Życie religijne południowego
Lewantu i Cypru, od okresu
perskiego do Bizancjum/Islamu
Notatki z wykładu
rok akademicki 2015/2016
Opracowanie notatek:
Paweł Borycki
Wykład prowadziła:
prof. dr hab. Jolanta Młynarczyk
Instytut Archeologii
Uniwersytet Warszawski
Wstęp
Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zaję-cia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresie ustalonym przez autorów notatek.
Notatki zapisane w języku LATEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich
uczest-ników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkie materiały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adresem internetowym projektu http://code.google.com/p/notatki-archeo/.
Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres e-mailowy
Spis treści
1 Wprowadzenie 4
2 Religia cypryjska 6
3 Religia ugarycka i fenicka 12
4 Religia Fenicjan i Cypryjczyków 15
5 Judaizm 25 6 Religia Libanu 35 7 Palmyra 38 8 Religia nabatejska 41 9 Dura Europos 44 10 Hatra 47 11 Kult władców 47 12 Kult Mitry 48
1
Wprowadzenie
Źródła mówiące o życiu religijnym mają charakter pisany oraz niepisany. Źródła archeologiczne są bardzo zróżnicowane – fundamenty świątyń, wysypiska śmieci znajdujące się w ich pobliżu. Wysypiska mogą świadczyć o obecności sal bankietowych w obrębie świątyń. Na wysypiskach takich znajdowały się m.in. potłuczone naczynia.
Lampki oliwne z okresu od I do VI w. n.e. w Sefois w Izraelu reprezentują różne typy. Jedna z nich zachowana jest w całości, ale pozostałe mają stłuczone dyski. Lampki te były produkowane na pograniczu libańsko-syryjskim, biały symbole italskie. jednak Żydzi użytku-jący lampki wyłamywali z nich dyski. Sądzono, iż powodem było występowanie przedstawień postaci, m.in. scen erotycznych, na dyskach. Znaleziono jednak także stłuczone dyski niedeko-rowane. Powodem niszczenia mógł być zakaz używania przez Żydów wyrobów gojów.
Lampka herodiańska miała wielki otwór oliwny, ale pozbawiona był adysku. Lampki takie powstawały w okresie ortodoksji judaistycznej. Lampki takie używane były w czasie szabatu, gdy nie wolno zapalać ognia. Do lampki takiej wkładano jajko, z którego oliwa spływała do lamki stale ją zasilając, pozwalając w ten sposób obejść religijny zakaz.
Mozaika w kościele św. Stefana z Umm er-Rasas powstała w VI/VII w. n.e., w kościele chrześcijańskim. Mozaika zawiera motywy architektoniczne, napisy oraz przedstawienia lu-dzi. Po podboju arabskim nastąpiło znajwisko ikonoklazmu. Przedstawienia ludzi zostały zniszczone przez samych chrześcijan poprzez wydłubanie kubików mozaiki tworzących postacie ludzkie, bez wpływu ludności muzułmańśkiej. Był to efekt bizantyjskiego ikonoklazmu z lat 720-780.
Każdy artefakt, nawet garnek, może być źródłem do rozważań na temat życia religijnego. W okresie rzymskim w Galilei istniał ośrodek produkcji naczyń glinianych do gotowania dla ludności rabinackiej. Jednak tych samych naczyń wysokiej jakości używali także poganie.
Życie religijne ściśle łączy się z obyczajowością. Każda czynność domowa, rodzinna i pu-bliczna związana był z życiem religijnym. Życie religijne łączyło się z każdą sferą życia. W skład życia religijnego wchodzi kult (miejsca kultu, bóstwa).
Miejsca kultu są wyznaczone przez naturę lub cywilizację. Początkowo miejsca kultu miały charakter naturalny – źródła, gaje, miejsca objawień. Później miejsca kultu wyznaczali władcy w miejscach prestiżowych – centrum miasta, pałacach władcach. Miejsca kultu miały różną formą – temenosów, naturalnych grot, świątyń (np. Baalbek).
Bóstwa miały oddzielną tożsamość. W okresie grecko-rzymskiej bóstwa traciły swoją tożsa-mość i były reinterpretowane w kontekście cywilizacji grecko-rzymskiej. Świątynia w Baalbek została uznana za świątynię Jowisza, ale była to świątynia miejscowego boga.
Wschodnie bóstwa były przedstawiane w postaci rzeźb antycznych pod względem stylu. Rzeźby z II i III w. n.e. zawierały przedstawienia bóstw. Bóstwo podpisano jako Zeus przyj-mowało czasami formę bóstwa miejscowego. Ważny jest przydomek towarzyszący imieniu Zeus. Grecka interpretacja miejscowych bóstw zakładała, że Ozyrys stawał się Adonisem, Hator sta-wała się Demeter, w zależności od sposobu widzenia lokalnego bóstwa przez przybysza.
W skład życia religijnego wchodzą też obrzędy. O obrzędach najpełniej informują źródła pisane. Herodot pisał o obrzędach odbywających się w świątyni Bela, bóstwa wywodzącego się z Mezopotamii. W świątyni raz w miesiące nocowała kobieta, do której przychodził w nocy bóg.
Z pracą na polu wiązała się zazwyczaj modlitwa rolnika lub złożenie przez niego ofiary. Z życiem obrzędowym wiązały się amulety, tabliczki magiczne. Występowanie ołtarzyków wy-znaczało zasięg istnienia państwa ptolemejskiego.
O życiu religijnym świadczą pochówki. Rodzaj pochówku, inhumacja lub kremacja, świad-czy o pochodzeniu ludzi. Macedońświad-czycy byli kremowani, Żydzi i chrześcijanie inhumowani. Typ grobu zależał od wierzeń o życiu po śmierci. Niektóre groby były bardziej rozbudowywane, inne były skromne, ciało czasami obwijano w całun.
Wyposażenie grobowe, w skład którego wchodziły garnki kuchenne, świadczy o wyobraże-niach dotyczących życia po śmierci. Garnki zostawiano w grobach żydowskich nie po to, aby korzystać z nich po śmierci, ale w celu wykonania pośmiertnej ablucji ciała. Wodę wyciągano w garnkach z dwoma uszami. Garnek był jednak skażony kontaktem z ciałem zmarłego i nie mógł być używany w innych okolicznościach.
Zmarłym zostawiano tez przedmioty osobiste – zabawki dla dzieci, krzyżyki dla chrześcijan. Dary te pozostawiano czasami ze względów emocjonalnych.
Południowy Lewant to Syropalestyna oraz północny Egipt – od Aleksandry do Peluzjum, wybrzeże oraz delta Nilu. Pólnocny Egipt był bliżej kulturowo związany z Palestyną niż resztą Egiptu. Do tego obszaru należał też Cypr. Lewant obejmuje też jońskie wybrzeże Azji Mniejszej oraz południowe wybrzeże Azji Mniejszej.
Obszar ten utrzymywał ścisłe kontakty z Grecją. Jednak na kulturę tego obszaru wpły-wała też Syria, Mezopotamia oraz Egipt. Świątynie oraz groby łączą elementy zachodnie ze wschodnimi. Reliefy miały formę zachodnią, groby-wieże z Palmyry wywodziły się z Arabii, zaś hypogea występowały na całym obszarze wschodu i zachodu.
Islam ekspandował z Arabii na wschód oraz na zachód.
Wzgórze Świątynne mieści Meczet al-Aksa oraz Kopuła Skały (Kubat al-Sahra) upamięt-niająca podróż Mahometa do nieba na buraqu. Świątynię wznieśli chrześciajńscy architekci i mozaikarze z Bizancjum w 691 roku. Ma ona więc charakter bizantyjski, ale pozbawiona jest przedstawień. Znajduje się na miejscu dawnej świątyni herodiańskiej, w miejscu odiarowania Izaaka przez Abrahama. Pod wzgórzem świątynnym wykopano tunel.
Świątynia herodiańska znana jest tylko z opisów. Powstało wiele różnych modeli rekonstru-ujących jej wygląd.
Pod koniec VI w. p.n.e. powstała II Świątynia.
Badania synagog i kościołów są ściśle powiązane z obecnymi nurtami religijnymi. Występuje presja na połącznie wykopalisk archeologicznych ze wzmiankami biblijnymi i talmudycznymi.
W południowym Lewancie jest bardzo dużo różnych religii. Cypr należał do Ugarit i Fenicji. Kult grecko-rzymski pojawił się dopiero w czasach rzymskich.
Na półwyspie Akamas na zachodzie Cypru znajduje się obszar bardzo rzadko zamieszkany. Występują tam specyficzne terakotowe przedstawienia głów mężczyzn z charakterystyczną, lo-kalną dekoracją okolic uszu. Mogły być to nausznice.
W Palea Pafos znajdowało się najważniejsze miejsce kultu Afrodyty. Świątynia został atam założona według źródeł historycznych w XII w. p.n.e. Archeologia poświęca to datowanie. W pobliżu założono kościół Matki Boskiej-Afrodyty.
W kościele znajdują wotywne woskowe figurki dzieci. Oznaczają one, że Matka Boska była opiekunką dzieci. Na Cyprze występuje kult egipskiego męczennika św. Menasa. W pobliżu znajdują się tzw. Źródła Afrodyty.
Afrodyta z Pafos nazywała się Anassą przed przybyciem Greków do w to miejsce. Anassa to określenie mykeńskie określające królową lub władczynię.
W Agia Solomoni w Pafos znajduje się zespół komór w pobliżu źródła, które, według legendy miało leczyć oczy.
2
Religia cypryjska
Cypr posiadał silne połączenia z Ugarit. Jest położony blisko Syrii i Turcji.
Egipt Dolny został zhellenizowany i zalicza się do Lewantu, podobnie jak Cypr. Na Cyprze Afrydyta wyłoniła się z fal morskich w pobliżu Palea Pafos. Powstała tam świątynia Afrodyty. Świątynia została założona przez jednego z bohaterów wojny trojańskiej, według Pauzaniasza. Wcześniej Afrodyta była czczona w Golgoi w centrum wyspy, na południowy wschód od Nikozji. Inna legenda mówi, że wygnano Kinyrasa, króla Pafos, którego imię pochodzi od kinnor, co oznacza lira. Był on synem Apollina. Został on wypędzony przez Achajów do Amatus.
