Dramat lubuski to pojęcie, które na potrzeby artykułu wymaga chociażby próby definicji. Podjąłem ten temat w Posłowiu do Antologii dramatu lubuskiego4, gdzie używam terminu ‘dramat lubuski’ jako klucza kategoryzacyjnego. Jest on przeze mnie rozumiany jako tekst dramaturgiczny napisany przez autora urodzonego w województwie lubuskim, zamieszkującego na jego terenie, pracującego w insty-tucjach lubuskich, a także powstały na zamówienie instytucji kultury (najczęściej teatru) mającej swoją siedzibę na ziemi lubuskiej.
We wspomnianym Posłowiu do Antologii lubuskiego dramatu próbuję też zwrócić uwagę na zjawisko pisania tekstu dramaturgicznego dla potrzeb konkret-nego teatru. Jest to dzisiaj praktyka bardzo powszechna w działalności teatralnej.
Na terenie zachodniej Polski zapoczątkował ją — jak wspomniałem wcześniej
— reżyser Jacek Głomb, wystawiając w 2000 r. w Legnicy Balladę o Zakacza‑
wiu według scenariusza potrójnego autorstwa: własnego, Macieja Kowalewskiego i Krzysztofa Kopki.
Tymczasem prześledźmy inne zagadnienie: czy w biografiach lubuskich pisa-rzy często pojawiał się gatunek pisarski, jakim jest dramat? Otóż już w 1945 r.
powstała sztuka teatralna w czterech odsłonach, zatytułowana Prawdziwe obli‑
cze, autorstwa Piotra Kłucińskiego i Janiny Ertner5. Jej premierę opisał w książce
3 B. Adamek: Aneks do Dwadzieścia lat. Legnica [b.r.]; K. Kopka: Dwadzieścia lat. 2. Mię‑
dzynarodowy Festiwal Teatralny Miasto. Legnica 2009.
4 Antologia dramatu lubuskiego. Teksty wybrał, posłowiem i notami biograficznymi opatrzył A. Buck. Zielona Góra 2011.
5 Maszynopis tekstu znajduje się w zbiorach autora.
Dramat lubuski w kontekście rekonstrukcji historii i przestrzeni lokalnych 107 wspomnieniowej Mieczysław Turski Takie to były czasy6. Rzecz się dzieje w 1944 w Warszawie i w 1945 r. na Ziemiach Zachodnich.
Z kolei 18 lutego 1961 r. w Lubuskim Teatrze7 Marek Okopiński wystawił sztukę Ireny Kubickiej i Alicji Zatrybówny zatytułowaną Ocalenie. Autorki to dziennikarki pracujące w prasie zielonogórskiej (Kubicka przez wiele lat w dwu-tygodniku społeczno -kulturalnym „Nadodrze”, Zatrybówna była publicystką
„Gazety Zielonogórskiej” i „Gazety Lubuskiej”). Warto dodać, że przy realizacji scenicznej tekstu pracował Stanisław Hebanowski jako dramaturg, a w spektaklu grali m.in.: Henryk Machalica, Halina Winiarska, Halina Lubicz.
Pan Kepler raczy umierać to z kolei tytuł monodramu autorstwa Jana Kuro-wickiego wydanego przez oficynę Pro Libris w 1997 r.8 Tekst jest literackim por-tretem astronoma Jana Keplera.
W roku 1998 ukazała się nakładem Oficyny Wydawniczej AND antologia dramatów Artura Belinga i Marka Zgaińskiego pt. Dramatki (cztery sztuki)9 zawierająca następujące teksty: Zastępstwo, Zdechł kanarek, Miłość na telefon, Peep show czyli zastępstwo drugie.
Nadmieńmy, że tekst Zdechł kanarek wystawił za dyrekcji Piotra Bogusława Jędrzejczaka w Lubuskim Teatrze reżyser Krzysztof Prus. Później na afiszu teatru pojawił się jeszcze inny tekst z antologii pt. Miłość na telefon w reżyserii auto-rów. Dramaty Belinga i Zgaińskiego wyraźnie nawiązują do poetyki utworów Bogusława Schaeffera10.
W przywołanej wcześniej Antologii zamieszczono teksty, które zostały wysta-wione w lubuskich teatrach, a ich autorzy związani są, bądź byli, z regionem określanym terminem ziemia lubuska czy województwo lubuskie.
