W zrost świadom ości narodow ej społeczeństw a polskiego w zaborze pruskim na przełom ie la t pięćdziesiątych i sześćdziesiątych X IX stulecia, ja k również liberalniejsza polityka rządu pruskiego w tym o kresie umożliwiły podjęcie przez P olaków realizacji idei pracy organicznej, tj. gospodarczego i kulturaln ego o d ro dzenia n aro du. Szczególnie po upadku pow stania styczniowego, ostatniego ro m antycznego zrywu niepodległościow ego, wzrosła liczba różnego rodzaju tow a rzystw propagujących nowe, „pokojow e” formy walki z zaborcą. Towarzystwa te pozw oliły w o kresie K ulturkam pfu i w późniejszych latach germ anizacji zacho wać narodow e oblicze społeczeństw a polskiego pod panow aniem pruskim .
1. Działalność ekonom iczna
Polscy ziem ianie w P rusach Z acho dnich zainicjow ali akcję tw orzenia towa rzystw rolniczych pod zaboram i. Towarzystwa te były najlepszym przykładem podjęcia idei pracy organicznej w zaborze pruskim .
Ta now a, n ieznana na szerszą skalę w społeczeństw ie polskim form a orga nizacji rozw inęła się - po wcześniejszych udanych prób ach — na początku lat sześćdziesiątych X IX w. P otrzeb a tw orzenia polskich towarzystw rolniczych była
95 Relacja A. Jatelnickiej; Relacja Gabrieli z Schedlin-Czarlińskich Franciszkowej Doliwa-GIębockiej, Chełmża, 11982; S z t r e 1, dz. cyt., s. 4. Hortensja i Bronisława Czarlińskie dały się później poznać jako aktywne działaczki polskich towarzystw kulturalnych i oświatowych, zob. W i e r z c h o s ł a w s k i , dz. cyt., s. 52, 181.
UDZIAŁ SCHEDLIN-CZARLIŃSK1CH W POWSTANIU STYCZNIOWYM. 119 tym większa - poza względami ekonom icznym i — że istniejące tego typu o r ganizacje niem ieckie skupiały wielu polskich chłopów , a czasem i ziem ian97.
Jako jedno z pierwszych pow stało 17 m arca 1862 r. w K ościerzynie T ow a rzystwo R olnicze dla Z iem i K aszubskiej98. Inicjatoram i jego założenia byli H iacenty Jackowski, ks. A n to n i M arański o raz F elicjan C zarliński - pierwszy i w ieloletni prezes. W skład zarządu weszli m .in. R u d o lf C zarliński z Bukowca (b ratan ek i późniejszy zięć F elicjana) i P io tr C zarliński z C zarlina. Planow anym działaniem Towarzystwa o b jęte zostały pow iaty kościerski i k a rtu sk i99.
Oficjalnym i pierwszym celem działania Towarzystwa R olniczego dla Z iem i Kaszubskiej było w zm ocnienie gospodarcze wsi o raz p o d n iesien ie ośw iaty ro ln i czej w śród chłopów polskich. Cele te realizow ano głów nie p o p rzez o rg an izo w anie zebrań i odczytów, k tó re odbywały się najczęściej w niedziele. P rogram tych spotkań obejm ował lekturę artykułów z pism polskich przeznaczonych dla włościan, takich jak „G ospodarz”, „P iast” czy „Przyjaciel L u d u ”. Z tytułów o d czytów wygłaszanych podczas zebrań m ożna wnioskować, jak ie problem y in te re sowały ich uczestników. Dyskutow ano o kredycie i instytucjach pożyczkowych, 0 lichwie, o prawie wekslowym i spadkowym , o podatk ach , pro ced u rze kupna 1 sprzedaży ziemi, o nowych m iarach i wagach, o sposobach upraw y ziem i. Na spotkaniach poruszano nie tylko tem aty techniczno-rolnicze, ale rów nież p ro b le my społeczne i polityczne nu rtu jące ówczesne społeczeństw o.