Afrodyta była grecką interpretacją miejscowej bogini.
Rogaty ołtarz jest formą o genezie egejskiej. Na tym ołtarzu znajdowała się inskrypcja wykonana pismem syulabiczno-cypryjskim w języku greckim.
Jest to dedykacja ołtarza przez ostatniego króla Pafos Nikoklesa dla bogini Anassa (Va-nassa). Z tabliczek mykeńskich z Pylos znane jest to słowo oznaczające “królową”. Anax oznacza “król”. Królestwa cypryjskie zostały krótce zlikwidowane przez króla Egiptu.
Arystoteles pisał w końcu IV w. p.n.e., że królowe Cypru nosiły tytuł Anassa, a królowie Anax. Cypr był w tym czasie dość silnie zhellenizowany. Jednak nie wspominano wtedy Afrodyty. Król był wtedy jednocześnie najwyższym kapłanem w królestwach cypryjskich.
Nikokles buił tetradrachmę srebrą z wizerunkiem Anassy z jednej strony z koroną, w którą wpisano wieniec murów obronnych, a z drugiej strony Apollo. Nikokles zachowywał dotych-czasowe formy w dziedzinie kultu. Jednocześnie na monetach przedstawiał boga i boginię w postaci bogów greckich.
Cypr jest pełen nietypowych przedstwień bogów, którzy od okresu hellenistycznego pisywani byli imionami greckimi. Wcześniej przedstawienia były w większości anonimowe. W okresie hellenistycznym i rzymskim powstały liczne interpretacje greckie nałożone na miejscową trady-cję.
Fenicjanie wykonywali przedstawienia bóstw w oknach, znane m.in. z Nimrud i Chorsabad. Na Cyprze aż do okresu hellenistycznego mało było rzeźby monumentalnej.
Występowały jednak rzeźby terakotowe przedstawiające ofiarników, a nie bóstwa. Znacznie częściej występowały medaliony detowane na VII-V wp. p.n.e., okres cyproarchaiczny. Przed-stawiały one m.in. kobiety stojące w drzwiach lub wyglądające przez okno budynku. Na fasadach znajdowały się charakterystyczne, okrągłe dziurki. Medaliony takie znaleziono w Ida-lion. Mogą one przedstawiać boginie lub sakralne prostytutki, służące bogini, które anonsowały swoje usługi w drzwiach świątyni. Nie wiadomo, czy bogini, której świątynia była poświęcona była Anassą.
Z Amathus znane są małe, terakotowe główki. Herodot napisał, że w Babilonie przy świątyni Isztar funkcjonowały sakralne prostytutki. Każda dziewczyna musiała został zgwałcona w obrębie saktuarium przez nieznanego sobie mężczyznę. Miały one na głowie korony ze sznura i czekały na klienta. Podobne zwyczaje mogły zatem występować na Cyprze, a Amathus. Główki z Amathus pochodzą z lat 450-400 p.n.e.
Sanktuarium Apollo Hylatesa (opiekuna gajów) w Kurionie istniało od VII w. p.n.e. Nie posiadało formy świątyni greckiej, ale było zlepkiem miejsc składania darów i dokonywania obrzędów. W skład kompleksu wchodził gimnazjin, sala bankietowea, mała świątynia z I w. n.e. W Kurion bóstwo początkowo nazywane było “bogiem”, potem Hylatesem, a Apollo Hylates pojawił się dopiero w IV w. p.n.e. w Pafos. Potem Apollo Hylates pojawił się w Kurion. Zatem Apollo było grecką interpretacją przedgreckiego bóstwa Hylatesa.
W kompleksie odkryto kolistą bieżnię z dołkami, w których prawdopodobnie sadzono święte drzewa. Po bieżni mógł poruszać się korowód tańczących osób.
Podziemne grota na osi łamanej w pobliżu Pafos składała się z dwóch pomieszczeń na osi łamanej. Znajdowały się w niej dwie inskrypcje sylabiczno-cypryjskie datowane na II połowę IV w. p.n.e. na podstawie palografii, na czasy Nikoklesa.
Inskrypcja mówi, że pewien przywódca Sardas wykuł ten dostęp dla Apollina Hylatesa. Sardas dokonał zatem greckiej interpretacji starszego bóstwa. Być może wykorzystał on starszy dwukomorowy grób i poświęcił go Apollinowi Hylatesowi. Bóg Apollo czczony w Pafos mógł być wyrocznią, o czym świadczy układ groty Apolla Hylatesa.
Apollo i Afrodyta byli zatem greckimi interpretacjami bóstw cypryjskich.
Jedna z terakot cypryjskich przedstawia mężczyznę siedzącego w domu, który gra na in-strumencie do słupa, który może być betylem. Przez okna zaglądają widzowie. Stąd można założyć, że wewnątrz odbywa się czynność misteryjna, a mężczyna ten to Kinyras – król-kapłan. Z Golgoi pochodzi płytka wotywna dekorowaną reliefem przedstawiającym siedzącego Apolla przed ołtarzem, zgodnie z konwencją grecką. Ołarz jest naturalnym ołtarzem skalnym. Scena może mieć miejsce przed wejściem do jaskini. Przed Apollem przedstawiona jest stojąca rodzina, zaś w dolnym rejestrze przedstawiono bankiet mężczyzn i wspólny taniec kobiet i mężczyzn.
Znane są przedstawienia tańca w postaci małych figurek tworzących makiety.
Znane są figurki przedstawiające nieznanego boga z kozimi uszkami z fletnią Pana. Może być to Pan lub Satyr. Trzmyma on jednak pąk lotosu ora maczugę, co upadabnia go do Heraklesa. Mężczyzna ten ma też nagi tors i odsłonięte genitalia, co świadczy o tgym, że może być to bóstwo płodności. Figurki takiego bóstwa znaleziono w Pyla. W Pyla w inskrypcjach wspominano jedynie Artemidę i Apolla, ale inskrypcje te pochodzą z czasów rzymskich. Nie wiadomo, jakie bóstwa czczono tam wcześniej.
Na Cyprze chalkolit trwał od IV tys. p.n.e. Okres brązu trwał od połowy III tys. p.n.e. do połowy XI w. p.n.e. Okres żelaza (cyprogeometryczny) rozpoczął się od połowy XI w. p.n.e.
W chalkolicie najważniejszym rejonem wyspy, gdzie rozwijał się kult płodności, była częśc południowo-zachodnia, od Limassol do półwyspy Akamas. W okresie wczesnego brązu inten-sywnie rozwijały się okolice Kyrenii na północy, w szczególności nekropolia w Vounous.
W chalkolicie powstawało charakterystyczne przedstawienie postaci kobietyy z rozłożonymi rękami w pozycji siedzącej, z ugiętymi kolanami. Są to tzw. idole krzyżowe. Znanych jest kilka takich idoli męskich, ale są one głównie kobiece. Miały one wysokość od 1,5 do 40 cm. Mniejsze figurki mogły być noszone na szyi jako amulety. Idole krzyżowe wykonywane były wyłącznie z kamienia.
Na Cyprze nie przedstawiano triad bóstw, ale pary – boga i bogini. Pary były czasami łączone w ramach jednego idola krzyżowego. Idole krzyżowe być może przedstawiają kobiety w pozycji porodu.
W połowie III tys. p.n.e.pojawiły się idole plakietkowe, które zastąpiły idole krzyżowe. Idole plakietkowe mają czasami zaznaczoną płeć w postaci piersi. Miały one uszka, w których być może umieszczano kolczyki. Dekoracja powierzchni idola mogła wyobrażać haftowany strój lub tatuaż. Występowały także podwójne idole plakietkowe z dwiema głowami. Były one wypalane na czerwono.
W tym samym okresie powstawały naczynia kompozytowe, wykonane podobnie do plakiet-kowych idoli. Na naczyniach takich przedstawiano postacie ludzkie. Naczynia zawierały małe miseczki. Były to naczynia kultowe. Technika ich produkcji była podobna do idoli plakietko-wych.
Naczynie w technice red polished, wywodzącej zsię z Anatolii, z nekropoli Vounous w północ-nej części Cypru zawiera aplikacje w postaci figurek ludzkich dolepionych do ścianek zewnętrz-nych naczynia. Znane są też modele zawierające przedstawienia postaci ludzkich noszących biżuterię, siedzących wokół okrągłego naczynia. Jedna z postaci jest kobietą trzymającą na rękach dziecko. Model ten jest opisywany jako scena rodzajowa. Być może jest to scena skła-dania ofiary z dziecka. W Izraelu ofiary z dzieci składano aż do VII wieku p.n.e. Nie wiadomo, czy zwyczaj ten występował też na Cyprze.
Z tego samego okresu, z wczesnego brązu, pochodzą wotywne figurki przedstawiające dzieci leżące w łóżeczkach. W chalkolicie przedstawienia dzieci nie występowały.
Model sanktuarium z Vounous został wyskony w technice red polished, wypalony został na czerwono. Model przedstawia sanktuarium na okrągłym planie. Woły lub byki prowadzone są na ofiarę. Postacie ludzkie są stylizowane. Przedstawiono tron, a przed tronem stoi kapłan. Trzy idole połączone są wyciągniętymi rękami lub poprzeczkami. W sanktuarium znajduje się też stojąca kobieta trzymające dziecko. W sanktuarium są też słupki, zktórych zwisają węże, a przed nimi klęczą postacie. W sankturium są też postacie tańczące. Jedna z postaci zagląda przez mur sanktuarium, co świadczy o tym, że w sankturium odbywała się ceremonia niedostępna dla wszystkich, podobnie jak w domku, gdzie mężczyzna grał na instrumencie. Vounus znajduje się w górach oddzielających Nikozję od Kyrenii.
W Kochati w centrum wystpy znaleziono model stanowiący uproszczenie modelu z Vounous. Na modelu są tylko trzy słupki połączone poprzeczkami z postacią znajdującą się przed nimi. Słupki mogą być idolami lub betylami. Są one duże w porównaniu z postacią ludzką. Zwień-czone były rogami. Model również pochodzi z okresu wczesnego brązu.
W okresie późnego brązu rozwinął się Kition, dzisiejsza Larnaca, oraz Enkoni koło Fama-gusty na wschodzie. Pafos wywodziło się już z okresu chalkolitu.