Idąc dalej, w roku 2006 Ireneusz Kozioł11 pojawił się w Lubuskim Teatrze z propozycją wystawienia jednego ze swoich dramatów. Dyrekcja Teatru wybrała
6 M. Turski: Takie to były czasy. Zielona Góra 1973.
7 Por. I. Kubicka, A. Zatrybówna: To był niezwykły rok. „Zeszyty Teatralne” 1960/1961, nr 4(28).
8 J. Kurowicki: Pan Kepler raczy umierać. Zielona Góra 1989.
9 A. Beling, M. Zgaiński: Dramatki [cztery sztuki]. Zielona Góra—Wrocław 1998.
10 Por. B. Schaeffer: Utwory sceniczne. Salzburg—Kraków 1992.
11 Urodzony w Zielonej Górze w 1962 r. Spuścizna to jego debiut dramaturgiczny; pierwsze publiczne czytanie sztuki odbyło się w Laboratorium Dramatu Teatru Narodowego; w 2006 r.
wystawił ją Piotr Łazarkiewicz w Lubuskim Teatrze. Jako aktor współpracował z wieloma tea-trami w Polsce, m.in. Teatrem im. J. Słowackiego w Krakowie, Śląskim Teatrem Lalki i Aktora
„Ateneum” w Katowicach, Operetką Warszawską w Warszawie, Lubuskim Teatrem im. L. Krucz-kowskiego w Zielonej Górze, Teatrem Dramatycznym w Słupsku, Wrocławskim Teatrem Pan-tomimy im. H. Tomaszewskiego. Podejmował studia aktorskie w krakowskiej PWST, kulturo-znawcze na Wydziale Nauk Społecznych, UAM w Poznaniu, studiował także filologię polską w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Zielonej Górze. Wieloletni emigrant (Niemcy, 1989—2000).
Ukończył szkołę językową Hartnackfremdsprachschule w Berlinie w 1989 r. W zawodzie aktora ponownie od roku 2000. Zagrał w wielu filmach, w tym kilka głównych ról.
108 Andrzej Buck
na jego debiut dramaturgiczny tekst zatytułowany Spuścizna12. Z kolei drugi tekst autora, zatytułowany Pokropek, włączony do repertuaru Lubuskiego Tea-tru, powstał w ramach opisywanego wcześniej mechanizmu zamówienia. Kozioł został zaproszony przez dyrektora teatru do napisania dramatu inspirowanego historią Zielonej Góry; dodajmy, nieznaną bądź mało znaną. Tekst został napi-sany i jeszcze przed premierą wydrukowany w miesięczniku „Dialog” (2006).
W Gorzowie Wielkopolskim dramatem zajęła się Iwona Kusiak13, absolwentka teatrologii Warszawskiej Akademii Teatralnej. Jej Czekaj ukazało się na łamach miesięcznika „Dialog”, a dyrektor Teatru im. Juliusza Osterwy w Gorzowie Jan Tomaszewicz, gdzie Kusiak wówczas była kierownikiem literackim, nie zawa-hał się wprowadzić tego dramatu do repertuaru. Jeszcze większe doświadczenie zdobyła Kusiak w pracy z Jackiem Głombem, który został zaproszony przez Jana Tomaszewicza do wyreżyserowania sztuki inspirowanej historią Gorzowa.
Edward Jancarz, tragicznie zmarły żużlowiec gorzowskiej Stali, stał się bohate-rem dramatu Zapach żużla Iwony Kusiak.
Kolejnym prezentowanym w Antologii tekstem jest groteska Mariusza Puchal-skiego14 zatytułowana CHamlet, czyli co się dzieje w Państwie Duńskim (co
cie-12 Por. „Zeszyty Teatralne” nr 265, wydany z okazji premiery Ireneusza Kozioła Spuścizna [24 marca 2006 r.].
