Podstawowe wskaźniki bibliometryczne

Częstym sposobem wykorzystania wyników analizy cytowań jest odwoływanie się do typowych wskaźników, obliczanych i publikowanych przez bazy bibliograficzne.

Wspomniany wcześniej Eugene Garfield zaproponował wskaźnik wpływu czasopisma (ang.

journal impact factor) jako podstawę do budowy indeksu cytowań literatury naukowej i wyodrębniania najbardziej wartościowych publikacji (Garfield 1955). W latach 60-tych XX wieku Garfield wspólnie z Irvingiem H. Sherem stworzyli Science Citation Index, zawierający m.in. wartości wskaźnika wpływu dla poszczególnych czasopism naukowych (Garfield 2005: 1). Impact factor obliczany jest jako liczba cytowań publikacji z danego okresu podzielona przez liczbę publikacji z tego samego okresu, przy czym analiz są zwykle prowadzone w odniesieniu do dwóch lat poprzedzających rok obliczania wskaźnika (Garfield 2005: 5). Przykładowo, obliczenie wskaźnika dla roku 2009 oznaczać więc będzie zestawienie opublikowanych w roku 2009 cytowań artykułów z lat 2007-2008 z łączną liczbą

Dodatkowe przykłady oraz informacje dotyczące obliczeń oferują m.in. Garfield (1972), Moed (2005: 92) i Coleman (2007). Wskaźnik wpływu może być również obliczany dla indywidualnego badacza, instytucji lub kraju, jednak zgromadzenie danych do takich obliczeń jest znacznie bardziej skomplikowane. Garfield i jego kontynuatorzy próbowali też zmodyfikować impact factor w oparciu o dłuższy okres analiz, w tym 5 i 15 lat, jednak dwuletnie ramy czasowe okazały się najbardziej dogodnym rozwiązaniem (Leydesdorff 2009:

1327). Platforma Web of Knowledge oferuje regularnie aktualizowane zestawienia wskaźników wpływu dla czasopism naukowych, indeksowanych w tej bazie. Dla konkurencyjnej bazy Scopus, odpowiednikiem impact factor jest SCImago Journal Rank (SJR), publikowany przez hiszpańską grupę badawczą SCImago niezależną od firmy Elsevier, wydawcy bazy Scopus. Konstrukcja wskaźnika impact factor, jego oparcie na arbitralnie wybranej grupie czasopism w bazie Web of Science oraz brak przejrzystości kalkulacji stanowią podstawy do jego częstej krytyki (Garcia-Perez 2010: 2070).

Wydawca bazy Scopus korzysta z udoskonalonego wskaźnika SNIP (ang. source normalized impact per paper), który jest interpretowany jako „miara cytowań w kontekście” (ang.

contextual citation measure). Sposób obliczania wskaźnika SNIP zaproponował holenderski badacz Henk Moed z jednego z najważniejszych ośrodków bibliometrycznych Europy na uniwersytecie w Lejdzie. SNIP odwołuje się do pojęcia potencjału cytowań (ang. citation potential), który odzwierciedla częstotliwość cytowania publikacji w danym obszarze naukowym (Moed 2010: 267). Poszczególne dyscypliny nauki różnią się skłonnością do cytowania i długością przeciętnych spisów literatury cytowanej w artykule. Skala różnic między obszarami badań może wpływać na wyniki ewaluacji - przykładowo, artykuły z obszarów biochemii i biologii molekularnej były na przestrzeni lat średnio cytowane nawet 10-krotnie częściej niż artykuły z obszaru inżynierii lądowej, a prawie 3-krotnie częściej niż artykuły z obszaru fizyki stosowanej (Hicks i in. 2002: 41). SNIP wykorzystuje dane określone jako "względny potencjał bazy do cytowania" (ang. relative database citation potential) do przekształcenia danych wejściowych, odzwierciedlających liczbę cytowań publikacji z danego pisma naukowego. Potencjał cytowań w ramach danej bazy zależy też od zakresu tematycznego, jaki pokrywa baza oraz doboru indeksowanych czasopism. Moed (2010) oferuje szczegółowy opis sposobów obliczania SNIP oraz porównanie wskaźnika z alternatywnymi metodami oceny wpływu w bibliometrii. W ramach intensywnej konkurencji między firmami Thomson Reuters i Elsevier, każda z komercyjnych baz cytowań opiera się obecnie na odmiennym wskaźniku wpływu – Web of Science wykorzystuje impact factor, a Scopus - SNIP. Należy zaznaczyć, że SNIP spotyka się z krytyką niektórych znanych specjalistów z zakresu bibliometrii z przyczyn metodologicznych (Leydesdorff, Opthof 2010) - uzyskany wskaźnik nie pozwala przykładowo na obliczenie standardowego odchylenia zmiennej, nie może być też wykorzystywany do testów istotności statystycznej (Leydesdorff, Opthof 2011), co zdecydowanie ogranicza jego zastosowania w pracach badawczych z obszaru bibliometrii i sprawia, że podobnie jak impact factor posiada istotne ograniczenia i nie jest rozwiązaniem optymalnym.