Z Enkoni pochodzi bóstwo męskie. Figurka ma 40 cm wysokości, wykonana jest z brązu, przedstawia boga z muskulaturą. Na głowie ma czapkę ze skóry wołu lub byka z rogami. Wykonuje gest protekcji. Fugurka pochodzi z XII w. p.n.e. Ugarit rozwijało się w XIV w. p.n.e.
Znane są też małe figurki nagiej bogini o wysokości około 10 cm, stojące na sztabce miedzi. Analogiczne figurki przedstawiają boga w rogatej czapce. Jest to bóg-wojownik stojący na sztabce miedzi. Zwany jest “bogiem na sztabce miedzi” i pochodzi również z Enkoni. W Enkoni znaleziono liczne zabytki wykonane z brązu – małe figurynki, modele pojazdów z woźnicą, prostokątne podstawki na kółkach zwieńczone obręczą, przedstawienia scen kultowych.
Jedna z figurek z Enkoni przedstawia mężczynę siedzącego na tronie, trzymającego oburącz czarkę. Może być to bóg lub król. W późnym brązie król na Cyprze miał status szczególny pośrednika między ludźmi i bóstwami. Jest zatem bardziej prawdopodobne, że mężczyzna siedzący na tronie jest królem.
Część figurek to modele wozów. Są to prawdopodobnie przedstawienia scen kultowych. W Enkomi wykonano też trójnóg będący podstawką zwieńczoną obręczą. Takie podstawki mają swoje analogie w Palestynie w czasach salomona. Podstawki były okrągłe lub prosto-kątne. Na podstawkach wykonywano ażurowe przedstawienia, np. muzykanta grającego do stylizowanego drzewa.
W Enkomi znaleziono też wyroby z kości słoniowej.
W Palea Pafos znaleziono oprawkę do lustra z przedstawieniem mężczyzny walczącego z lwem. Może być to pierwowzór Heraklesa.
Relief z Ugarit przedstawia króla przed siedzącym na tronie bogiem Elem. Król ma podnóżek pod tronem. Przedstawienie to wykonano w VIII w. p.n.e. Bóg ubrany jest w strój egipski.
W okresie późnego brązu pojawiają się źródła zewnętrzne w postaci tabliczek z Ugarit. Dla wcześniejszych okresów nie dysponujemy źródłami pisanymi wewnętrznymi i zewnętrznymi.
Późny brąz kończy się na przełomie XII/XI w. p.n.e. W Ugarit na wybrzeżu północnej Syrii, w dzisiejszej Telbeidzie. Źródła archeologiczne dotyczące kultu w późnym brązie pochodzą z Kitionu (Larnaki) i Enkomi. Obie miejscowości były portami morskimi, ale Enkomi położone było nad spławną rzeką. Kition położony był nad samym morzem.
We wcześniejszym okresie na Cyprze nie było rzeźb kultuoeych, dopiero w późnym brązie w XIII-XII w. p.n.e. w Enkomi powstała brązowa figurka o wysokości 31 cm przedstawiające bóstwo rogate, które nazwano Apollinem Alasiotasem. Rzeźbę znaleziono w budynku kulto-wym, który nie przypominał świątyni greckiej ani egipskiej. Był to okręg wtopiony w zabudowę mieszkalną. Posąg przedstawia bóstwo z rogatym nakryciem głowy, ze skórą byka, z fartuchem egipsko-hetyckim wykonujące gest błogosłowieństwa. Mogło być to bóstwo wojny lub płodności. Alasia to kraj bogaty w miedź. Nazwa ta mogła odnosić się do Cypru lub jego cześć. Stąd przydomek bóstwa Alasiotas. Imię Apolla nadano bóstwo w ramach hellenizacji po ogłoszeniu niepodległości Cypru w 1960 roku.
Po ogłoszeniu niepodległości wszyste zabytki i dzieła sztuki cypryjskie były nazywane imio-nami greckimi.
Z Enkomi pochodzi też 10-centymetrowa figurka przedstawiająca nagą kobietę z podkreślo-nymi cechami płciowymi i warkoczami. Była to figurka wotywna.
Z Enkomi pochodzi też 15-centymetrowa figurka przedstawiające bóstwo z hełmem zwień-czonym rogami, z tarczą i włócznią. Był to bóg-wojownik. Przedstawiono go stojącego na sztabce miedzi w postaci schematycznej, rozpostartej skóry wołu. Fakt stania na sztabce mie-dzi indentyfikuje bóstwo jako opiekuna wydobycia lub handlu miemie-dzią.
W Enkomi znaleziono też liczne przedmioty metalowe. Były wśród nich małe figurki, które mogły być amuletami lub zawieszkami. Jedno z bóstw przedstawiono w czasie walki z wro-gami. Część przedstawień wyobraża osoby siedzące oraz modele wózków i rydwanów, a także podstawki na koła.
Zabytki z Enkomi pochodzą z XIV-XII w. p.n.e. Są one współczesne archiwum z Ugarit, które pochodzi z XIV wieku p.n.e. Napisy w Enkomi wykonywano tylko pismem cypryjsko-minojskim, które nie zostało jeszcze odczytane. Bóstwa z Enkomi, reprezentatywne dla wschod-niego Cypru, można interpretować tylko w świetle zewnętrznych źródeł pisanych.
W sanktuariach w Enkomi, które nie wyróżniały się architektoniczne, znaleziono także wy-roby terakotowe. Było wśród nich przedstawienie dwugłowego centaura, imadełka na lampki oraz figurki terakotowe znane z późnego brązu.
Jedna z figurek przedstawia postać siedzącą na tronie z podnóżkiem. Podnóżek podkreśla wysoki status przedstawionej osoby. Osoba wznosi czarkę w celu wzniesienia toastu lub doko-nania libacji. Może być to bóstwo lub król. Z tekstów ugaryckich wynika, że król był bratem bóstw panteonu, pomniejszym bogiem lub pośrednikiem między ludem i bogami. W późniejszej sztuce cypryjskiej król przedstawiany był w pozycji siedzącej.
Przedstawienia rydwanów pokazują dwa byki na wózku. Może być to przedstawienie wo-tywne, substytut ofiary składanej z byka. Znaleziono też przedstawienie człowieka siedzącego na zwierzęciu rogatym z biegnącym obok psem.
Innym obiektem wotywnym lub obrzędowym mógł być trójnóg, na którym postawiona mo-gła być misa lub czara. Na trójnogu były zawieszki w postaci owoców granatu, które mogą symbolizowac płodność lub nawiązywac do świątyni Salomona z Jerozolimy.
Znane są też ażurowe podstawy prostopadłościenne z obręczą na wierzchu. Wszystkie cztery ażurowe ściany były dekorowane rzeźbieniami.
W okresie archicznym powstały modele sanktuarium z grajkiem grającym na cytrze we-nwątrz. Prostopadłościenna ażurowa z Enkomi z późnego brązu podstawka przedstawia muzy-kanta grającego na cytrze do drzewa. Wykonuje adorację drzewa poprzez muzykę, co może być nawiązaniem do starszego przedstawienia.
W Enkomi znaleziono też oprawki lusterek, puzderka, łyżki i berło z kości słoniowej. Berło zwieńczone było owocem granatu.
Oprawę lustra znaleziono też w Palea Pafos. Z tyłu przedstawia ona bohatera walczącego z lwem, , podobnego do Heraklesa.
W Ugarit znaleziono liczne tabliczki. Miasto rozkwitało w latach 1500-1200 p.n.e. Upadło pod naporem ludów morza, Achajów, podobnie jak imperium Hetytów. W Ras Szmra odkryto gliniane tabliczki zapisane pismem klinoweym alfabetycznym, wyrażającym lokalny dialekt se-micki. Wszystkie tabliczki pochodza z XIV wieku. Wszystki zostały odczytane.
Alfabet fenicki rozwijał się od XII wieku p.n.e. Musiała istnieć jakaś więż między alfabetem ugaryckim i fenickim, mimo dzielących ich 200 lat.
Tabliczki zawierają treści administracyjne i mitologiczne. Religia Ugarit należała do kręgu Kanaan. Panteon Ugarit jest miarodajny dla całego kręgu kulturowego wraz z Cyprem. Roz-sądne jest łączenie religii cypryjskiej z ugarycką.
W Ugarit znaleziono dwie świątynie Baala i ****?, pałac oraz kręg kultowy przypominający kręgi kultowe z Enkomi. Sądzono, że Ugarit w późnej epoce brązu i Cypr tworzyły jedno państwo. Z Ugarit pochodzą liczne przedstawienia bóstw, w tym stela przedstawiająca króla Ugarit z bogiem El, naczelnym mbogiem Ugarit. Bóg siedział na tronie z podnóżkiem i miał na głowie hełm lub koronę egipską z rogami. Nad nim był uskrzydlony dysk. Król trzymał w ręce berło z baranią głową. Takie berła występują aż do okresu wczesnohellenistycznego w rzeźbie fenickiej. Na steli widać wpływy egipskie. Król trzyma kubek i przygotowuje się do złożenia ofiary płynnej. Bóg trzyma czarkę, do której król naleje ofiarę.
Bóstwo siedzące na tronie w Fenicji przedstawiano aż do czasów hellenistycznych.
Inna scena z Ugarit przedstawia Baala. Została znaleziona przy świątyni Baala. Datowana jest na XIV-XIII wiek p.n.e. Bóg przedstawiony jest podobnie do Ela. Ma czapkę z rogami, brodę w stylu egipskim i przypomina boga z Enkomi. Jest to młode, rogate bóstwo. W jednej dłoni trzyma miecz, a w drugiej piorun.
Obok pochwy sztyletu znajduje się małe przedstawienie. Może być to bogini Asztartet. Postać ta stoi na postumencie, co świadczy o tym, że jest bóstwem.
Posążek z XV-XIV wieku p.n.e. z Ugarit jest interpretowany jako Reszew?. Imiona bóstwa mogły zmieniać się w zależności od atrybutów.
Z Ugarit pochodzi też fragment pokrywki z szkatułki z kości słoniowej z przedstawieniem półnagiej bogini flankowanej przez dwie kozy zjadające gałązki z jej dłoni. Spódnica i nagi tors świadczą o egejskim lub minojskim pochodzeniu bogini. Może być ona żywicielką lub panią zwierząt.