13 Urodzona w 1980 r. w Zielonej Górze, w 2004 r. ukończyła Wydział Wiedzy o Teatrze Aka-demii Teatralnej w Warszawie; studiowała też w Laboratorium Dramatu w Warszawie. Pierwszą sztukę napisała na konkurs Szukamy Polskiego Szekspira, organizowany przez ASSiTEJ, za którą otrzymała wyróżnienie. Dzięki konkursowi dwukrotnie reprezentowała Polskę na Europejskim Festiwalu Młodych Dramaturgów w Berlinie i Pecsu na Węgrzech (INTERPLAY). Od 2005 r.
pracowała w Teatrze im. J. Osterwy w Gorzowie Wlkp. jako kierownik literacki. Była asystentem reżysera przy spektaklach: Fame (reż. J. Tomaszewicz), Zemsta (reż. A. Rozhin), Dzień Walentego (reż. T. Zygadło). Jej dramat pt. Alergia znalazł się w półfinale Gdyńskiej Nagrody Dramaturgicz-nej w 2009 r. W 2011 r. pracowała w Teatrze Polskim w Warszawie jako specjalista ds. literackich i produkcji teatralnych. W 2008 r. w Teatrze im. J. Osterwy w Gorzowie Wlkp. odbyły się dwie prapremiery jej sztuk: Czekaj (reż. E. Żentara) oraz Żegnaj Książę (reż. R. Matusz). Wspólnie z C. Żołyńskim napisała alegoryczną baśń zatytułowaną Przebudzenie (premiera 20.09.2009 r.
w gorzowskim teatrze; reż. C. Żołyński). W marcu 2010 r. tamże odbyła się prapremiera kolej-nej sztuki pt. Zapach żużla w reżyserii J. Głomba. Jej dramaty znalazły się w półfinale Gdyń-skiej Nagrody Dramaturgicznej — Alergia w 2009 r., a rok później Beauty 3.0, której prapre-miera odbyła się w marcu 2011 r. w Teatrze Dramatycznym im. Jerzego Szaniawskiego w Płocku (reż. R. Matusz). Wraz z C. Żołyńskim napisała także bajki dla młodszych widzów: Kopciuszek (premiera 4.12.2010 r. w Teatrze im. J. Osterwy w Gorzowie Wlkp.) oraz Inne Kaczątko, wyróż-nione w XXI Konkursie na Sztukę Teatralną dla Dzieci i Młodzieży w Poznaniu. Jej autorstwa są teksty piosenek (m.in. do musicalu Allo, allo!, premiera 18.12.2010 r. w Teatrze im. J. Osterwy w Gorzowie Wlkp.) oraz adaptacje teatralne.
14 Urodzony w 1953 r. w Górze Śląskiej; aktor i reżyser teatralny. W 1975 r. ukończył studia na Wydziale Aktorskim PWSFTviT w Łodzi. Po studiach pracował w Teatrze Polskim we Wroc-ławiu, Teatrze Polskim w Bydgoszczy i Teatrze Polskim w Poznaniu. Od 1993 r. jest zatrudniony w Teatrze Nowym w Poznaniu. Reżyser sztuk, m.in. Ronald Harwood Kwartet, Hanoch Levin W sobotę o ósmej. Autor tekstów kabaretowych, m.in. Dyrektor kazał zrobić kabaret, CHamlet,
Dramat lubuski w kontekście rekonstrukcji historii i przestrzeni lokalnych 109 kawe, opatrzony pseudonimem Wisława Szekspyra). Puchalski, aktor Teatru Nowego w Poznaniu, trafił do Lubuskiego Teatru już wcześniej jako autor tekstu do spektaklu kabaretowego pt. Dyrektor kazał zrobić kabaret. Powstał wtedy
„Kabaret Pod Leonem” Lubuskiego Teatru15 działający w Salonie Artystycznym Stańczyk. Scenariusz Puchalskiego był pierwszym tekstem wystawionym przez zespół Kabaretu.
Ważnym tekstem zamieszczonym w Antologii, jeszcze nie prezentowanym na deskach scenicznych, jest O Wandzie, która chciała Niemca znanego zielonogór-skiego poety, prozaika i krytyka literackiego Czesława Markiewicza16. Nie ozna-cza to jednak, że utwór ten nie trafił do rąk reżysera. Kto wie, czy gdyby nie przedwczesna śmierć Piotra Łazarkiewicza, bo o nim mówimy, nie znalazłby się na scenie. W roku 2007, podczas IX edycji Festiwalu Współczesnego Dramatu Rewizje.pl, w ramach prowadzonych tam cyklicznych otwartych prób czytanych, Piotr Łazarkiewicz przeprowadził taką próbę z aktorami zielonogórskiej sceny.