Jednym z głównych zadań towarzystw rolniczych — realizow anym w spólnie z duchow ieństw em - była walka z szerzącym i się w śród chłopów pod wpływem świadomej polityki zaborcy plagam i społecznym i, takim i ja k lenistw o, pijaństw o, niem oralność i rozrzutność100.
97 W. R u t k o w s k i , Towarzystwa Rolnicze Polskie w Prusach Zachodnich, Poznań 1895, s. 68. 98 A. B u k o w s k i, Juliusz Kraziewicz twórca pierwowzoru polskich kółek rolniczych, [w:] Kociewie, red. S. Gierszewski, Gdańsk 1969, s. 127; L. S c h e d l i n - C z a r l i ń s k i , Rola i zadania Towarzystw Rolniczych w stosunku do Izb Rolniczych, Samorządu Terytorialnego i Specjalnych Zrzeszeń Rolniczych, War szawa 1934, s. 5-6. Należy podkreślić fakt, iż Towarzystwo Rolnicze dla Ziemi Kaszubskiej powstało ponad sześć miesięcy wcześniej niż Towarzystwo Rolnicze w Piasecznie, założone 1 października 1862 r., które w wielu opracowaniach historycznych jest wymieniane jako pierwsze na ziemiach polskich „włościańskie towarzystwo rolnicze” lub „chłopskie kółko rolnicze”. Należy pamiętać, iż inicjatorami i kierownikami towarzystw rolniczych byli w ogromnej większości ziemianie lub księża, większość członków zaś stanowili włościanie. Tak było zarówno w przypadku Towarzystwa Rolniczego w Kościerzynie, jak i w Piasecznie. G i e r s z e w s k i , dz. cyt., s. 352-353.
" R u t k o w s k i , dz. cyt., s. 68; S. G i e r s z e w s k i, Czarlińscy - polscy działacze narodowi w XIX wieku, [w:] Zasłużeni ludzie Pomorza Nadwiślańskiego z okresu zaboru pruskiego, red. J. Borzyszkowski, Gdańsk 1979, s. 25; W i e r z c h o s 1 a w s k i, dz. cyt., s. 28; G i e r s z e w s k i , Krystalizowanie się nowych stosunków, s. 353.
100 K. L a n g e, O kółkach włościańskich w dzielnicach polskich pod panowaniem prus/dem, Kraków 1883, s. 67; R u t k o w s k i, dz. cyt., s. 50; W i e r z c h o s ł a w s k i, dz. cyt., s. 27-29.
120 PIO TR KRZYSZTOF KUTY
N iski poziom oświaty rolniczej stara n o się podnieść przez rozprow adzanie w śród w łościan prasy i książek. Z akład an o pierw sze biblioteczki rolnicze. T o warzystwo R olnicze w K ościerzynie jak o drugie z kolei - po Towarzystwie A gronom icznym Z iem i M ichałow skiej - stworzyło na swym tere n ie sieć biblio tek. W tym przypadku rów nież skorzystano w okazji, by prócz pozycji bezpo śred n io dotyczących rolnictw a rozprow adzać książki o tem atyce ogólnej, n aj częściej historycznej, np. Wieczory p o d lipą L ucjana Siem ieńskiego. Reakcja władz prusk ich n a tę p ozastatuto w ą działalność była bardzo szybka. D nia 4 gru d n ia 1862 r., stosując paragraf 8 prawa o stow arzyszeniach z 11 m arca 1850 r., w strzym ano dalszą akcję zakładania bibliotek. O d tej pory tw orzenie i d ziałanie p unktów czytelniczych odbywało się pod p atro n a tem innych organi zacji lub też osób pryw atnych101.
