W Dura Europos w ostatniej ćwierci II wieku przeszła z rąk Seleucydów w ręce Partów. W 115 n.e. na krótko przejęli je Rzymianie Trajana. Potem odzyskali je Partowie, a od 165 n.e. było znów miastem rzymskim. Istniały tam wschodnie kulty mezopotamskie i palmyreńskie.
W mieście była duża kolonia Palmyreńczyków. Miasto miało jednak swój chjarakter. W 256 roku oblegali miasto Sasanidzi i przejęli je od Rzymian. Mury miejsce umocniono wtedy wałem ziemnym i zasypano budowle sąsiadujące z murem. Dzięki temu zabytki znaj-dujące się przy murze zachowały się bardzo dobrze. Są to Zaussa Kyriosa, Domus Ecclesiae, Synagoga, Świątynia bóstwa palmyreńskich, Mitreum.
Seleucydzi w III w. p.n.e. założyli świątynię Artemidy, która miała antecellę i potrójną cellę. Była to typowa świątynia mezopotamska.
W czasach rzymskich w świątyni Artemidy jedno z pomieszczeń przy dziedzińcu przekształ-cono w teatron, podobne do tych w nabatejskich świątyniach m.in. Wielkiej Świątyni w Petrze. Przy murach, przy wieży znajdowała się świątynia bóstw palmyreńskich. Ewoluowała ona od formy prostej do bardziej skomplikowanej.
Świątynia bóstw opiekuńskich Gadde (l.poj. Gad – Tyche, bóstwo opiekuńcze) jest kolejną świątynią z Dura Europos. Pochodzą z niej reliefy z II w. n.e. przedstawiające Gadde opiekuń-cze Dura Europos i Palmyry. Towarzyszą im kapłani ubrani w stroje przypominające nakrycia głowy kapłanów Bela z Palmyry.
Gad Dura Europos siedzi jako Hadad na tronie flankowanym przez byki. Towarzyszy mu do wódca seleukidzki. Drugi relief przedstawia żeńską Gad Palmyry, której towarzyszy Nike. Trzyma ona nogę na parsonifikacji źródła Efka, czyli kobieta.
Przedstawienie malarskie z III w. n.e. podpisane jest po grecku i też przedstawia żeńskie Gad Dura Europos oraz Palmyry.
Na przedstawiach malarskich mieszczą się przedstawienia posągów bóstw. Świątynia bóstw palmyreńskich nazywana był ateż świątynią Bela.
Poza murami miejskimi znajdowała się Necropolis temple z 33 p.n.e. dedykowania Jar-chibolowi i Aglibolowi. Przeznaczona był dla kupców, którzy nie wchodzili do miasta. Była toświątynia palmyreńska.
W Dura Europos noszono nakrycia głowy inne niż w Palmyrze. Kapłani mieli szpiczaste czapki.
Inne malowidło kultowe najmuje ścianę celli świątyni Zeusa Teosa z II w. n.e. Czczono też Zeusa Kyriosa (Zeusa pana). Od czasów seleukidzkich czczono też trzeciego Zeusa – Zeus Megistos (Zeus bardzo wielki). Wszyscy kapłani na malowidle mają czapki szpiczaste, które nie występowały w Palmyrze.
W Dura Europos znaleziono reliefy wotywne z Zeusem Kyriosem trzymającego pęk roślin, posiadajacego kalatos na głowie. Pod tym wzgledem przypomina Baalszamina.
Przedstawiono też na reliefie boga Arsu. Herodot opisał go jako naczelne bóstwo Arabów. Był to bóg karawan przedstawiany na wielbłądzie z motywami solarnymi.
Istniały w Dura Europos też ołtarze kamienne do składania ofiar z kadzidła. Miały one zagłębienie na kadzidło na szczycie. Były też ołatarzyki przenośne na nóżkach do składania ofiar z kadzidła. Przeważały ofiary kadzielne, ale były też ofiary libacyjne.
