wprowadzenia w prawie krajowym
2. Dopuszczalność kontroli kosztów naliczanych w ramach limitu
Odnośnie do przesłanek kontroli umów o kredyt konsumencki w części dotyczącej pozaodset-kowych kosztów kredytu TS przypomniał zarówno w wyroku w sprawie Mikrokasa9, jak i następnie w wyroku w sprawie Profi Credit10, że warunek umieszczony w umowie zawartej przez przedsię-biorcę z konsumentem jest wyłączony z zakresu stosowania dyrektywy 93/13/EWG wyłącznie wtedy, gdy warunek ten odzwierciedla treść bezwzględnie obowiązującego przepisu ustawowego lub wykonawczego w rozumieniu art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG, czego zbadanie należy do sądu odsyłającego. Trybunał doszedł do wniosku, że nie jest widoczne, by warunek umowny, któ-ry ogranicza się do zastosowania metody obliczania pułapu pozaodsetkowych kosztów kredytu,
„odzwierciedlał” w ścisłym tego słowa znaczeniu rozpatrywany przepis krajowy. Przepis ten zda-niem TS nie wydaje się sam w sobie określać praw i obowiązków stron umowy, lecz poprzestaje na ograniczeniu ich swobody ustalenia pozaodsetkowych kosztów kredytu powyżej pewnego poziomu i w żaden sposób nie stoi na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy sprawdził, czy takie ustalenie ma ewentualnie nieuczciwy charakter poniżej określonego prawnie pułapu.
7 Ustawa z dnia 16.02.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. 2019, poz. 369, 1571 i 1667); dalej: uokik.
8 Wyr. TS z 3.09.2020 r. w sprawie C-84/19 Profi Credit (ECLI:EU:C:2020:631), pkt 53–57.
9 Wyr. TS z 26.03.2020 r. w sprawie C-779/18 Mikrokasa (ECLI:EU:C:2020:236), pkt 53–58.
10 Wyr. TS z 3.09.2020 r. w sprawie C-84/19 Profi Credit (ECLI:EU:C:2020:631), pkt 59–63.
W sprawie Profi Credit (C-84/19) sąd odsyłający spojrzał na kwestię dopuszczalności kon-troli z jeszcze innej perspektywy. Sąd ten rozważał ewentualny wpływ przewidzianej w art. 36a ust. 3 ukk sankcji za przekroczenie limitu pozaodsetkowych kosztów kredytu11 na wyłączenie stosowania przepisów dyrektywy 93/13/EWG w zakresie badania uczciwości poszczególnych warunków dotyczących pozaodsetkowych kosztów kredytu. Należy zauważyć, że sankcja krajowa prowadzi do ustawowej redukcji kosztów nadmiernych do dozwolonego poziomu. W tej kwestii TS rozstrzygnął, że art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, że z zakresu stosowania tej dyrektywy nie jest wyłączony warunek umowny, który określa pozaod-setkowy koszt kredytu zgodnie z pułapem przewidzianym w przepisach krajowych dotyczących kredytu konsumenckiego, jeżeli przepisy te przewidują, iż pozaodsetkowe koszty kredytu nie są należne w części przekraczającej ten pułap lub całkowitą kwotę kredytu. Oznacza to, że sank-cja krajowa w postaci nienależnej z mocy ustawy nadwyżki kosztów pozaodsetkowych ponad dopuszczalny limit nie jest przeszkodą dla możliwości badania w świetle dyrektywy 93/13/EWG uczciwości kosztów naliczonych w ramach limitu.