Tabliczki z Ugarit charakteryzują panteon ugarycki. Są tam poematy oraz spisy bóstw wraz z przeznaczonymi dla nich ofiarami i częstotliwością ich składania. Występują też na tabliczkach imiona teoforyczne, pośrednio świadczące o kulcie poszczególnych bóstw.
Nie odkryto ugaryckiego mitu kosmogenicznego, ale występują listy bóstw z hierarchią oraz rodzajem i ilością składanych ofiar. Bogom ofiarowano wino oraz tłuste mięso.
Najważniejszym bogiem ugaryckim był El – Melech (król), ojciec i władca wszystkich bogów. Posiada wśród dzieci bóstwa Asztar, Jam, Anat i Baal. Baal według innych legend był synem obcego boga Dagana. Miał wielu synów i córki. Szachar był bóstwem astralnym.
El był bogiem dobrym, sprawiedliwym i nie uczestniczył w walkach bogów. Zachorował jednak na impotencję i musiał ustąpić miejsca Baalowi. Baal był bogiem młodszym i bardziej wojowniczym. El oznacza “Bóg”.
Żoną Ela było Aszirat (Aszera). Nazywana była też Elat – “boginią”. Była ona stworzycielką bogów, była wielka, była opiekunką miasta Ugarit, matką bogów i króla. Była też królową morza. Posiadała cechy płodności, które zopstały później przejęte przez dwie boginie Anat i Asztarte.
Król nosił tytuł “syn Ela” lub “dziecko piersi Aszirat“. Król nie był jednak uznawany za boga. Być może od tego wywodziła się rola króla-kapłana w późniejszych państwach semickich. Baal był bogiem burzy i bogiem wojowniczym. Był też bogiem wegetacji i życiodajnego życia. Baal oznacza ”Pan“, zaś Baalat – ”Pani“. W byblos istniałą bogini o imieniu Baalat. Baal nosił przydomek Had, najwyższy, książę, jeździec na chmurach. Był wojownikiem, myśliwym, bogiem sprowadzającym burzę i deszcz. Był też bogiem rolników i pasterzy.
Baal walczył z bogiem suszy Motem. Został zabity przez Mota, schodził wtedy pod ziemię na czas pory suchej i zmartwychwstawał po 6 miesiącach. Baal był synem Dagana.
Baal miał 3 córki, które miały związek z rolnictwem i wegetacją – bóstwo rosy, bóstwo ziemi i podziemi, bóstwo błyskawicy – córkę światła.
Siedzibą Baala był góra Sappon, położona 40 km od Ugarit. W okresie grecko-rzymskim na górze tej czczony był Zeus Kasjos – boga deszczu, burzy i wegetacji. W okresie chrześcijańskim czczono tam św. Jerzego – wojownika i rycerza.
Przy Baalu były dwie kobiety. Początkowo miał związek z Aszerat – żoną Ela. Kobietami Baala były Anat, nosząca przydomek siostra Ela, Anat to bogini płodności, miłości i wojny. Była dziewicą, ale też kochanką Baala. Niszczyła jego wrogów. Gdy Baal został zabity przez Mota, Anat znalazła ciało Baala i zemściła się na Mocie. Prawdopodobnie przedstawiana była jako bogi skrzydlata i rogata.
Była też boginią urodzaju. Jej imię pochodzi od en – źródło. Podobnie jak Aszirat-Jam związana była z wodą. Symbolami Anat mogły był ryba i gołąb. Gołąb był symbolem Afrodyty na Cyprze.
Bóg Asztar i bogini Asztarte to para bóstw występujące w tekstach liturgicznych z Ugarit. Rzadko występują jednak w tekstach mitologicznym. Asztar był bogiem astralnym. Może wy-wodzić się z panteonu Arabii Południowej. Był to bóg drugorzędny. Asztarte rzadko występuje w tekstach mitologicznych, ale w I w. p.n.e. jej kult zdobył wielką popularność. Przejęła ona atrybuty Anat. Była niezwykle piękna, była boginią pól. Nazywana była ”Asztarte – imię Baala”. Była zatem bóstwem wojowniczym, utożsamianym z Isztar. W Ugarit podkreślany był płodnościowy charakter Asztarte, przedstawiano tzw. typ Asztarte jako przedstawienie nagiej kobiety lub kobiety w przezroczystej szacie, podtrzymującej pierś. Nie wiadomo, jaka była genealogia Asztarte.
Istniały zatem trzy pokolenia bóstw ugaryckich. Pierwszym pokoleniem były bóstwa El i Aszirat, drugim pokoleniem były Baal i Anat, zaś trzecim Asztar i Asztarte.
W I tys. p.n.e. Asztarte i Anat występowały naprzemiennie. W Fenicji dominowała Asz-tarte.
Istniał szereg bóstw męskich. Jednym z bogów był bóg-rzemieślnik, bóg metalurgii i koszar, wynalazca muzyki, odpowiednik Hefajstosa. Nazywany był też synem morza, co świadczyć może o jego zamorskim rodowodze. Mógł pochodzić z Cypru.
Bóg Horom łączył cechy Apolla i Asklepiosa. Bóg zabijać, a także leczyć. Bóg Jam był bogiem morza. Był złym żywiołem. Mot był uosobieniem upału, suszu, umierania przyrody.
Anat odnajdywała Baala, podobnie jak Izyda odnajdywała Ozyrysa i wtedy przyroda od-radzała się. Istniał też bóg Jaf, którego imię jego podobne do Jahwe. Był też bóg księżyca.
Bóg Reszew (Raszat) był też nazywany Megal i kojarzony z Heraklesem i Asklepiosem. Był bogiem-niszczycielem. W mitologii fenickiej Reszew był kojarzony z Heraklesem, wojownikiem i protektorem.
Bóg Dagan (“zboże”) był bogiem rolnictwa i synem Baala. Był bogiem o pochodzeniu amoryckim.
Istniały bóstwa gwiazdy polarnej, słońca, gwiazdy porannej.
W kalendarzu ugaryckim obchodzono bardzo liczne święta. Z ich okazji urządzano uczty i składano ofiary na rzecz bóstw z mięsa, wina i innych wyrobów spożywczych. W konsumpcji ofiar brali udział wszyscy mieszkańcy Ugarit.
W Hazor w Izraelu znaleziono figurkę Baala – boga burzy lub Reszew – boga-wojownika. Na sarkofagu przedstawiono śmiertelnika siedzącego na tronie, trzymającego zwiędnięty kwiat lotosu zwrócony w dół. Kwiat ten symbolizuje śmierć. Tron falkowany był przez lamassu. Inskrypcja identyfikuje sarkofag jako Sarkofag Ahirama. Król przyjmuje procesję niosących dary. Król był prawdopodobnie ubóstwiony po śmierci, co jest rzadkim przykładem ubóstwienia króla po jego śmierci.
3
Religia ugarycka i fenicka
Religia fenicka jest rekonstruowana na podstawie tabliczek ugaryckich, źródeł ikonograficznych i archeologicznych, a także relacji Euzebiusza z Cezarei, biskupa z III-IV w. n.e. oraz od Filona z Byblos z I-II w. n.e. Filon z Bylos opierał się na pismach Sanchuniatona. Jednak relacje te to interpretatio graeca. Pojawiają się tam imiona Kronos, Zeus, które należy interpretować jako El, Baal, ale interpretacje te nie są pewne.
Pod imiona greckie można podstawić jednak dowolne bóstwa.
Powstały relacje dotyczące kosmogonii fenickiej. Przekaz Filona i Biblia podają, że na początku był chaos. Są to prawdopodobnie wspólne korzenie zachodniofenickie.
Do V-IV w. p.n.e. nie ma żadnych źródęł pisanych dotyczących ryutuału i składania ofiar. Są jednak źródła ikonograficzne dotyczące tego tematu.
Ugarit mocnbo rzutowało na kultu fenickie oraz Kanaanejskie. Fenicja była częścią staro-żytnego Kanaan do czasu inwazji ludów morza.
Teksty z Ugarit z XIV-XIII w. p.n.e. zawierają spisy czczone w tym mieście bogów wraz z ofiarami otrzymywaneymi przez tych bogów. Ofiary przeznaczone na bóstw dzieliły się na tzw. wielkie oraz małe.
Wśród zwierząt ofiarnych występowały woły, owce, jałówki, byki oraz gołębie. Składano również ofiarty z pokarmów – mąki, zboża, oliwy, wino oraz inne produkcy składane dla “domu Ela”, czyli rodziny Ela – jego potomków. Zwierzęta te były też składane w Starym Testamencie. Ofiary zwierzęce w Ugarit i Starym Testamencie dzieliły się na ofiary całopalne oraz ofiary zjednoczenia, zwane też ofiarami pojednania. W ofiarach całopalnych spalano całe zwierzę, a w ofiarach pojednania spalano część zwierzęcia (np. głowę lub nogi), a resztę pieczono i spoży-wano. Ofiarę tę nazwano ofiarą pojednania, gdyż była to ofiara komunii, poprzez spożycie części ofiary nawiązywała się łączność duchowa z bogiem. Praktyka ta Czasami spalano jednocześnie oba rodzaje ofiar.
Mesek to ofiary z płynów, składane jako libacje. W Starym Testamencie ofiarę wylewano na składany w ofierze przedmiot, a w Ugarit ofiarę wylewano na ziemię. Wylewano oliwę, wino lub wodę ku czci Jahwe, wg Genesis i Księgi Samuela. W Ugarit ofiary z miodu zastępowały ofiary z wody.
W Ugarit i Starym Testamencie występowała najważniejsza ofiara polegająca na przecięciu zwierzęcia na pół na ołtarzu.
W Ugaryt obchodzono święta Nowego Roku w okresie równonocy jesiennej. W tym czasie obchodzono to święto też na Cyprze oraz w innych krajach Bliskiego Wschodu. Ochodzono wtedy święto powrotu Baala po jego przegranej z Motem i zaślubin z jego siostrą Anat. Anat znalazła ciało Baala i umożliwiła mu powrót do żywych.
W tym czasie obchodzono święto Jahwe, święto szałasów, Rosz Haszana? w Izraelu.