Towarzystwo R olnicze dla Z iem i K aszubskiej pow ołane w celu obrony gospo darczej społeczeństw a polskiego przed kapitałem niem ieckim stanow iło również w ażne ogniwo w łańcuchu przygotow ań do zrywu powstańczego. W latach 1862- -1864 władze pru skie bacznie obserwowały działaczy Towarzystwa, a policja prze prow adzała częste rewizje, czasem połączone z aresztow aniam i, m.in. w czerwcu 1863 r. aresztow ano w C hw arznie prezesa F elicjana C zarlińskiego. W ładze p o dejrzewały, że pod pretek stem akcji oświatowej Towarzystwo całą swą działal ność skupia n a organizow aniu ru chu narodow ego. N ie były to podejrzenia bez zasadne, gdyż m .in. w wyniku agitacji Towarzystwa społeczeństw o polskie z tere n u pow iatów kościerskiego i kartuskiego zapłaciło bez o p o ru p odatek p o w stańczy oraz dobrow olnie łożyło duże sumy na pożyczkę dla R ządu N arod o wego. W iele osób z tego teren u wzięło czynny udział w walkach powstańczych, w tym o prócz członków praw ie cały zarząd Towarzystwa, którego siedziba - Kościerzyna - była nazywana „kaszubskim centrum polskości”. O poczynaniach tych w ładze pru sk ie były stale inform ow ane przez swych konfidentów 102.
Po upadku pow stania styczniowego, pom im o licznych represji, nastąpił dalszy rozwój organizacji rolniczych. O bok już istniejących powstawały nowe towa rzystwa, k ółka i spółki. W działaniach z tym związanych znaczącą rolę odegrali Schedlin-C zarlińscy, będąc założycielam i lub wchodząc w skład zarządów tych organizacji.
Istniejące nieprzerw anie od 1850 r. Towarzystwo R olnicze Z iem i C heł m ińskiej - k tórego członkam i na początku lat sześćdziesiątych zostali Em il i L eon Czarlińscy - ze względu na zbyt rozległy obszar swego działania,
obej-101 S u 1 e r z y s k i, dz. cyt., s. 228; L a n g e, dz. cyt., s. 67; W i e r z c h o s 1 a w s k i, dz. cyt., s. 29-30.
101 B u k o w s k i , Pomorze Gdańskie, s. 35, 79; M y ś 1 i b o r s k i - W o I o w s k i, Udział Prus Zachodnich, s. 41-42; G i e r s z e w s k i , Udział Pomorza Gdańskiego, s. 211-212; t e n ż e , Krysta lizowanie się nowych stosunków, s. 365.
UDZIAŁ SCHEDLIN-CZARLIŃSKICH W POWSTANIU STYCZNIOWYM... 121
4. Emil Schedlin-Czarliński
122 PIOTR KRZYSZTOF KUTY
mujący całą południow ą część Prus Z achodnich, m iało duże trudności ze sko ordynow aniem swych prac. Z tego pow odu 13 października 1865 r. na walnym zebraniu członków Towarzystwa w W ąbrzeźnie L eon C zarliński postaw ił wniosek postulujący jego reorganizację. W wyniku przyjęcia w niosku pow stało kilka mniejszych tow arzystw 103.
D n ia 15 grudnia 1865 r. E m il i L eon Czarlińscy założyli Towarzystwo R o l nicze w C hełm ży104. Założyciele weszli w skład pierw szego zarządu. Towa rzystwo to zasługuje na uwagę ze względu na swoją d łu g o letn ią i bardzo owocną działalność. N a com iesięcznych zebraniach wygłaszano pogadanki na tem at uprawy roślin, naw ożenia i m echanizacji rolnictw a, sprow adzano maszyny dla członków Towarzystwa. D nia 23 października 1867 r. zorganizow ano wystawę rolniczo-przem ysłow ą. W 1895 r. w iceprezesem zarządu Towarzystwa Rolniczego w Chełm ży był E m il C zarliński, a sekretarzem A dam C zarliński, syn L eon a105. Tego sam ego dnia — 15 gru dnia 1865 r. — pow stało rów nież Towarzystwo R olniczo-Przem ysłow e w T oruniu. C złonkiem -założycielem , członkiem zarządu i w ieloletnim prezesem tego Towarzystwa był L eon Czarliński. Towarzystwo to ru ń sk ie działało bardzo prężnie, zwiększając liczbę swych członków z 44 w 1865 r. do 115 w 1868 r. M iało swoje oddziały w pięciu m iejscowościach, m.in. w B rąchnów ku, m ajątku E m ila C zarlińskiego. Prow adziło bibliotek ę liczącą 235 tom ó w 106.
