Doros³oœæ jest pojêciem odnoszonym w rozmaity sposób do wielu sfer funk-cjonowania osoby w spo³eczeñstwie. Stanowi termin wykorzystywany do opisu okreœlonego wzorca zachowania – postêpowanie typowe dla ludzi doros³ych odznacza siê powa¿nym stosunkiem do podejmowanych zobowi¹zañ, odpowie-dzialnoœci¹ za dzia³anie w³asne i osób objêtych opiek¹, dba³oœci¹ o w³asne i cudze mienie, zdolnoœci¹ do samodzielnej egzystencji. W obszarze rozwoju psychiczne-go doros³oœæ kojarzona jest ze zrównowa¿eniem emocjonalnym, refleksyjnoœci¹, umiejêtnoœci¹ odraczania gratyfikacji, zdolnoœci¹ do abstrakcyjnego myœlenia, œwiadomoœci¹ wyznawanych wartoœci [Koœcielska 2012]. O doros³oœci osoby de-cyduje jej odpowiedzialnoœæ, niezale¿noœæ (g³ównie od znacz¹cych w dzieciñ-stwie osób) i wolnoœæ wyboru, której towarzyszy determinacja w realizacji pod-jêtych zamierzeñ. Kolejn¹ przes³ank¹ doros³oœci jest podejmowanie zadañ
wych, g³ównie w obszarze zawodowym (praca zapewniaj¹ca niezale¿noœæ ekonomiczn¹ i samorealizacjê) i rodzinnym (wype³nianie roli ma³¿onka/sta³ego partnera oraz funkcji rodzicielskiej) [Oleœ 2011]. Z pespektywy psychologicznej doros³oœæ nie jest wiêc stanem mierzonym okreœlonymi wskaŸnikami, ale proce-sem rozwojowym ukierunkowanym na samookreœlenie siê, dokonywanie inten-cjonalnych zmian nadaj¹cych œcie¿ce ¿ycia charakter autorski. Na autonomiê i samostanowienie jako podstawowe atrybuty doros³oœci zwraca uwagê Z. £oœ [2010], który w warstwowej koncepcji psychiki wskazuje na potencja³ rozwoju doros³ych. W opinii tego autora zmiany progresywne w rozwoju osoby doros³ej nastêpuj¹ pod wp³ywem zadañ uaktywniaj¹cych warstwê upodmiotowienia i uduchowienia; s¹ to refleksyjnie podejmowane zadania d³ugoterminowe, umac-niaj¹ce autonomiê jednostki, posiadaj¹ce znaczenie przekraczaj¹ce wymiar osobisty.
Doros³oœæ rozpatrywana jest z zastosowaniem kryteriów obiektywnych, jak i subiektywnych, przy czym oba sposoby rozumienia doros³oœci s¹ czêsto ze sob¹ powi¹zane. Obiektywne przes³anki pozwalaj¹ce nadaæ danej osobie status cz³owieka doros³ego odnosz¹ siê do realizacji funkcji i zadañ typowych w danej kulturze dla ludzi w okreœlonym wieku; autorzy [m.in. Brzeziñska 2005b; Zió³-kowska 2005; Bakiera 2013; Soko³owska 2015] zgodnie wskazuj¹ na role zawodowe i rodzinne jako te, które tworz¹ g³ówne obszary zobowi¹zañ cz³owieka doros³ego. Wœród podstawowych wskaŸników obiektywnych œwiadcz¹cych o doros³ej egzy-stencji wymienia siê: prowadzenie w³asnego gospodarstwa domowego w sposób niezale¿ny od rodziny pochodzenia, zakoñczenie procesu edukacji na poziomie pozwalaj¹cym na satysfakcjonuj¹ce funkcjonowanie na rynku pracy, stworzenie stabilnego, trwa³ego zwi¹zku i posiadanie dzieci. Subiektywne ujêcie doros³oœci wi¹¿e siê z poczuciem bycia doros³ym. Przegl¹d badañ dokonany przez K. Piotrow-skiego [2010] pokazuje, ¿e osoby, które rozpoczê³y realizacjê zadañ rozwojowych przypisywanych doros³oœci, nabywaj¹ zwrotnie poczucie bycia doros³ym, z kolei posiadanie takiego obrazu w³asnej osoby mo¿e u³atwiaæ podejmowanie nastêp-nych ról.