Dramatem, który pomimo próby realizacji scenicznej w przestrzeni miasta nie zyskał jeszcze ostatecznej realizacji teatralnej, jest Obudzone miasto Wojcie-cha Śmigielskiego17. Tekst również został napisany na zamówienie, tym razem
czyli co się dzieje w Państwie Duńskim. Dotychczasowe próby kabaretowe: Kabaret Zapadnia, Casting 1, Casting 2 i Casting 1/3, Kabaret pod Leonem.
15 I. Kiec: Dyrektor kazał zrobić kabaret! Pod Leooooooonem! W: Eadem: Wyprzedaż teatru w ręce błazna i arlekina… czyli o kabarecie. Poznań 2001.
16 Urodzony w 1954 r. w Zielonej Górze; absolwent polonistyki WSP w Zielonej Górze, dziennikarz Radia Zachód. Poeta, prozaik, krytyk literacki, redaktor wielu audycji literackich.
Debiutował tomem poezji Modlitwa oszukanych. Publikował w wielu czasopismach: „Poezja”,
„Literatura”, „Odra”, „Nowy Wyraz”, „Borussia”, „Pro Arte”, „Pro Libris”, „Integracje”, „Nowy Medyk”, „Nadodrze”, „Lamus”, „Pegaz Lubuski”, „Autograf”, „Akant”, „Okolice”, „Ziemia i Morze”, „Latarnia Morska”, „Pomerania”, „Topos”, [fo:pa], „Wakat”, „Ślad”, „Red”, „Śląsk”,
„Wyspa”, „Poezja dzisiaj”, „Fraza”, „Portret”, „Przegląd Powszechny”, „Temat”, „Notatnik Saty-ryczny”, „Arterie”, „Bliza”, „Puls”, „GORZÓW in touch”, „Egeria”. Także w znaczących antolo-giach: Poeta jest jak dziecko, Spalony raj, Mieszkam w wierszu, Zachłannie porywa nas czas, Żywe oczy wiersza, Pieśń zostaje za nami, Moment wejścia, Od słowa do słowa. Laureat Lubuskiego Wawrzynu Literackiego za tom sześciu opowiadań Made in life (1995) i dwukrotnie Nagrody Kulturalnej Prezydenta Miasta Zielona Góra (1992, 2004). Nominacja do Lubuskiego Wawrzynu Literackiego (2009). Powieści: Przezroczysty (2002) i Zemsta Fabiana (2004). Zredagował Alma‑
nach Młodej Poezji Zielonogórskiej (1976—96). Rozpoznani spośród. Opublikował szkice kry-tyczne pt. Rozpoznany moment obecności.
17 Urodzony w 1952 r. w Zielonej Górze. Absolwent Uniwersytetu Wrocławskiego. Poeta, krytyk, tłumacz, dr nauk humanistycznych. Debiutował zbiorem Nieobecny nie będzie dzie‑
dziczył (Ossolineum, Wrocław 1977). W 1996 r. ukazały się jego Wiersze wybrane (Minia-tura, Kraków), kolejny tom Tchnienie został wydany przez Pro Libris (Zielona Góra 2006). Jest autorem książki eseistycznej o Andrzeju Bursie (Luiza w salonach zmęczonego socjalizmu) i tomu przekładów Václava Hrabe. Pierwszy redaktor „Obecności”, kwartalnika literackiego wydawanego poza cenzurą w latach 1983—90 we Wrocławiu. Przez wiele lat mieszkał we Wrocławiu, następnie wrócił do Zielonej Góry. Pracował m.in. jako redaktor „Gazety Nowej”, wykładowca Uniwersytetu Zielonogórskiego. Od 2007 r. jest kierownikiem literackim
Lubu-110 Andrzej Buck
władz miasta Zielona Góra. Obudzone miasto w jubileuszowej realizacji wysta-wił Robert Czechowski. Jednak myśl teatralna Śmigielskiego nie została tu zre-alizowana — sądzę — zgodnie z jego intencją. Wiąże się to, może pośrednio, z zaproszeniem do udziału w inscenizacji Teatru Klinika Lalek z Wolimierza.