D nia 24 kw ietnia 1866 r. w K ościerzynie w alne zebranie Towarzystwa R o ln i czego dla Z iem i K aszubskiej podjęło uchwałę o podziale na dwa m niejsze to warzystwa pow iatow e: kościerskie i kartuskie, k tó re działając na mniejszym tere n ie, mogłyby skuteczniej oddziaływać na swych członków. W wyniku tej reorganizacji 14 października tego roku w W ysinie ukonstytuow ał się zarząd Towarzystwa R olniczego dla Pow iatu K ościerskiego. N a prezesa zarządu został wybrany R u d o lf C zarliński. Towarzystwo to liczyło początkow o 150 członków i posiadało w łasną b ibliotekę z 209 książkam i. R o k później pow stała w Koście rzynie kasa pożyczkowa tego Towarzystwa107.
103 Powstały wówczas m.in. Towarzystwo Rolnicze w Chełmnie, Towarzystwo Rolniczo-Przemysłowe w Toruniu, Towarzystwo Rolnicze w Grudziądzu. R u t k o w s k i , dz. cyt., s. 78.
104M y ś I i b o r s k i - W o ł o w s k i , Udział Prus Zachodnich, s. 41; B u k o w s k i , Pomorze
Gdańskie, s. 36.
105 R u t k o w s k i , dz. cyt., s. 47. S. Wierzchosławski nie podaje w wykazie tego Towarzystwa, a pod datą 15 grudnia odnotowuje fakt założenia Towarzystwa Rolniczego Ziemi Chełmińskiej (dz. cyt., s. 44).
106 „Przyjaciel Ludu”, 1870, nr 4 (6 I); R u t k o w s k i, dz. cyt., s. 65; Ziemia Chełmińska w prze
szłości Wybór tekstów źródłowych, red. M. Biskup, Toruń 1961, s. 214-215; W i e r z c h o s ł a w s k i ,
dz. cyt., s. 44-45.
UDZIAŁ SCHEDLIN-CZARLIŃSKICH W POWSTANIU STYCZNIOWYM. 123
D nia 10 m arca 1867 r. L eon C zarliński założył w Kowalewie Towarzystwo R olnicze, ze względu na dużą odległość od m iejsca zam ieszkania nie brał jed n ak udziału w jego pracach. Członkam i tego Towarzystwa byli głów nie c h ło p i108.
Znaczny w zrost liczby organizacji rolniczych, rolniczo-przem ysłow ych oraz spółek kredytowych, kierowanych w większości przez ziem ian, stworzył p o trzeb ę centralnego zarządzania nim i w celu harm onijnego ich w spółdziałania i p lan o wego rozw oju109. R olę centrali tych organizacji m iał spełniać Sejm ik G o sp o darski, którego pierwsze posiedzenie odbyło się z inicjatywy Ignacego Łyskow- skiego 15 stycznia 1867 r. w T oruniu. N a posiedzenie to przybyło 87 osób z Prus Zachodnich. W śród nich znaleźli się m.in. E m il i L eo n Czarlińscy, biorący odtąd aktywny udział we wszystkich pracach Sejm ików , szczególnie zaś R ady G ospodarczej, istniejącej do 1874 r. W obradach inauguracyjnych wzięło udział rów nież 17 gości z W ielkopolski. T oruńskie Sejm iki G o spo darskie, zwoływane od 1867 r. corocznie, oprócz „gospodarskiej” prow adziły także d ziałalność na rzecz szerzenia oświaty w śród włościan, obrony religii katolickiej i języka p o l skiego. Sejm iki przejęły akcję tw orzenia bib lio tek i czytelni. Podczas posiedzeń zapadały uchwały o powoływaniu do życia różnych „pozagospodarskich” o rg a n i zacji polskich110. W szystkie powyższe cele i zadania Sejm ików G ospodarskich m ożna wyrazić słowami E m ila C zarlińskiego, wypowiedzianym i na pierwszym posiedzeniu: „Idzie przede wszystkim o rzecz - aby lud ten [polski - P. K. K.] dźwignąć się mógł i uróść w dobrobyt”111.