Przedstawiono na ołtarzu kapłana składającego ofiarę Apaladowi (Afladowi), lokalnemu bó-stwu wsi, który jest uzbrojony i stoi na dwóch bykach. Przypomiana on Hadada. Przedstawienie powstało n aprzełomie II/III w. n.e. Posiada inskrypcję grecką.
Mitreum jest dobrze zachowane w dwóch fazach. Synagoga stanowiła prawdopodobnie część domu prywatnego. Synagogi pełniły funkcję socjalną. Gromadziła się tam diaspora, a także uczono dzieci czytania Tory. Do synagogi przylegały tez noclegownie dla potrzebujących.
Synagoga z Dura Europos jest słynna, gdyż mimo religijnego zakazu przedstawiania istot żywych, przedstawiono w niej wiele scen religijnych, m.in. Mojżesza wyciąganego z wody. Wykonywano przedstawienia postaci ze Starego testamentu m.in. niesienie Arki Przymierza przez pustynię. Postacie przedstawiono w rzymskich tunikach. Malowidła wykonano pod silną presją przedstawieniowości.
Malowidła pochodzą z połowy III w. n.e. Postacie na malowidłach przedstawiane są fron-talnie.
W przedstawieniu świątyni jerozolimskiej postacie są przedstawione frontalnie, ubrane w stroje partyjskie. Synagoga ma postać dostojną, grecko-rzymską, bardzo prestiżową. Przedsta-wiono na malowidle też pyrrea, czyli ołtarzyki kadzielne.
Z synagogi pochodzi malowidło przedstawiające Proroctwo Ezechiela. Pokazano wskrzesze-nie zabitych i ich dusze ulatujące do wskrzesze-nieba. Rozpostarte ręce na przedstawieniu symbolizują wszechmoc bożą. Postacie przedstawiono też frontalnie.
Domus Eccleasia to miejsce spotkań chrześcijan. Odbywały się tam posiłki Agape. Nie pełnił on już funkcji mieszkalnych. Pomieszczenia rozłożone były wokół dziedzińca. W budynku mieściły się tez pomieszczenia dla katechumenów.
W judaizmie świete księty to zwoje pisane na pergaminie i zwijane. Jest tak do dziś. W chrześcijaństwie od początku stosowano księgi w formie kodeksu.
W I w. n.e. powstała kontrowersja miedzy judeochrześcijaństwem a chrześcijaństwem po-wszechnym. Dyskutowano, czy aby zostać chrześcijaninem trzeba najpierw zostać Żydem, czy można od razu zostać chrześcijaniem.
W wiekach I-III trwała rywalizacja między judeochrześcijaństwem i chrześcijaństwem po-gańskim.
Pod koniec IV w. n.e. św. Epifaniusz w traktacie uznał judeochrześcijaństwo za herezję. W IV w. judeochrześcijaństwo uznawane było już za herezję powszechnie.
W Nazarecie pod kościołem Zwiastowania NMP znajduje się Grota Zwiastowania. Wczesny kościół z V w. n.e. mieści greckie inskrypcje oraz liczne zabytki. Był to kościól bizantyjski, poprzedzający późniejszy kościół krzyżowców. Przedstawiano w nim Jezusa.
W kościele jest mozaika z IV w. n.e., starsza niż kościół bizantyjski. Znajduje się ona w grocie Komona połączonej z basenem chrzcielnym o formie mykwy. Mozaika posiada sym-bolikę judeochrześcijańską. Prawdopodobnie istniał tam przed kościołem bizantyjskim kościół judeochrześcijańskim.
Komon był diakonem z Jerozolimy. Dekoracja Groty Komona posaida monogram chrystu-sowy oraz symbole. Jest to maozaika symboliczna, a nie ornamentalna. Krzyż przedstawiony jest na złotym tle.
Basen chrzcielny w formie mykwy wyłożony jest mozaiką o złotym tle w formie drabiny. Przypomina ona stopnie wtajemniczenia. Wmurowany jest w podłogę czarny kamień o znacze-niu symbolicznym.