Kluczowe pytanie w analizowanych sprawach brzmi, czy wprowadzenie limitów kosztów takich jak w art. 36a ukk12 wyłącza w tym zakresie stosowanie przepisów ogólnych o niedozwolonych postanowieniach umownych lub przepisów o zakazie naruszania zbiorowych interesów konsu-mentów. Można argumentować, że skoro z treści art. 36a ukk nie wynika dodatkowe ogranicze-nie co do rodzaju czy elementów składowych pozaodsetkowego kosztu kredytu, ukształtowaogranicze-nie kosztów w ramach limitu pozostaje decyzją biznesową kredytodawcy i nie może być niezgodne z prawem. Jednak w ocenie TS, zastosowanie się kredytodawcy do ustawowych limitów poza-odsetkowych kosztów kredytu zgodnie z art. 36a ukk nie oznacza, że kredytodawca nie stosuje jednocześnie w tym zakresie niedozwolonych postanowień umownych. Kredytodawca ustala koszty pozaodsetkowe, poruszając się w ramach limitu, a więc może naliczyć kwotę niższą lub wyższą, w takim lub innym stosunku do kosztów własnych. Z uwagi na to warunek umowny, w którym ustala się całkowite pozaodsetkowe koszty kredytu może podlegać kontroli. W związku z tym w wyroku w sprawie Mikrokasa TS stwierdził, że art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, że z zakresu stosowania tej dyrektywy nie jest wyłączony warunek umowny, w którym ustala się całkowite pozaodsetkowe koszty kredytu z poszanowaniem maksy-malnego pułapu przewidzianego w przepisie krajowym, niekoniecznie biorąc przy tym pod uwagę rzeczywiście ponoszone koszty.
W ocenie TS całkowita kwota pozaodsetkowych kosztów kredytu może być przez sąd krajowy oceniana pod kątem „wzięcia pod uwagę rzeczywiście poniesionych kosztów”. To zakłada, że kre-dytodawca, ustalając pozaodsetkowe koszty kredytu dla danego produktu, jest nie tylko związany kwotą maksymalną limitu, ale ponadto powinien zachować adekwatność kosztów konsumenta w relacji do własnych kosztów. Przepisy o kredycie konsumenckim nie przewidują generalnego obowiązku zachowania adekwatności kosztów kredytu13. Co więcej, jak wynika z uzasadnienia projektu ustawy z dnia 5 sierpnia 2015 r. o zmianie ustawy o nadzorze nad rynkiem finansowym
11 Przepis ten brzmi: Art. 36a ust. 3. Pozaodsetkowe koszty kredytu wynikające z umowy o kredyt konsumencki nie należą się w części przekraczającej maksymalne pozaodsetkowe koszty kredytu obliczone w sposób określony w ust. 1 lub całkowitą kwotę kredytu.
12 Lub w art. 33a ukk wprowadzającym limit kosztów windykacji.
13 W dotychczasowym piśmiennictwie wskazywano: „Niektóre przepisy szczególne wprowadzają nakaz korelacji wysokości opłat i prowizji w stosunku do ponoszonych przez banki kosztów. Przepisy te nie dają podstaw do formułowania zasady ogólnej dotyczącej takiej adekwatności, w tym w obrocie konsumenckim” (Czech, 2014, s. 92).
oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy VII kadencji, nr 3460), wprowadzenie limitów pozaod-setkowych kosztów kredytu poprzedzone zostało szczegółowym badaniem kosztów operacyjnych oraz kosztów ryzyka uczestników rynku pożyczkowego. Na podstawie tych badań przeciętne kosz-ty kredytodawców były uwzględniane przy kształtowaniu ustawowych limitów pozaodsetkowych kosztów kredytu14. Biorąc powyższe pod uwagę może nasuwać się wniosek, że polska regulacja limitu pozaodsetkowych kosztów kredytu wyważyła interesy kredytodawców i kredytobiorców.
Przyjęte rozwiązanie spotkało się jednak z krytyką zarówno pod kątem niespójności mechanizmu obliczania limitu z metodą obliczania odsetek maksymalnych, jak i zbyt wysokiego pułapu kosztów pozaodsetkowych pozostającego w dysproporcji do poziomu odsetek maksymalnych (Tracz, 2020, s. 112 i n.)15. Obecnie, począwszy od 8 marca 2020 r. aż do 8 marca 2021 r. limity zostały istotnie obniżone w tzw. Tarczy Antykryzysowej16 do poziomu 21% w stosunku rocznym (dotychczas 55%), jednak w żadnym wypadku nie więcej niż 45% całkowitej kwoty kredytu (dotychczas 100%). Jeśli nie nastąpi kolejna interwencja ustawodawcy, po tym okresie limit kosztów pozaodsetkowych wróci do progów przewidzianych w art. 36a ukk. To doraźne, tymczasowe rozwiązanie nie podlegało już żadnym szerszym konsultacjom społecznym. Natomiast bez większej dbałości o spójność regulacji, naruszenie „antykryzysowych” limitów opatrzono wprost sankcją w postaci uznania za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, o której mowa w art. 24 ust. 2 uokik17. Wnioski o dopuszczalności kontroli mają również zastosowanie do klauzul kosztowych kształto-wanych w reżimie limitów „antykryzysowych”, choć z uwagi na znacznie obniżone progi ustawowe ryzyko nadużyć ze strony kredytodawców jest tu istotnie mniejsze.