W obec dalszego żywiołowego rozw oju kółek rolniczych i obawy u traty k ie rownictwa nad ruchem włościańskim ziem ianie pom orscy od początk u la t sie dem dziesiątych X IX w. postulow ali w czasie obrad Sejm ików G ospo darskich utw orzenie ścisłej centrali towarzystw rolniczych, a także zakładanie n a w iększą skalę kółek, k tó re zajęłyby się kształceniem synów chłopskich m .in. poprzez organizow anie praktyk gospodarskich oraz prow adzenie szkółek wieczorowych. P otrzebę zm ian na wsi A ntoni D onim irski motywował tym, iż b ra k
wykształce-108 Tamże, s. 49,65. S. Wierzchoslawski podaje, iż Towarzystwo to powstało 10 lutego 1867 r. (dz. cyt., s. 44).
109 Niektórzy autorzy twierdzą, że jedyną, a w każdym razie główną „potrzebą” utworzenia pewne go rodzaju centrali polskich organizacji gospodarczych w Prusach Zachodnich były plany ziemiaństwa zmierzające do instytucjonalnego zapewnienia sobie wiodącej roli w tych organizacjach, zob. np. W i e r z c h o s l a w s k i , dz. cyt., s. 47.
110 W. Ł e b i ń s k i, Ignacy Łyskowski - życiorys, Poznań 1887, s. 21; R u t k o w s k i, dz. cyt., s. 4; L a n g e, dz. cyt., s. 32; „Roczniki Sejmików Gospodarskich w Toruniu” o d roku 1867 aż d o ro
ku 1879, Toruń 1879, s. 118; „Gazeta Gdańska” 1895, nr 23 (21 II); W i e r z c h o s l a w s k i , dz. cyt.,
s. 47-49, 92.
124 PIOTR KRZYSZTOF KUTY
5. Leon I Schedlin-Czarliński Fot. ?, ok. 1910 r. Zbiory rodzinne autora.
UDZIAŁ SCHEDLIN -CZARLIŃSKICH W POWSTANIU STYCZNIOWYM... 125
nia i um iejętności prawidłowej oceny stosunków społeczno-ekonom icznych p o w oduje u tra tę zaufania chłopa do p a n a 112.
W czasie ob rad siódm ego Sejm iku G ospodarskiego w dniach 9 i 10 lutego 1874 r. zapadła długo oczekiw ana decyzja o pow ołaniu Z arząd u C en tralnego Towarzystw Rolniczych w Prusach Z achodn ich, zw anego inaczej P atro n ate m K ółek Rolniczych i W łościańskich113. P osiedzenie in aug uru jące działalność Z arządu odbyło się 9 kw ietnia tego sam ego ro k u w T o ru n iu podczas w alnego zebrania 22 delegatów kółek rolniczych. L eon C zarliński, jak o jed en z czołowych orędow ników centralizacji, przedstaw ił jej p o trze b ę i zalety o raz p o dał p ro jek t Ustawy P atronackiej, który został przez zebranych jed n o g ło śn ie przyjęty114. Na walnym zebraniu wybrano pierwszy pięcioosobow y Z arząd — jego prezesem został Stanisław Radkiewicz, a dyrektorem W ydziału R o ln eg o (do 1876 r.) L eo n C zarliński115. Jednym z pierwszych posunięć P a tro n a tu było zorganizow anie praktyk dla synów chłopskich w prow adzonych w zorcow o dużych gospodarstw ach lub m ajątkach ziem skich. D o m ajątków takich należało B rąchnów ko - w łasność Em ila C zarlińskiego, który odsunąwszy się od działalności p arla m en tarn e j, p o święcił się w dużej m ierze rozwojowi rolnictw a, m .in. przez w prow adzanie na szerszą skalę nowoczesnych maszyn rolniczych116.