Święta w Ugarit obchodzono na początku miesiąca, w czasie nowiu. Składano wtedy ofiary dla domu Ela, który można utożsamiać z panteonem wszystkich bóstw lub do dworu królew-skiego. Król prawdopodobnie uczestniczył w ucztach z okazji święta nowiu. Król był dzieckiem piersi Aszirat, stał w połowie drogi między ludźmi i bogami. Święto nowiu trwało około 7 dni, a pod jego koniec wyrocznia udzielała rad.
Święto 10. miesiąca roku było czasem, gdy król obmywał się w specjalnie do tego prze-znaczonym miejscu, specjalnej łaźni. Była to ablucja rytualna, po której król składał ofiary całopalne oraz ofiary pojednane dla Ela, Baala, Dagana, Jama – boga morza, Aszirat, Szpasz – bogini słońca.
Ofiary składano też innym bogom, ale ich imiona nie zachowały się, gdyż tabliczka jest uszkodzona. Święto to może być odpowiednikiem hebrajskiego Dnia Pojednania Yom Kippur, które następuje kilka dni po nowym roku żydowskim.
Ofiary składane przez króla (Melek) lub kapłanów (khnm) odbywałyu się w czasie wykony-wania hymnów i pieśni pochwalnych i ofiarniczych. Jest to ważne, gdyż w materiale archeolo-gicznym znaleziono liczne figurki postaci tańczących, śpiewających i grających. W pieśniach tych, mających charakter litanii, powtarzano wielokrotnie imię boga.
Istnieją określenia opisujące personel świątynny. Kapłaci określani byli jako khnm, wystę-powali też qdśm – osoby poświęcone oraz śrm – śpiewacy wykonujące hymny. Qdśt to kobiety “święte”, poświęcone. Były to prawdopodobnie prostytutki sakralne.
Prostytutki sakralne pozwalały na wejście w kontakt z boginie. Rb khmn to arcykapłan, zwierzchik kapłanów. Funkcje te występowały w XIV-XIII wieku p.n.e.
Ras Szamra w północnej Syrii było miastem fenickim. Fenicjanie była Kanaanejczykami, którzy przetrwali najazd ludów morza. Fenicja sięgała na południe aż do Akko w Izraelu. Wpływy fenickie sięgały jednak aż do Gazy. Znaleziska z Gazy są miarodajne dla poznania religii fenickiej.
Aszerat jest czasami uważana jako małżonka Jahwe, gdyż występuje inskrypcje wymienia-jące Jahwe i jego Aszerę.
Bóg El z Ugarit był uważany za boga też przez Fenicjan.
Z kultury fenickiej oraz cypryjskiej nie pochodzą żadne posągi kultowe. Nie było tradycji wykonywania takich posągów.
Znane są inskrybowane i nieinskrybowane stele, posążki bogów o charakterze wotywanym. Znane jest przedstawienie półnagiej kobiety flankowanej koziołkami o charakterze minoj-skim. Może być to Aszera.
Znane są liczne terakoty z VII-VI w. p.n.e. Jest wśród nich dea gravida, czyli przedstawienie “bogini ciężarnej”. Może być to przedstawienie Aszirat na małej figurce terakotowej. Może
być to dar ciężarnej kobiety proszącej o szczęśliwy poród. Znana jest też figurka kobiety z egiptyzującą fryzurą, trzymającą dziecko, w szacie z frędzelkami. Może być ona kulotrofos?. Frędzelki, podobnie jak w szatach dzisiejszych Żydów, mogą mieć znaczenie rytualne. Frędzelki stały się bardzo popularne
Miasto Akko pochodzi sprzed połowy II tys. p.n.e., ze środkowego brązu. Później było to ważne miasto fenickie portowe położone nad rzeką. Początkowo znajdowało się w miejscu Tel Acco, a potyem przeniosło się na wybrzeże, na miejsce dzisiejszego Acco – miasta krzyżowców. Od lat 70. prowadzone są wykopaliska na Tel Acco. Odkryto tam liczne pomieszczenia, w tym budynek podzielony ścianami na trzy części. Budynek ten jest uznawany za sakturium lub świątynię. Znaleziono tam ostrakon zapisany po fenicku mówiący o przynoszeniu ofiar do świątyni Aszery. Budynek można więc interpretować jako świątynię Aszery w Akko.
Ostrakon pochodzi z V w. p.n.e., z okresu perskiego.
Stela z Amrit, z północy Fenicji, przedstawia anonimowego boga. Pochodzi z przełomu epoki brązu i żelaza, jest bardzo wczesna. Przedstawia boga, który poskramia zwierzę. Może być to przedstawienia Baala.
Znane jest też przedstawienie kobiece postaci w stylu egiptyzującym. Jest to Asztarte, imię Baala.
Z Hazor znane jest anonimowe przedstawienie boga. Prawdopodobnie przedstawia ono Baala.
Baal był mężem Asztarte, bratem Anat, synem Dagana. Jego imię oznacza “pan”. Baalaat czczona w Byblon oznacza “pani”. Jest to określenie Asztarte.
El i Aszera mieli dzieci – Anat, Asztarte.
Baal może być generalnym określeniem pana. W Tyrze Baal nazywany był Melkart, a w Sydonie Baal nazywany był Eszmun. Melkart był utożsamiany z Heraklesem, gdyż był pogromcą zwierząt.
Baal pod postacią Jowisz Heliopolitański czczony w Baalbek w Libanie, w dolinie Bekaa. Bóstwo znane jest w interpretacji łacińskiej jako Jowisz. Ma postać mumii, w jednej ręce trzyma przedmiot, a drugą rękę miał podniesioną. Figurka pochodzi z II lub III w. n.e. W tym okresie jeszcze przedstawienia bóstwa nie miały form grecko-rzymskich. Figurka była podstawką do składania libacji lub palenia kadzidła. Figurka jest flankowana przez dwa woły lub byki symbolizujące płodność lub urodzaj. Nie wiadomo jednak, jaką funkcję pełniła figurka. Wykonana jest z brązu. Opiera się ona na specyficznej podstawce. Figurka ma charakter synkretyczny.
Eszmun czczony był w Sydonie. Był bogiem uzdrawiającym. Grecy utożsamili go z Askle-piosem. Eszmun był Baalem Sydonu, panem Sydonu. Był bogiem opiekującym się w szczególny sposób dziećmi.
Z Umel Hamet? na granicy izraelsko-libańskiej pochodza przedstawienia siedzących lub kucających Temple Boys z zabawkami lub obiektami wotywnymi.
Bogini Anat należała do drugiego pokolenia bóstw. Anat konkurowała o kompetencje z Asztarte. Ich kompetencje zlewały się.
Początkowo Anat była boginią-dziewicą, ale jednocześnie żoną-siostrą Baala, z którym łą-czyła ją relacja erotyczna. Była odpowiedniczką Izydy, greckiej Ateny. Wskrzesiła ona Baala. Przedstawienie na pieczęci z Ugarit z XIII w. p.n.e przedstawia Anat uskrzydloną z hełmem z rogami. Była ona wojowniczką.
Znane są przedstawienia bogini we fryzurze hatoryckiej, której towarzyszyły węże, a w rękach trzymała koziołki. Przedstawienie umieszczono na zawieszce. Może być to Aszirat-Aszera znana z puzderka z kości słoniowej w stylu minojskim z Ugarit. Zawieszka pochodzi z VIII w. p.n.e.
Na Cyprze bogini płodności, prototyp Afrodyty, nazywana jest Wielką Boginią Cypru. Po-chodzi ona ze schyłku chalkolitu, z III tys. p.n.e.
Przedstawienia bóstw z Ugarit i z Fenicji można interpretować na wiele sposobów.
W Byblos w północnym Libanie funkcjonował kult Pani z Byblos. Z III tys. p.n.e. pochodzi Świątynia Obelisków, będąca świątynią bóstwa wojowniczego typu Baal lub Reszew. Z okresu rzymskiego pochodzi świątynia w Byblos, która nie odpowiada świątyni przedstawionej na monetach z Byblos z III w. n.e., na których widać obelisk lub stożek kultowy. Nie występowała rzeźba kultowa, a bóstwa mogły być czczone pod postacią betyli. Jest to świadectwoo kultu aikonicznego z okresu rzymskiego. Betyle mogły symbolizować Asztarte lub Panią z Byblos.
Monety z I i II w. n.e. pokazują fasadę świątyni Afrodyty Pafijskiej. W obu przypadkach w drzwiach znajdują się obeliski, które mogą symbolizować boginię.
W sferze kultu przez cały ten okres, od XIII w. p.n.e. do II w. n.e. występował konser-watyzm, a tradycja religijna utrzymywała się w dużym stopniu w niezmienionej formie pod względem przedstawień ikonograficznych i typów bóstw.
4
Religia Fenicjan i Cypryjczyków
Baal Hammon to główne bóstwo Kartaginy i świata punickiego, m.in. na Sardynii. Imię to interpretuje się jako “pan ołatarza”, “pan pieca ofiarnego”. Istniał on od IX-VIII wieku p.n.e. Jego żoną była Tanit. Jej kult istniał od V w. p.n.e. Nosiła przydomek “oblicze Baala”. Nazywana była też Tanit z Libanu. Była bóstwem pochodzenia fenickiego. Imię Tanit pochodziło od tanne – wykonywać lamentację. tanniti to płaczki rytalne, które opłakiwały człowieka składanego w ofierze. Znakiem Tanit był człowiek z rozłożonymi rękami. Od III-II w. p.n.e. istniała kolonia fenicka na Delos, gdzie symbol Tanit występował. Na Cyprze i Fenicji Tanit mogła być znana jaka Asztarte lub Anat.
W świecie punickim istniał zwyczał składania ofiar z ludzi. Ofiary miały charakter ciało-palny. Zwyczaj ten istniał tez w świecie kananejskim, ale w VII w. p.n.e. został zakazany u Hebrajczyków. Był stosowany między innymi w systuacjach zagrożenia oraz okazjonalnie.