W konsekwencji wszechobecne w inscenizacji olbrzymie lalki stały się zasad-niczym atutem zorganizowanej przez reżysera przestrzeni. Umieszczenie świata przedstawionego dramatu w rzeczywistej przestrzeni zdarzeń — obok dawnego Domu Katolickiego — miało stać się atutem inscenizacji. Nastąpiło napełnienie przestrzeni miejskiego placu teatralną lalką i maską oraz offowym, zwielokrot-nionym w swej dynamice głosem. Całość uzupełniały nawiązania do Kantoro-wych ławek. Jeśli jednak poznamy ideę inscenizacji zapisaną we Wprowadzeniu przez autora tekstu, przekonamy się, że jest ona nieco odmienna od tej, którą zaproponował reżyser.
Do kategorii autorów wyodrębnionych jako lubuscy należy też zaliczyć Prze-mysława Grzesińskiego18 (sekretarza literackiego Lubuskiego Teatru), autora tekstu zatytułowanego Po prostu Leon po prostu. Premiera tego utworu odbyła się w Lubuskim Teatrze 3 kwietnia 2011 r.
Podsumowując, można stwierdzić, że przywołane teksty i ich autorzy pozwa-lają uznać, że tak jak badacze i krytycy literaccy mówią o poezji czy też o prozie lubuskiej, my możemy używać pojęcia dramat czy dramaturg lubuski. Oczywiście są to jedynie kategorie porządkujące zjawiska w literaturze i teatrze. W dobie globalizacji powinniśmy pamiętać o względności prób regionalizacji literatury, w tym również dramatu. Autorzy sztuk powstałych w ostatnich kilku latach są w większości czynnymi dramaturgami pracującymi w teatrach.
Inspiracje
Tekst dramatu najczęściej traktowany jest jako partytura teatralna, a ukazujące się ich antologie to zbiory możliwych do wykorzystania partytur. Pisze o tym w swoim szkicu Zbigniew Raszewski19.
Jeśli idzie o klasyfikację tematyczną opisanych wcześniej sztuk, to jest ona zróżnicowana. Mamy tu teksty, których genezy należy się dopatrywać
w drama-skiego Teatru im. L. Kruczkoww drama-skiego. Jesienią 2002 r. przeniósł się na wieś Droniki, w pobliżu Jeziora Sławskiego.
18 Absolwent filologii polskiej i filozofii. Pracuje w dziale literackim Lubuskiego Teatru.
Autor kilku publikacji, twórca komediodramatu Po prostu Leon po prostu (premiera w 2011 r.
w Lubuskim Teatrze). Autor sztuk: Studnia, To jest wojna, Według Michała, Żużel forever.
19 Por. Z. Raszewski: Partytura teatralna. W: Wprowadzenie do nauki o teatrze. T. 1:
Dramat — teatr. Red. J. Degler. Wrocław 1976.
Dramat lubuski w kontekście rekonstrukcji historii i przestrzeni lokalnych 111 cie Przemysława Wojcieszka Made in Poland20, wystawionym w 2004 r. w teatrze legnickim przez autora. Anegdota dotycząca tzw. blokowiska, jak również prze-strzeń inscenizacji — dawny supersam, zainaugurowały nowy nurt w polskim teatrze21. Mieści się w nim utwór Czesława Markiewicza.
Z kolei Spuścizna Kozioła czerpie z inspiracji dramaturgii brytyjskiej i niemie-ckiej, zapoczątkowanej w polskim teatrze inscenizacjami dramatów Sarah Kane (na przykład Oczyszczeni) czy Shopping and Fucking Marka Ravenhilla. Dostrze-gamy tu jednak również dramaty inspirowane historią regionu czy jak się to czę-sto określa, dziejami „małej ojczyzny”. Taki charakter mają teksty Pokropek Ire-neusza Kozioła oraz Obudzone miasto Wojciecha Śmigielskiego. Przywracają one naszej pamięci rok 1960, czyli tzw. wydarzenia zielonogórskie, porównywane często przez historyków do wydarzeń poznańskich 1956 r. Inny z kolei, ale mieszczący się w omawianej kategorii, tekst Zapach żużla sięga do biografii tzw. ikon regionu.