Podczas w spom nianego wyżej siódm ego Sejm iku G ospodarskiego zatw ier dzono pro jek t zorganizow ania wystawy rolniczej i przem ysłow ej w T orun iu . Inicjatorem wystawy był A polinary Działow ski z U cięża. P rop on ow ał o n na m iejsce wystawy W ąbrzeźno, jed n ak w wyniku długotrw ałej dyskusji p o sta n o w iono - z pow odu lepszej lokalizacji - urządzić wystawę w T o ru n iu 117.
Wystawę podzielono na dziesięć działów. Przygotow anie czterech z nich: trzody chlewnej, drobiu, psów i pszczelnictwa, pow ierzono L eonow i C zarliń- skiem u118. Cel wystawy był dwojaki: po pierw sze, zaprezen tow anie „wobec są siadów prow incji” oferty polskiego rolnictw a w P rusach Z ach od nich; po drugie, zapoznanie „samych siebie i ocenienie pracy w łasnej po jej ow ocach”119. Wy
112 „Roczniki Sejmików Gospodarskich", s. 114, 163, 176-177, 225, 241; W i e r z c h o s ł a w s k i ,
dz. cyt., s. 92-93.
113 L a n g e, dz. cyt.,s. 67; „Roczniki Sejmików Gospodarskich”, s. 267-270; W i e r z c h o s ł a w s k i ,
dz. cyt., s. 93-94.
114 R u t k o w s k i, dz. cyt., s. 31-32; L a n g e, dz. cyt., s. 67; „Roczniki Sejmików Gospodarskich”,
s. 267-270, 302-303.
115 R u t k o w s k i, dz. cyt., s. 31-32; L a n g e, dz. cyt., s. 67; „Roczniki Sejmików Gospodarskich”,
s. 267-270, 302-303; G i e r s z e w s k i , Czarlińscy, s. 27; W i e r z c h o s I a w s k i, dz. cyt., s. 93-94. 116 L a n g e, dz. cyt., s. 51; R u t k o w s k i, dz. cyt., s. 47; Relacja A. Jatelnickiej.
117 R u t k o w s k i, dz. cyt., 37; J. K r 6 1 i k o w s k i, Polska wystawa rolnicza i przemysłowa w Toruniu z roku 1874, „Tygodnik Toruński”, 1925, nr 31 (1 VIII), s. 1; nr 32 (8 VIII), s. 1-2.
118 Tamże.
126 PIOTR KRZYSZTOF KUTY
staw a m iała rów nież „wykazać tężyznę i solidarność narodow ą, um iejętność o r ganizacji i zespolenia, w lanie otuchy w społeczeństw o we w łasne siły w okresie najw iększego ucisku politycznego”120.
Pierwsza P olska W ystawa R olnicza i Przemysłowa odbyła się w T oru n iu w dniach 2 i 3 czerwca 1874 r. Wystawę poprzedziła ogrom na — jak na możliwości P olaków w zaborze pruskim - akcja przygotowawcza i propagandow a, której towarzyszyło zu p ełn e m ilczenie ze strony niem ieckiej, m ające na celu zdyskre dytow anie jej w oczach społeczeństw a. Z a najlepsze z prezentow anych okazów organizatorzy przygotow ali nagrody w postaci srebrnych i brązowych m edali oraz listy pochw alne121.