Wskaźniki impact factor i SNIP dla czasopisma naukowego nie powinny być wykorzystywane jako podstawa do oceny dorobku badawczego osoby, która opublikowała tekst w tym piśmie (Garcia-Perez 2010: 2070). Relatywnie niedawno zaproponowanym

wskaźnikiem bibliometrycznym jest indeks h (indeks Hirscha), pozwalający na prostą ocenę dorobku pojedynczego naukowca. Indeks h opiera się na prostej kalkulacji: naukowiec, którego dorobek charakteryzuje wartość indeksu na poziomie x, opublikował x artykułów naukowych, a każdy z nich był cytowany co najmniej x razy (Leydesdorff 2009: 1328).

Szczegółową dyskusję uwarunkowań teoretycznych i metod obliczania indeksu h oferuje Hirsch (2005), a sam indeks jest obecnie automatycznie obliczany dla każdego autora przez bazy Web of Science i Scopus.

Wskaźniki oferują szybki sposób oceny dorobku naukowego, należy jednak pamiętać o ich poważnych ograniczeniach – nie powinny być wykorzystywane jako jedyna podstawa do oceny osiągnięć konkretnego badacza. Ograniczone są też korzyści z wykorzystania omawianych wskaźników do obserwacji badań naukowych i rozwoju technologii – służą one raczej syntezie i ewaluacji niż odzwierciedlaniu specyfiki obszarów badawczych (tj. analizom o charakterze eksploracyjnym). W szczególności, nie wydaje się poprawne metodologicznie wykorzystywanie pozbawionych kontekstu wskaźników cytowań przy podejmowaniu decyzji o zatrudnieniu lub promocji naukowca (Moed 2005: 29).

Zastosowania bibliometrii do celów ewaluacji badań nie są przedmiotem niniejszej publikacji.

Indywidualni naukowcy, ośrodki badawcze i obszary geograficzne mogą podlegać ocenie w oparciu o dane bibliometryczne i obliczane:

 wskaźniki produktywności (liczby publikacji),

 wskaźniki wpływu (cytowania tych publikacji),

 wskaźniki specjalizacji (odzwierciedlające udział publikacji na określony temat we wszystkich publikacjach),

 wskaźniki konkurencyjności (porównujące względne przewagi różnych osób lub grup, wynikające ze specjalizacji w danym obszarze badawczym).

Ewaluacja bibliometryczna odwołuje się do specyficznych technik, które nie są wykorzystywane w projektach mających na celu obserwację badań naukowych i rozwoju technologii, dlatego nie zostaną szczegółowo opisane w niniejszej książce. Przykładowo, istotne znaczenie dla oceny indywidualnego dorobku będzie miała decyzja o sposobie przypisywania wag do publikacji, autorstwa kilku osób. Jeśli do dorobku każdego ze współautorów doliczana jest kolejna publikacja, mówimy o tzw. whole counting, podczas gdy obliczanie wartości ułamkowej, proporcjonalnej do liczby współautorów, lub odpowiadającej kolejności wymieniania nazwisk współautorów, to tzw. fractional counting (Okubo 1997: 21).

9. Zaawansowane techniki analityczne w bibliometrii

W niniejszym rozdziale omówione zostaną złożone techniki analityczne, wykorzystywane do przetwarzania danych bibliometrycznych. Opisywanych analiz nie da się zwykle przeprowadzić bez odpowiedniego wsparcia narzędziowego, oferowanego przez wyspecjalizowane oprogramowanie. Punktem wyjścia do prowadzenia tych analiz jest wygenerowanie podzbioru danych bibliometrycznych - wyników wyszukiwania w bazie oraz jego import do odpowiedniej aplikacji komputerowej.

W dalszej części rozdziału omówione zostaną techniki:

 tech mining,

 tomografii bazodanowej,

 Literature-Based Discovery,

 TRIZ,

 identyfikacji nowych trendów i tworzenia map badań,

 wykorzystywania zaawansowanych wskaźników bibliometrycznych.