Molk, określany potocznie jako Moloch, to składanie ofiary lub sama ofiara. Oznacza też wysyłanie i przeprowadzanie przez ogień, czyli ofiarę ciałopalną. Moloch uważany był dawniej za bóstwo, ale obecnie uważa się, że jest to sam akt ofiary. Tofety to nekropolie z pochówkami spalonych ofiar ludzkich, dzieci. Tofet oznacza też piec lub palenisko. Według Biblii w Jero-zolimie tofet znajdował się w dolinie Gehenny. Chowano tam cudzoziemców – Żydów z Fenicji oraz z diaspory. Jest to też miejsce sakralne, saktuarium. Tofet mógł stanowić też cmentarz dla dzieci przedwcześniej zmarłych. Dzieci martwe palono i składano bogom w ofierze. Możliwe było zatem złożenie ofiary pośmiernej z dziecka. Jest to jednak hipoteza.
Miały być to dzieci pierworodne, najlepiej dzieci królewskie lub dzieci dowódców, a nie niewolników. W świecie grecko-rzymskim złożono ofiarę z Ifigenii na żądanie Artemidy. Na Cyprze prawdopodobnie składanie ofiar z dzieci też było stosowane.
W Sydonie dla Eszmuna składano ofiary z figurek małych dzieci. Potem utożsamiano go z Asklepiosem. Figurki były substytutami dzieci składanych w ofierze.
Kourotrophos to bóstwo, które opiekuje się dziećmi. Kourotrophos był m.in. Eszmun oraz Asklepios. Słowo to pochodzi od kouros – chłopak, i trophe – jeść. Należy więc interpretować te bóstwa, jako bóstwo karmiące dzieci. Była to grupa bóstw pełniący rolę Kourotrophos.
W I poł. I tys. p.n.e., w okresie geometrycznym i archaicznym, na Cyprze mieszały się trzy ludzy. Do VII w. p.n.e., poza kilkoma fenickimi, nie ma żadnych dokumentów pisanych. Feni-cjanie od XI w. p.n.e. napływali na Cypr, ale najstarsza instrypcja fenicka z Kition (Larnaki) na ostrakonie pochodzi z IX w. p.n.e. Od XIII do XI w. p.n.e. na Cypr napływali Achajowie z Peloponezu, Grecy przeddorycki. Ludność eteocypryjska to grupa ludzie zamieszkujący Cypr jeszcze w wpoce brązu. Te trzy grupy mieszały się ze sobą.
Hellenizacja Cypru nastąpiło V-IV w. p.n.e., w okresie cyproklasycznym, przed Aleksan-drem Wielkim. Cypr był wcześniej, przed hellenizacją, miejscem interakcji różnych religii.
Najstarsza inskrypcja z Kition upamiętnia ofiarowanie pukla włosów w ofierze dla Asztarte. W IV w. p.n.e. w Kition zdominowanym przez Fenicjan, częściowo zhellenizowanych, po-wstała inskrypcja wymieniająca zawody ludzi pracujących w świątyni.
W IX w. p.n.e. powstała najstarsza świątynia Asztarte w Katali?. Znajdowałal się ona blisko miejsca wytopu miedzi.
Bammula? to stanowisko nadmorskie, miejsce kultu Melkarta i Eszmuna, gdzie spisano in-skrypcję datowaą na IV-V w. p.n.e. po fenicku. Jest to lista płac. Dla 4 budowniczych, którzy budowali świątynię Asztarte z Kition, wypłacono określone wynagrodzenie. Wypłacano pie-niędze śpiewakom, którzy byli na służbie “świętej królowej” Asztarte, odźwiernym, piekarzom, fryzjerom, szefowi pisarzy wymienionemu z imienia, psom i małym kotom (prostytutkom świą-tynnym), kolegium kapłanów Nowego Księżyca, Panu Wód, Kartagińczykom też wymienionego z imienia, świętym prostytutkom, robotnikom. Świątynia zatrudniała zatem liczne osoby do co-dziennej obsługi. Nie podano jednak w inskrypcji, o jaką świątynię chodzi, ale prawdopodobnie była to świątynia Asztarte.
Pierwsze inskrypcje w piśmie cyprojskosylabicznym. Zostało ono odczytane. Były też inskrypcje eteocypryjskie, które nie zostały odczytane. Powstawały w VII-VI w. p.n.e.
Święto nowiu obchodzono przez tydzień od wielu wieków.
Rzeźba dużych rozmiarów pojawiła się w VI w. p.n.e. Dotad największą figurką był bóg rogaty z Enkomi o wysokości 30 cm. Architektura monumentalna na Cyprze w tym okresie nie istniała.
Płaskie czarki cyprofenickie zdobione były wewnątrz dekoracją grawerowaną. Przypominają one tace lub talerze. Wykonane były z brązu lub ze srebra. Pochodziły z IX-VII w. p.n.e., w okresie geometrycznym i archaicznym. Czarki pochodzą częściowo ze Skarbu z Kurion.
Jedna brązowa czarka datowana na VII w. p.n.e. ma średnicę 15 cm. Dekoracja ma charakter koncentryczny. Występują na niej motywy egiptyzujące – papirusy, Izyda karmiąca Horusa piersią, sceny bankietowe. Bankiety odbywały się na łożu. Przedstawiono służbę niosącą potrawy na biesiadę.
Przedstawiono także stroje oraz fryzury odpowiadające tradycjom miejscowym. Jedynie scena środkowa jest egiptyzująca, a reszta ma charakter miejscowy. Przedstawiono codzienne sceny pracy ze zwierzętami, siedzenia przy stole, hołdu poprzez padnięcie na twarz. Przedsta-wiono krajobraz oraz sceny bankietowe.
Inna tacka wykonana jest ze srebra. Przedstawiono na niej uskrzydloną podstać zabijającą lwa. Może być to Melkart utożsamiany z Heraklesem. Przedstawiono też postać w skórze lwa walczącą ze zwierzęciem, boginię skrzydlatą, być może egipską Neftydę, która przypomina wojowniczą boginię Anat z pieczęci cylindrycznej.
Czarka z końca VIII w. p.n.e. przedstaswia księcia składającego ofiarę skrzydlatej bogini. następnie atakuje go potwór lub małpa, a bogini ratuje go unosząc w górę. Misa opowiada jeden z mitów, którego treść nie jest znana. Przedstawiono na niej też orszak wojowników.
Na wielkim kotle brązowym stanowiącym wyposażenie jednego z grobów królewskich w Salaminie. Salamina znajdowała się blisko Enkomie. W VIII-VI w. p.n.e. w Salaminie funk-cjonowała nekropolia, gdzie znaleziono zabytki świadczące o kontaktach z Grecją, Anatolią i Fenicją.
Znaleziono tam kotły na trzech nogach zdobione przedstawieniami głowy kobiety w peruce hatoryckiej, posiadające rogi. Może być to Anat. Kocioł pochodzi z VII w. p.n.e.
Fragmentarycznie zachowana tacka z IX-VIII w. p.n.e. z Idalion wykonana jest z brązu. Przedstawia scenę bankietową z zastawionym stołem. W pozach bankietowych przedstawiono dwie osoby – kobietę i mężczyznę. Na łoże można było wejść po schodkach. Przedstawiono też kobiety grające na instrumentach oraz kobietę niosącą naczynie, do którego pobrano zawartość z dużego krateru lub amfory. Czarka ta pochodzi z VII w. p.n.e. z Kurion. Leżące kobiety to król i królowa w egiptyzujących nakryciach głowych. Przedstawiono też drugą grupę kobiet. trzymają one ofiary – nogi jagnięce, czarkę z winem oraz gęsi. Na czarce znajduje się też napis pismem sylabicznocypryjskim. Wymienia on boginię Kypros, od której pochodzi obecna nazwa wyspy.
Inna czarka ze srebra posiada w zewnętrznym rejestrze przedstawiono procesję kobiet przed boginią siedzącą na tronie. Przedstawiono sługów, zastawiony stół oraz kobiety, które grają na tych samych instrumentach, co kobiety na poprzedniej czarce bankietowej. Tymi trzem ain-strumentami są podwójny flet, cytra i tamburynek. Przedstawiono też tańcące, trzymające się kobiety ubrane w długie szaty. Scena przedstawia rzeczywistośc miejscową, a nie egiptyzującą. Płytka złota z Paleo Pafos przedstawia kobietę z polosem na głowie. Może być to kapłanka niosąca dary w ofierze. Inne interpretacje głoszą, że jest to bogini lub królowa.
Zabytki w drobnych formach z VII w. p.n.e. poprzedzały duże rzeźby z VI w. p.n.e. Pochodzenie drobnych zabytków z VII w. p.n.e. nie jest znane. Najczęściej miejscem ich pochodzenia jest Kurion, Idalion lub Salamina.
Dopiero w V w. p.n.e. pojawiają się greckie imiona bóstw, stanowiące intrepretację. Wcze-śniej występowały imiona fenickie.
W okresie geometrycznym boginiami czczonymi na Cyprze były Anat, Asztarte i Anassa. Są to imiona umowne. Anat to wojowniczka, Asztarte to bogini płodności, a Anassa to władczyni odpowiedniczka Baalat z Bylos. Anassa to żeńska wersja Anaks, co po mykeńsku oznaczało władca. Dlatego Anassa była władczynią.
Imię Anassa zanikło dopiero w III w. p.n.e. Do tego czasu Afrodyta czczona w Pafos nazywana była Anassą.
Z Ugarit pochodzi przedstawienie Anat z XIII w. p.n.e. Z Ugarit bochodzi też przedstawie-nie nagiej bogini. Może być ona interpretowana jako Aszirat – żona Ela i matka bogów, Anat – wojowniczka, która pokonała Mota lub Asztarte. Stoi ona nad lwem. Jest boginią płodności, mocy i potęgi. Panowała nad przyrodą. Najprawdopodobniej jest to Anat.
Z Limassol pochodzi złota płytka z VIII w. p.n.e. Przedstawia ona nagą boginię siedząca na lwie. Jest to Anat. Obecnie płytka ta znajduje się w Gołuchowie. W Gołuchowie znajduje się cała kolekcja złotych płytek z Cypru. Przedstawiają one m.in. scenę wyjazdu wojowników na wojnę na rydwanie.