W śród kilkudziesięciu wystawców znaleźli się E m il i L eon Czarlińcsy. Em il zaprezentow ał bydło ro g ate ras S h o rth o rn , holenderskiej i krzyżówki oraz trzodę chlew ną rasy Y orkshire, L eon — owce rasy Southdow n P rince o f W ales oraz próby z ia rn a 122. Obydwaj bracia Czarlińscy zostali rów nież wyróżnieni: Em il dwom a m edalam i srebrnym i (w dziale bydła rogatego za stad nika i krowę rasy S h o rth o rn oraz za jałow ice rasy am sterdam skiej, w dziale trzody chlewnej za rasę Y o rk sh ire), m edalem brązowym (w dziale bydła rogatego za krzyżówkę S h o rth o rn ) o raz trzem a listam i pochw alnym i (za bydło rasy S h o rth o rn , za bydło rasy holend erskiej i za krzyżówkę S h o rth o rn ); L eon otrzym ał m edal srebrny w dziale owiec za rasę S outhdow n P rince o f W ales, k tó rą jak o pierwszy sprowadził z A n g lii123.
W wystawie w zięło udział w przew ażającej części ziem iaństw o polskie z Prus Z achodnich, nieliczne grupy stanow ili w łościanie z P rus i ziem ianie z innych terenów Polski. Swój doro b ek przedstaw iało rów nież kilku Niemców, których organizatorzy, nie chcąc narazić się na represje, zaprosili do wzięcia udziału w w ystaw ie124. O rganizatorzy Pierwszej Polskiej Wystawy R olniczej i Przemy słowej odnieśli pełny sukces. E ntuzjastyczne o pinie prasy polskiej podkreślały, iż było to pierw sze większe skup ienie sił polskich w P rusach Z achodnich, zm u szające do pracy i w spółzaw odnictw a z N iem cam i125.
W latach osiem dziesiątych X IX w. polski stan p osiadania n a wsi znacznie się zm niejszył. N astąpił też spadek liczby towarzystw rolniczych. M iało to ścisły
120 K r ó 1 i k o w s k i, dz, cyt., nr 31 (1 VIII), s. 1.
121 Nagrody te miały szerszy wymiar, będąc również, wobec braku innych możliwości, wyróżnieniem za zasługi położone dla rozwoju rolnictwa w zaborze pruskim.
122 Katalog wystawy rolniczej i przemysłowej w Toruniu 2-go i 3-go czerwca 1874, Toruń 1874. Cyt. za: K r ó l i k o w s k i , dz. cyt., nr 33 (15 VIII), s. 1-2; nr 34 (22 VIII), s. 1.
123 R u t k o w s k i, dz. cyt., s. 38-39; „Gazeta Toruńska”, 1874, nr 124 (3 VI), s. 2; K r ó 1 i k o w-s k i, dz. cyt., nr 45 (7 XI), w-s. 1-2; nr 46 (14 XI), w-s. 1.
124 K r ó 1 i k o w s k i, dz. cyt., nr 50 (12 XII), s. 1-2; nr 52 (26 XII), s. 1. 125 „Gazeta Toruńska”, 1874, nr 136 (18 VI); nr 137 (19 VI).