Wspó³czesne oczekiwania wobec osoby doros³ej nadal odpowiadaj¹ tym sa-mym kategoriom ról spo³ecznych, które zosta³y uwzglêdnione w koncepcji zadañ rozwojowych, sformu³owanej przez R. Havighursta w po³owie XX wieku (tab. 1). Wyzwania, z którymi zmaga siê w rozwoju osobniczym cz³owiek doros³y, pozo-sta³y niezmienne, jednak jak podkreœlaj¹ badacze [Piotrowski 2010; Soko³owska 2015] znacznym przekszta³ceniom uleg³ sposób i czas dochodzenia do pe³nienia ról spo³ecznych. Przede wszystkim przemiany spo³eczno-kulturowe spowodo-wa³y wyraŸne przesuniêcie granic doros³oœci – debiut w rolach przypisywanych tej fazie odbywa siê zdecydowanie póŸniej ni¿ dotychczas. Wskazuj¹ na to zarów-no obiektywne kryteria doros³oœci (m.in. wiek wchodzenia w zwi¹zki ma³¿eñskie, 80 Kornelia Czerwiñska
wiek narodzin pierwszego dziecka, wiek zakoñczenia etapu formalnej edukacji itp.), jak i brak subiektywnego spostrzegania siebie jako osoby doros³ej przez lu-dzi maj¹cych 18-24/26 lat. W dyskusji na temat zmian zakresu zadañ rozwojo-wych w okresie wczesnej doros³oœci, obok g³osów o przed³u¿aniu siê etapu póŸ-nej adolescencji, pojawi³a siê propozycja wprowadzenia do analiz nowej fazy rozwoju, tzw. wy³aniaj¹cej siê doros³oœci, charakteryzuj¹cej zachodnie spo³eczeñ-stwa oparte na wiedzy i promuj¹ce indywidualizm.
Tabela 1. Zadania rozwojowe w doros³oœci wg R. Havighursta
Zadania rozwojowe wed³ug R. Havighursta Wczesna
do-ros³oœæ
– zakoñczenie podstawowego etapu edukacji,
– rozpoczêcie pracy zawodowej, osi¹ganie finansowej niezale¿noœci, – zakoñczenie podstawowego etapu edukacji,
– rozpoczêcie kariery zawodowej, osi¹ganie zawodowej i finansowej niezale¿-noœci,
– ¿ycie poza rodzin¹ pochodzenia, wybór partnera ¿yciowego, za³o¿enie rodzi-ny, pe³nienie nowych ról spo³ecznych zwi¹zanych z posiadaniem rodziny (ma³¿onek, rodzic),
– konsolidacja to¿samoœci osobistej, znalezienie w³asnej grupy spo³ecznej Œrednia
do-ros³oœæ
– zmiany charakteru pe³nionych ról w rodzinie, (w tym ról rodzicielskich m.in. zaakceptowanie dorastania w³asnych dzieci; roli wspó³ma³¿onka; roli dziecka m.in. opieka nad starzej¹cymi siê rodzicami; przyjêcie roli dziadka, babci), – stabilizacja pozycji zawodowej, rola szefa, tutora, mentora,
– przygotowanie siê do przejœcia na emeryturê,
– przejœcie kryzysu œrodka ¿ycia – dokonanie bilansu dotychczasowych dokonañ, mo¿liwoœæ reorganizacji funkcjonowania
PóŸna doros³oœæ – radzenie sobie z pogarszaj¹cym siê stanem zdrowia i przystosowanie siê do spadku ogólnej sprawnoœci,
– ograniczenie aktywnoœci zawodowej, bycie na emeryturze,
– radzenie sobie z utrat¹ bliskich osób – partnera, przyjació³; zawê¿enie sieci kontaktów spo³ecznych
ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie [Soko³owska 2015].
Wed³ug twórcy tej koncepcji J.J. Arnetta [2000] okres miêdzy adolescencj¹ a wczesn¹ doros³oœci¹ to 6–7-letnia faza zdobywania kolejnych stopni wykszta³nia i pierwszych doœwiadczeñ zawodowych, prowadz¹ca do sformu³owawykszta³nia ce-lów ¿yciowych i podjêcia œwiadomych decyzji biograficznych. To swoiste zawie-szenie pomiêdzy dzieciñstwem a doros³oœci¹ stwarza okazjê do swobodnej eksploracji mo¿liwych stylów ¿ycia, doœwiadczania siebie w ró¿nych funkcjach, czêstych zmian kierunków dzia³ania bez ponoszenia daleko id¹cych konsekwen-cji. Dopiero ok. 30 roku ¿ycia cz³owiek dokonuje trwa³ych wyborów zwi¹zanych z pozycj¹ zawodow¹ i rodzinn¹ oraz przejawia determinacjê w wype³nianiu pod-jêtych zobowi¹zañ mimo napotykanych trudnoœci. Obserwowane zmiany sk³aniaj¹
badaczy [Zió³kowska 2005; Bakiera 2013] do kwalifikowania osób do kategorii do-ros³ych w oparciu o zajmowan¹ pozycjê spo³eczn¹, nie zaœ wiek metrykalny. War-to równie¿ zaznaczyæ, i¿ we wspó³czesnych spo³eczeñstwach ponowoczesnych oczekiwania wobec realizacji funkcji zawodowych, rodzinnych, publicznych s¹ zdecydowanie mniej jednoznaczne. Wybór drogi ¿yciowej jest szeroki i w mniej-szym ni¿ dotychczas zakresie uwarunkowany naciskami spo³ecznymi, co z jednej strony mo¿e byæ korzystne rozwojowo, gdy¿ umo¿liwia autorsk¹ kreacjê biegu ¿ycia, z drugiej zaœ – wymaga wiêkszej aktywnoœci podmiotowej i orientacji w za-kresie indywidualnych preferencji i wartoœci.