Domus Ecclesia znajdował się w Kafarnaum na miejscu domu św. Piotra. Budowla koncen-tryczna wieloboczna uchodzi za wczesny kościół z V w. n.e. Pod nim znajduje się insula, do której należał dom św. Piotra.
Insulę przebudowano tak, że powstało centralne pomieszczenie służące jako sala do modlitw. W Dura Europos basen chrzcielny mieścił się w arcosolium. Na ścianach były malowidła, które nie zachowały się w dużym stopniu. Domus Eccleasia ni emiał już planu domu.
W Izraelu, koło Meggido, znaleziono dom mieszkalny z dwoma dziedzińcami. Jego część została zaadaptowana do kultu chrześcijańskiego. Mozaiki podłogowe zawierają inskrypcję wspominające fakt zaadaptowania domu do celów kultu, opisująca ten fakt.
Wspomiany jest w inskrypcji ”Bóg Chrystus“, co jest bardzo rzadkie. Inskrypcje są greckie. Jednak chrześcijanami byli tam członkowie rodziny oficera rzymskiego służącego w Megiddo.
Na mozaice znajdują się motywy geometryczne oraz symboliczne, m.in. przedstawienia ryb. Był to dom mieszkalny posiadający część liturgiczną w odróżnieniu od Domus Ecclesiae w Dura Europos, który był w całości budynkiem liturgicznym.
Domus Ecclesiae oznacza po łacinie ”dom zebrań“, co po hebrajsku brzmi beit ha-kneset i synagoge po grecku.
10 Hatra
Hatra rozwinęła się wokół Sanktuarium Szamasza, boga słońca, znajdującego się w centrum. Szamasz był określany w Hatrze jako Pan – Maran. Jego synem był Ban Maran – syn Marana. Posiadał też żonę Marteni?.
Sanktuarium podzielone było na część sakralną i westywulową. Architektura była irańska. Sanktuarium składało się z kilku ejwanów. Cella znajdowała się za wielkim ejwanem.
Jedna ze świątyń pod względem dekoracji przypominała świątynie grecko-rzymskie, dlatego jest ona nazywana świątynią hellenistyną. Rozwijała się w I-II w. n.e.
Hatrę otaczają mury miejsce, które zostały przebadane archeologiczne.
Zespół ejwanów uznawano najpierw za pałac. Potem uznano, że jest to zespół świątyń. W inskrypcjach i na monetach jest ona nazywana jako Hatra Szamasza lub Święty Okrąg Szamasza.
W skład kompleksu wchodzi Świątynia Szachru. Miała ona portyk prostylosowy przed wejściem. Jest to świątynia o stylu hellenizującym. Przejście z prostylosu do celli ma charakter ejwanu. posiadała też nietypowe pomieszczenie greckie.
Świątynia hellenistyczna miała joński prostylos. Nie wiemy, komu była ona dedykowana. Od temenosu Szamasza oddzielona jest murem. Jest peripterosem, w którym kolumny opierają się bezpośrednio na ziemi, zaś sama cella znajduje się na podwyższeniu.
Bóstwa w hatrze przedstawiano na reliefach i rzeźbach pełnych. Pod wzgledem ikonogra-ficznym jest to przedstawienie czysto mezopotamskie lub interpretacja grecka.
Przedstawienie Marduka wykonano z popiersiem Szamasza. Towarzyszy im Tyche w kon-wencji antiochańskiej.
Bóstwo Nergal zostało przedstawione w interpretacji greckiej jako Herakles. Nergal został też przedstaqwiony w stylu perskim. Trzyma Cerbera na smyczy. Towarzysza mu symbole chtoniczne – wąż i skorpion.
W Hatrze czeste są wizerunki wotywne w postaci pełnych posążków. Jeden z nich pokazuje kobietę z uniesioną dłonią w geście protekcji.