UDZIAŁ SCHEDLIN-CZARLIŃSKICH W POWSTANIU STYCZNIOWYM... 127
związek z działalnością utw orzonej w 1886 r. P ruskiej K om isji K olonizacyjnej, k tó ra na znaczną skalę wykupywała ziem ię z rąk po lsk ich126. Pierw sze próby o poru przeciw działaniom Kom isji podjęli uczestnicy S ejm iku G o spodarskiego w 1886 r. Próby te polegały na tw orzeniu spó łdzieln i parcelacyjnych, ułatw ia jących zakup ziem i polskim ro ln ik o m 127. U tru d n ien ia ze stron y w ładz pruskich w pracach spółdzielni sprawiły, iż wyraźna popraw a na korzyść P olaków n a stą piła dop iero w drugiej połow ie lat dziew ięćdziesiątych, kiedy to zyskali oni ogółem 13 887 ha ziem i128. D ziałacze i publicyści polscy p o p rzez odpow iednią agitację, a szczególnie p o tęp ian ie dobrow olnej sprzedaży ziem i na rzecz K om isji K olonizacyjnej, starali się zapobiec antynarodow em u p o stęp ow aniu niektórych Polaków
P ruska ofensywa przeciwko polskości na polu ekonom icznym po d koniec X IX w. spowodowała konieczność skoordynow ania działalności polskich o rg a nizacji rolniczych, dlatego też - po wcześniejszym zap rzestan iu działalności przez Z arząd C entralny Towarzystw R olniczych — p o d jęto now ą p ró b ę c e n tra li zacji.
D nia 20 lutego 1900 r. pow ołano do życia dziesięcioosobow ą kom isję do przygotow ania sta tu tu C entralnego Towarzystwa R olniczego (C T R ). N a jej czele stanął L eon Czarliński. Pierwsze zeb ran ie C entralnego Towarzystwa R olniczego, na którym zatw ierdzono przedstaw iony p ro je k t sta tu tu , odbyło się 1 sierp n ia 1900 r. w Chełmży. Na zebraniu tym w ybrano władze Towarzystwa. P rzew odni czącym został L eon C zarliński, a jego zastępcą i jedn ocześn ie p atro n e m K ółek Rolniczych w Prusach Z achodnich - ks. F eliks B olt. Głównym celem C T R było skonsolidow anie pracy dużej ju ż wówczas liczby towarzystw rolniczych oraz ogólna ochrona i popieran ie interesów rolnictw a polskiego w P rusach Z ac h o d nich. Cele te realizow ano poprzez zakładanie nowych towarzystw, organizow a nie wystaw, k o lportaż pism rolniczych, w spólne k upow anie m aszyn, zw ierząt i nawozów130.
Po sześciu latach pracy — w obec stałego nadzo ru policji, co raz m niejszej aktywności członków oraz niechęci rolników do rozbudow y h ierarch iczn ej stru k tury centrali przy jednoosobow ym p atro n a cie - działalność C T R zaczęła zam ie ra ć 131. Jego zadania przejęła częściowo, istniejąca aż do odzyskania n iep o d le
126 R u t k o w s k i, dz. cyt., s. 60-61; T. C i e ś I a k, Przeciw pruskiej przemocy. Watka o ziemię na
Pomorzu Gdańskim na przełomie X IX i X X wieku, Warszawa 1959, s. 100-101.
127 T. K a ! k s t e i n, Położenie nasze a Ustawa o kolonizacji niemieckiej z dnia 26 kwietnia 1886 r., Toruń 1887.
m W i e r z c h o s l a w s k i , dz. cyt., s. 137.
li9 Czarna Księga czyli wykaz szkód wyrządzonych polskości przez Komisję kolonizacyjną, Lwów 1906. 130 „Gazeta Toruńska”, 1900, nr 248; W i e r z c h o s ł a w s k i , dz. cyt., s. 189.
128 PIOTR KRZYSZTOF KUTY
głości, R ad a P atro n ac k a K ółek R olniczych w Z ab o rze Pruskim . R ad a składała się z sześciu osób, z których każda kierow ała jednym wydziałem. Członków R ady w ybierali patro n o w ie i w icepatronow ie, w ybierani z kolei przez prezesów kółek okręgów p a tro n a ck ich 132. D ziałalność R ady P atro nack iej doprow adziła do w zrostu liczby k ółek rolniczych z 41 w 1908 r. (1976 członków ) do 101 w