów z sektora przedsiębiorstw. Rysunek 6 prezentuje wyniki analiz, przeprowadzonych przez Cohena, Nelsona i Walsha (2002: 11) w podziale na poszczególne branże, ujawniając zróżnicowane wykorzystanie poszczególnych publicznie dostępnych źródeł wiedzy.

Rysunek 6: Ocena ważności poszczególnych publicznie dostępnych źródeł wiedzy dla firm z wybranych przemysłów w oparciu o badania ankietowe. Źródło: opracowanie własne na podstawie Cohen, Nelson, Walsh (2002: 11).

6. Dane bibliometryczne wykorzystywane do celów analitycznych

Zanim omówione zostaną techniki analizy danych bibliometrycznych, warto wyjaśnić, jakiego rodzaju dokumenty mogą być wykorzystywane jako podstawa tych analiz.

Najczęściej są nimi streszczenia artykułów naukowych i wystąpień konferencyjnych oraz patenty lub zgłoszenia patentowe. Technicznie możliwa jest też analiza pełnych treści artykułów naukowych, jednak w większości baz publikacji, wykorzystywanych przez analityków, dostępne są tylko streszczenia i opisy tekstów.

Poszczególne bazy bibliograficzne oferują zróżnicowane zestawy danych metryczkowych, opisujących indeksowane w bazie publikacje. Szczegółowa prezentacja najpopularniejszych baz znajduje się w dalszej części książki, a dyskusję ich praktycznej przydatności do analiz bibliometrycznych znaleźć można np. w publikacji OECD (1994). Warto jednak zaprezentować przykładowe dane metryczkowe w celu uświadomienia, jakie analizy można prowadzić w oparciu o poszczególne bazy.

6.2. Dane bibliometryczne dostępne w bazach publikacji i streszczeń Kolejne rysunki prezentują typowy wygląd streszczeń (abstraktów) artykułów w bazach:

 Web of Science firmy Thomson Reuters (dostępna za pośrednictwem platformy Web of Knowledge),

 Scopus firmy Elsevier,

 MEDLINE rozwijana przez amerykańską instytucję rządową National Library of Medicine (baza znana też jako PubMed),

 INSPEC utrzymywana przez Institution of Engineering and Technology (IET).

Wybór odpowiedniej bazy do konkretnego projektu analitycznego zależeć będzie od obszaru badań oraz planowanych sposobów analiz. Przykładowo, analizy cytowań są możliwe w oparciu o bazy Web of Science i Scopus, zbiory bazy MEDLINE wydają się szczególnie przydatne w projektach analitycznych, dotyczących medycyny, a bazy INSPEC – w analizach dorobku nauk ścisłych i inżynieryjnych. Warto zwrócić uwagę na zróżnicowaną budowę danych metryczkowych w poszczególnych bazach. Web of Science gromadzi streszczenia artykułów, nie oferuje jednak dodatkowych kodów, opisujących zawartość tekstu. Scopus udostępnia dodatkowo listy słów kluczowych, a bazy MEDLINE i INSPEC oferują rozbudowane taksonomie, pozwalające na szczegółowe odzwierciedlenie zawartości tekstu, a przez to łatwą identyfikację wszystkich prac badawczych z danego obszaru. Przykładowo, w bazie INSPEC możliwe jest wyszukiwanie publikacji nie tylko na podstawie specjalistycznych pojęć z danego obszaru nauki i techniki, ale też w oparciu o indeksy związków chemicznych i obiektów astronomicznych, do których nawiązują badania, dodatkowo różnicując też indeksowane teksty na badania podstawowe, stosowane, prace eksperymentalne i przeglądy teorii.

Baza Web of Science nie oferuje własnej taksonomii dla poszczególnych publikacji, przypisuje jednak każde czasopismo do określonego obszaru badań naukowych.

Wykorzystanie tego podziału może niestety prowadzić do mylnych rezultatów poszukiwań, gdyż odnosi się on do całego periodyku a nie pojedynczych publikacji, utrudniając poprawna identyfikację treści. Panel ekspertów amerykańskiego National Science Board uznał, że baza Web of Science nie nadaje się do analiz interdyscyplinarnych obszarów badawczych, gdyż przypisanie poszczególnych czasopisma do określonych dyscyplin uniemożliwia identyfikację publikacji dotyczących kilku obszarów (National Science Board 2010: 5-35).

Warto zwrócić uwagę na możliwości wyszukiwania wystąpień konferencyjnych, które nie są przedmiotem publikacji w czasopismach naukowych, zwykle jednak przechodzą przez proces recenzji naukowej (ang. peer-review) i mogą okazać się cennym źródłem wiedzy na temat nowych tendencji w nauce i technice oraz zainteresowań badawczych reprezentantów określonych ośrodków naukowych. Baza Web of Science nie zawiera wystąpień konferencyjnych, podczas gdy w bazie INSPEC stanowią one istotną część wszystkich indeksowanych zasobów.

Rysunek 7: Streszczenie artykułu w bazie Web of Science. Źródło: Web of Science.

Rysunek 8: Streszczenie artykułu w bazie Scopus. Źródło: Scopus.

Rysunek 9: Streszczenie artykułu w bazie MEDLINE. Źródło: MEDLINE.

Rysunek 10: Streszczenie artykułu chemicznego w bazie INSPEC. Źródło: INSPEC.