Pomimo braku w polskim prawie przepisu nakazującego przedsiębiorcy dostosować kosz-ty naliczane konsumentowi do rzeczywiskosz-tych kosztów ponoszonych przez tego przedsiębiorcę, zarówno Prezes UOKiK w wydawanych decyzjach18, Rzecznik Finansowy w raporcie (Rzecznik Finansowy, 2018, s. 3)19, jak i sądy w kontroli incydentalnej20 przyjmowali w ostatnich latach ta-kie ograniczenie, kwestionując zgodność z dobrymi obyczajami zawyżonych prowizji lub opłat albo nieważność klauzul kosztowych na podstawie art. 58 k.c. W wyrokach w sprawie Mikrokasa i w sprawie Profi Credit Trybunał potwierdził dopuszczalność kontroli adekwatności kosztów nie-przekraczających limitu pozaodsetkowych kosztów kredytu w oparciu o ogólną normę zakazującą stosowania postanowień wzorca kształtujących prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzecz-ny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (art. 3851 § 1 k.c.).
14 Odnośnie do limitu stałego (25%) projektodawca wyjaśnił: „Limit ten będzie niezależny od okresu kredytowania, a jego celem jest umożliwienie przedsiębiorcom pokrycia kosztów stałych związanych z udzieleniem pożyczki. Zaproponowano limit mieszczący się w dolnej granicy kosztów pono-szonych przez przedsiębiorców, co dodatkowo powinno motywować przedsiębiorców do racjonalizacji kosztów”. Natomiast przyjęty próg dodatkowego limitu uzależnionego od okresu kredytowania (30%) uzasadniono następująco: „Zaproponowany limit mieści się w dolnych granicach kosztów ponoszo-nych przez pożyczkodawców. Jednocześnie przy pożyczkach udzielaponoszo-nych na dłuższe okresy podstawowym elementem zysku przedsiębiorcy powinno być oprocentowanie pożyczki, które ze względu na ustawowy limit odsetek, nie stanowi źródła zarobku przy pożyczkach krótkoterminowych (odsetki w przypadku mikropożyczek oscylują w granicach kilku PLN). (...) Jednocześnie przedsiębiorca udzielający pożyczki na dłuższy okres powinien czer-pać swoje wynagrodzenie z oprocentowania pożyczki, natomiast pozostałe koszty narzucone na kredytobiorcę powinny odzwierciedlać realne koszty ponoszone przez przedsiębiorcę”.
15 Podobnie zdaniem T. Czecha, limit kosztów pozaodsetkowych wyznaczono na zbyt wysokim poziomie (2020, s. 80).
16 Artykuły 8d–8e ustawy z dnia 2.03.2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych.
17 Art. 8f ww. ustawy.
18 Np. dec. nr RLU 08/2017 z dnia 29.12.2017 r., gdzie stwierdzono: „(...) działanie przedsiębiorcy, polegające na pobieraniu od konsumentów „opłaty za obsługę pożyczki w domu konsumenta” w wysokości zryczałtowanej, niemającej uzasadnienia w ponoszonych przez przedsiębiorcę kosztach, może podlegać ocenie, jako czyn nieuczciwej konkurencji z art. 3 ust. 1 ustawy znk”.
19 „(...) zdaniem Rzecznika opłaty czy inne koszty naliczane w związku z umową kredytu powinny odzwierciedlać faktyczne koszty kredytodawcy zwią-zane z daną czynnością, za którą są naliczwią-zane. Wynagrodzeniem za korzystanie z pieniędzy kredytodawcy są odsetki”.
20 Zob. w szczególności wywód Sądu Okręgowego w Łodzi – III Wydział Cywilny Odwoławczy w wyroku z dnia 19.07.2019 r. (III Ca 435/19); wyr. Sądu Okręgowego w Płocku – I Wydział Cywilny z dnia 4.11.2019 r. (I C 994/19).