Nagą kobietę lub kobietę w prześwitującej szacie pokazują liczne terakotowe figurki. Figurki te są interpretowane jako bogini w typie Asztarte. Są to przedstawienia wotywne składane w ofierze bóstwu żeńskiemu. Są to symboliczne przedstawienia kobiet, które prosiły boginię o zapewnienie płodności.
Sarkofag wapienny z Amatus z początku V w. p.n.e., z okresu cyproklasycznego, zawiera sceny polowania oraz orszaki na dłuższych bóstwach. Na krótszych bogach przedstawiono
cztery przedstawieniach besów biegnących po jednej stranie i cztery przedstawiania nagich kobiet podtrzymujących piersi na drugim bogu. Sa to przedstawienia Asztarte. Zarówno besy, jak i kobiety pełnią funkcję apotropaiczną, czyli chronią zmarłego w drodze w zaświaty.
Z Idalionu pochodzi przedstawienia kapiliczki z kobietą z kobietą stojącą w drzwiach lub wyglądająca z okna. Kobiety te były prawdopodobnie ziemskimi namiestniczkami bogini – sakralnymi prostytutkami.
Anassa to bogini hieratyczna, dojstojna. Z Palea Pafos pochodzi przedstawienie bogini lub kapłanki na złotej płytce.
Bogini z podniesionymi rękami przedstawiana na terakotowych figurkach ma genezę egejską. Mogła zostać ona przyniesiona przez Achajów. Figurki te są rozprzestrzenione po całym Cyprze. Figurki te mają podniesione ręce, długie szaty oraz zaznaczone piersi.
Na ceramice z IX-VII w. p.n.e. przedstawiono sceny pokazujące boginie lub kapłanki. Przedstawiono boginię z uniesionymi rękami. Kobieta z uniesionymi rękami nie musi być bogi-nią, ale może być to gest modlitewny lub ofiarny. Może być to zatem kapłanka lub władczyni, a nie bogini. Przyjęcie kobiety z uniesionymi rękami za boginia jest umowne.
Trony na przedstawieniach fenickich i tron Asztarte ze świątyni Eszmuna z Sydonie, a także trony Asztarte z Cypru flankowane są sfinksami. Zabytki w formie tronów flankowanych sfinksami są symbolicznymi wyobrażeniami hieratycznej Asztarte. Pusty tron flankowany przez sfinksy utożsamiany jest z obecnością bogini. Na tronie nie znajdowało się figuralne, ikoniczne przedstawienie bogini.
W VI w. p.n.e. pojawiły się duże rzexby pokazujące boginię hieratyczną z kalatosem na głowie. na nakryciu głowy pojawia się wielokrotnie przedstawienie sfinksa, a także rozety. Bogini może być utożsamiana z hieratyczną Anassą z elementami Asztarte.
Z IV w. p.n.e. pochodzi przedstawienie bogini z rozbudowaną koroną z przedstawieniami sfinksa w koronie.
Znane są przedstawienia kamiennych kadzielniczek, które opierają się na głowie i skrzydłach sfinksa. Sfinksy ponownie można utożsamiać z Anassą-Asztarte. Sfinksy są rodzaju żeńskiego i posiadają koronę ze sznura stanowiącą wyznacznik statusu prostytutki świątynnej.
Jedna z płytek przedstawia również stojącego sfinksa rodzaju żeńskiego z koroną ze sznura. Relief pochodzi z V w. p.n.e. i umieszczony był nad wejściem do grobu. Jest to służebnica bogini Anassy-Asztarte zajmująca się opieką nad zmarłym, podobnie jak nagie boginie na sarkofagu z Amatus.
Terakoty cypryjskie pokazują też muzykantki oraz kobiety z dziećmi, które były darami wotywnymi złożonymi przez matki proszące o opiekę bóstwa nad dziećmi.
W poszczególnych miastach Cypru czczone były różne aspekty Afrodyty. Wszystkie bóstwa cypryjskie znane sa wyłącznie pod imionami greckimi. Łatwiej byłoby je utożsamiać z bóstwami fenickimi.
Na Cyprze typowy jest kult dwojga bóstw – męskiego i żeńskiego. Nazwano je Apollinem i Afrodytą. Od VII wieku na Cyprze pojawiły się inskrypcje. Dopiero od tego czasu można coś powiedzieć o bóstwach cypryjskich. Bóg nazywany jest tylko teos, a bogini tea. Nie padają żadne imiona własne. Greckie inskrypcje alfabetyczne pojawiają się w V wieku. Wcześniej-sze inskrypcje były wykonywane pismem sylabiczno-cypryjskim, które zanikło w III w. p.n.e. Później przetrwały tylko inskrypcje greckie, zanikły też inskrypcje fenickie, popularne we wcze-śniejszych okresach.
Bogini Cypru określana jest jako Asztarte. Występuje ona w dwóch wersjach – bliskow-schodniej i egejskiej. Jest to bogini życia, przedstawiana jako naga kobieta z koziołkami i
hatorycką fryzurą. Posiada też rogi. Pełni ona też funkcję apotropaiczną. Jest to bogini typu Asztarte.
Bogini przedstawiana jest czasami w polosie egejskim. Jednak boginie egejskie w polosach nie były nagie w odróżnieniu do bogini cypryjskiej. Figurki bogini odciskane były z formy lub lepione techniką bałwana.
Na sarkofagu z Amathus z V w. p.n.e. występują postaci besów. Był to sarkofag miejsaco-wego władcy.
Wykonywano figurki prostytutek sarkalnych w szcześciennych domach. W górnych partiach ścian tych świątyń, na makietach, przedstawiano gołębniki, które były symbolqami bogini płod-nosci. Gołąb być uważany za świętego ptaka Afrodyty.
Bogini występowała czasami w stroju hieratycznych.
Pod wpływem egejskim pojawia się przedstawienie bogini z uniesionymi rękami. Może być to przedstawienie kobiety w geście adoracji lub w geście błagalnym.
Wykonywano też makiety z przedstawieniem betyla w kształcie stożka. Betyl podziurawiony jest otworkami dla gołębi.
Dama w kalatosie przedstawiana była z uniesionymi rękami i zaznaczonymi piersiami. Miała jednak namalowaną szatę i nie była naga.
Kobieta z podniesionymi rękami i z polosem przedstawiana była też na naczyniach w postaci malowidła. Polos, zwany też kalatosem, był obecny w przedstawieniach przez długi czas aż do czasów rzymskich.
Kalatosy przyjmowały różne formy. W okresie hellenistycznym pojawiały się na nich wieże, były to korony muralis. Nakrycia głowy były bardzo rozbudowane. Mógł to być zatem pro-totyp bogini Tyche trzymającej nogę na barku mężczyzny symbolizującego rzekę Orontes. Na kalatosach pojawiały się też postacie sfinksów, nierozerwalnie związane z żeńskim bóstwem Cypru.
Sfinksy były też atrybutem bogini fenickiej, Anat i Asztarte, które występowały zamienne. W I tys. p.n.e. Anat odchodziła w cień, a jej miejsce w świecie fenickim zajmowała Asztarte. W Sydonie w sanktuarium Eszmuna (dobroczynnego, leczącego, konicznego, utożsamianego z Asklepiosem). Kamienne sfinksy w koronie ze sznura, będącej atrybutem sakralnych prostytu-tek, były związane z boginią typu Asztarte.
Figurki sfinksów i ich główki były zawsze kamienne,a nigdy terakotowe.
Przedstawienia kobiety kurotrofos polecającej swoje dziecko pod opiekę bóstwa były figur-kami wotywnymi. W malarstwie wazowym rzadko pojawiają się sceny religijne. Występują też na terakotach i reliefach kamiennych. Z Golgoi pochodzą liczne plakietki wotywne. Na innych stanowiskach były one rzadkie.
Na wazie przedstawiono na malowidle kobietę nalewającą coś do czarki. Druga osoba, siedząca na zdobionym tronie, może pić coś z tego naczynia przez słomkę lub palić fajkę wodnę. Był to prawdopodobnie władca.
Na innej wazie przedstawiono tańczący korowód kobiet oraz mężczyzn.
na półwyspie Apostolos Andreas mieściła się dawniej świątynia Afrodyty Akraia. Nazwa ta pochodzi od Akre – przylądek. Świątynia ta była niedostępna i niewidoczna dla mężczyzn. Pisał o niej Strabon.
W Nea Pafos istniała świątynia Afrodyty opisana też przez Strabona. Drogę między Nea Pafos i Palea Pafos przemierzali mężczyźni wraz z kobietami w czasie pielgrzymki do świątyni Afrodyty.
W Golgoi czczona była Afrotyta Golgia i Afrodyta Pafia. Aspekty ich kultu były trochę inne. Z okresu hellenistycznego pochodzą inskrypcje do obu Afrodyt z Golgoi. Słowo Afrodyta pojawia się na Cyprze dopiero w IV wieku p.n.e.
Poza Afrodytą w Golgoi czczony był Apollo. Jego imię pojawia się dopiero w okresie helle-nistycznym. Wcześniej był czczony jako teos, czyli bóg.
Zabytki z kolekcji Cesnoli znajdują się obecnie w MET. Płytki z tej kolekcji pochodzą prawdopodobnie z Golgoi, ale ich pochodzenie nie jest pewne. Na płytkach pojawia się greckie przedstawienie Apolla Delfickiego. Przed nim znajduje się ołtarz skalny. Przed niego zmierza procesja rodzinna rodziców, synów i córek.
Na płytce w dolnym rejestrze przedstawiono bankiet samych mężczyzn pijących wino. Przed-stawiono też wspólny taniec mężczyzn i kobiet.
Z Idalionu w centrum Cypru czczony był też Apollo i Afrodyta. Może pochodzić stamtąd makieta betyla z przedstawieniem gołębników w nim wydrążonych. Wokół stożkowatego betyla odbywa się taniec. Jedna osoba gra na cytrze.
Znane są też modele budynku, wewnątrz którego siedzi mężczyzna grający na cytrze. Przed-stawienie to wskazuje na misteryjny charakter obcowania muzyka z betylem. Przez okno do budynku zaglądają ludzie i obserwują grę na cytrze.
Oprócz cytry występuje też podwójny flet i tamburynek w przedstawieniach religijnej gry na instrumentach.
Pod koniec IV w. p.n.e. założona została Nea Pafos, wcześniej istniała Palea Pafos w Kouklii. Innymi ważnymi miejscami kultu Afrodyty były Idalion, Golgoi, w Nikozji (Ledrze).
Pafijksa Afrodyta czczona była w Pafos, Golgoi, Chytroi na północy Cypru, Kyrenii i w Nikozji (Ledrze). Czczona była jako Paphia. Imię Afrodyta Paphia pojawiło się w inskrypcji w Ledra w ostatniej ćwierci IV wieku p.n.e. Jest to najstarsze wystąpienie imienia Afrodyty na Cyprze. Afrodyta określana był też jako Golgia, a potem Afrodyta Golgia.
Czczona była też Amathusia, nazwana później Afrodytą Amathusia. Pahia znana była w okresie klasycznym jedynie poza Paphos. W Pafos występowała ona jako Anassa, czyli władczyni, królowa. Później uzyskała ona od końca IV wieku p.n.e. imię Afrodyta. Imię Anassa przestało być używane w Pafos z chwilą upadku królestwa pafijskiego.
W Amathus wspomiana jest w okresie późnohellenistycznym Kypros Afrodyta. Była to miejscowa bogini o imieniu Kyprus z przydomkiem Afrodyta. Być może była to bogini przed-stawiana dawniej na sztabkach miedzi.
Inskrypcja fenicka z III w. p.n.e. nazywa boginię z Pafos Asztarte z Pafos.
Królestwa cypryjskie upadły w wyniku działań Ptolemeusza Mniejszego Sotera, który chciał podporządkować sobie Cypr. Cypr był wcześniej podzielony na od 7 do 9 królestw. Kition podporządkował sobie Tamassos.
Król był prawdopodobnie uważany za najwyższego kapłana bóstwa czczonego w danym mie-ście. Jednak zwyczaj ten potwierdzony jest jedynie w Paphos. Ostatnik król Paphos tytułował się “król Paphos Nikokles, kapłan Anassy, syn Timarchosa, króla Pafos”. Król prawdopodobnie raz w roku zaślubiał boginię reprezentowaną przez jedną z kapłanek.
Nie wiadomo, czy zwyczaj, by król był kapłanem bóstwa czczonego w stolicy występował tez w innych królestwach Cypru.
W Ugarit król był dystrybutorem łaski bożej. Na niego spływała cała łaska boża.
Inskrypcja z Ledra wykonana została na bazie niezachowanego posągu Nikoklesa, króla Paphos. Inskrypcja ta po raz pierwszy utożsamia Paphię z Afrodytą. Nikokles jest w inskrypcji tej nazywanym potomkiem bogom podobnego Kinyrasa.
Kinyras mógł zostac dawniej wygany z Paphos do Amathus. Mógł być postacią legendarną lub historyczną.
Hera, Demeter, Persefona, Artemida, pani dzikich zwierząt, pojawiają się na Cyprze w okresie hellenistycznym, ale wszystkie znajdują się w cieniu Afrodyty. Boginie te mogły być emanacjami Afrodyty.
Wśród bóstw męskich zdecydowanie dominuje Apollo. Imię Apollo pojawia się dopiero w IV wieku p.n.e. Dwujęzyczna i dwugraficzna inskrypcja zapisana po grecku pismem sylabiczno-cypryjskim, a po fenicku pismem fenickim, określa bóstwo po raz pierwszy jako Reszefa. Po-wstała ona w IV w. p.n.e.
Ayia Irini na północnym zachodzie jest miejscem okrycia anonimowych sankturiów. Znale-ziono tam terakotowe figurki od maleńskich do wielkości naturalnej. Są one datowane na VII-VI w. p.n.e. Było to sanktuatrium wiejskie. Posągi wotywne ustawiane były wokół ołatrza. Tera-kotowe figury są obecnie podzielone między muzea w Sztokholmie oraz Muzeum Cypryjskie w Nikozji.
Są to w większości przedstawienia męskie. Mogą przedstawiać one ludzi z różnych stron Cypru lub ludzi o różnych funkcjach społecznych i różnym statusie społecznym. Znajdują się też w kolekcji rzeźby byków i jeźdźców.
W Kurionie w Sanktuarium Apolla położonym na zachód od miasta są artefakty datowane na VIII-VII w. p.n.e. Przestało ono istnieć w wyniku trzęsień ziemi z IV w. p.n.e. Jest to sanktuarium archaiczne. Ołtarz okrągły i murki ułożono z polnych kamieni.
Dopiero w I w. p.n.e. powstał architektoniczny potężny kompleks z palestrą, gimnazjonem, łaźnią rzymską, dormitorium dla pielgrzymów. Z sanktuarium pochodzą figurki męskie lepione techniką bałwana. Przedstawiają one najczęściej wojowników, rydwany, jeźdźców konnych, same konie. Bóstwa z Kurion może mieć silniejszy charakter religijny niż bþóstwo z Ayia Irini. Bóstwo z Ayia Irini pozostało bóstwem ananimowym. Z Ayia Irini pochodzi jednak też przedstawienie siedzącej bogini ze sfinksami po bokach.
Kurion w starożytności znane było jako Hyle, co oznacza gaj. Czczony był tam Hylates. W najstarszej inskrypcji z sanktuarium z VII weku bóstwo okreśłone jest jako theos w inskrypcji cypryjsko-sylabicznej. Nazwa theos funkcjonowała też w VI w. p.n.e. W V-IV w. p.n.e. bóstwo nazywane było już Hylatesem. Poza Pafos, w Driumu i Hytroi pojawiły się pojawiły się inskrypocje dla Hylatesa. Wtedy kult Hylatesa zaczął występować też poza Hyle, czyli poza Kurionem.
W drugiej połowie IV wieku p.n.e. do Hylatesa dodano imię Apollo. Po raz pierwszy pojawiło się ono pod koniec IV w. p.n.e. w Nea Pafos. Imię Apollo Hylates stało się popularne na całym Cyprze.
W czasach Tyberiusza powstała w Pafos inskrypcja wymieniające bóstwa rodzime Cypru. Wymieniono na tej liście Apolla Hylatesa i Apolla Kyreniotesa z Kyrenii na północy.
Apollo może być utożsamiany z Reszefem, bóstwem wojowniczym.
Odkryto dwie figurki stanowiące depozyt fundacyjny przedstawiające byki. Byk jest sym-bolem wojowniczości i potencji. Mniejsza figurka wykonana była ze złota, a większa ze srebra. Byk może być utożsamiany z Apollem.
Wystepują miniaturowe figurki przedstawiające konie, jeźdźców, wojowników oraz postaci nakładających sobie maski byków na głowy.
Apollo Hylates czczony był też w Nea Pafos.
Apollo Cypryjski jest bóstwem bardzo złożonym. Imię Apollo pojawia się dopiero w IV w. p.n.e. Za każdym razem przy imieniu Apollo pojawia się epiklesis – przyzwanie kultowe.
Jednym z nim jest Hylates czczony w Kurion. Początkowo znany był jako Hylates, a później jego imię stało się epiklesis Apollo.
Apollo Cypryjski jest przez Fenicjan identyfikowany z Reszefem – młodym bogiem, wojow-nikiem. Apollo jest bóstwem męskości, płodności męskiej, żywotności, zwierząt, natury. Jest też bogiem zbawcą i bogiem leczącym. Reszef staje się wtedy Eszmunem.
W IV wieku powstało sanktuariu Apollina Hylatesa w Nea Pafos. W Chytroi czczono Apollo Hylatesa. W Tamassos i Golgoi, skąd pochodzi kolekcja Cesnoli, również czczono Apollo.
Wykono tysiące figurek mężczyzn przedstawiających rydwany techniką bałwana. Wykony-wano też figurki mężczyzn z figurkami byków. Byk jest symbolem żywotności, płodności.
Yeroskipu to święte ogrody Afrodyty. Około 309 roku p.n.e. upadło królestwo Pafos, obej-mujące Nea Pafos i Palea Pafos. Cały obszar między tymi miejscowościami poświęcony był kultowi Afrodyty. W połowie drogi między Yeroskipu i Nea Pafos znajduje się sztuczna dwu-komorowa grota z okrągłą komorę i łamanym wejściem wymagającym skręcenia pod kątem prostym, poświęcona Apollinowi Hylatesowi. Przed okrągłą komorą jest komora zbliżona do prostokąta.
Przy okragłem komorze jest świetlik. Znajdowała się tam wyrocznia. kapłan rozmawiał z bogiem w grodzie. Przekazywał przez “świetlik” informacje kapłanowi znajdującymi się na górze, nad grotą, u wylotu świtelika, a tamten kapłan przekazywał informacje dalej petentowi. W grocie są dwie inskrypcje cyprosylabiczne paleograficznie datowane na drugą połowę IV w. p.n.e. Inskrypcje mówią o wykonaniu dostępu do groty dla Apollina Hylatesa. Nie wiadomo, dlaczego mowa jest o wykonaniu dostępu, a nie o wykonaniu samej groty. Być może sztuczna grota pełniła wcześniej inną rolę. Inskrypcja ta jest pierwszą inskrypcją identyfikującą Hylatase jako Apolla na całym Cyprze.
Grota może przypominać grób skalny, podobny do grobów z Pafos. Być może jeden z grobów został zamieniony na sanktuarium Apolla Hylatesa. Grota posiada monumentalne wejście, nad którym znajduje się inskrypcja mówiąca, że wykonano wejście dla Apolla. Wejście wykonał Satrapas, pełnioący funkcję archos, pochodzący od Kinyrasa, mitycznego założyciela dynastii pafijskiej. Kinyradai (Kinyradzi) to kapłani świątyni Afrodyty w Palea Pafos. Archos, Kinyrarchos to zwierzchnik Kinyradów, zwierzchnik świątyni. Archos mógł być też ministrem na dworze królewskim.
Apollo był zatem bóstwem związanym z ideologią królewską królestwa Pafos. Mógł być związany z Afrodytą jako jej partner.
Fakt, że Apollo Hylates czczony był w sztucznej dwukomorowej grocie świadczy, że był on bóstwem chtonicznym. Sanktuarium w grocie znajduje się na obszarze, na którym dominuje kult Afrodyty. Apollo Hylates w grocie koło Nea Pafos mógł być czczony jako partner Afrodyty. Epidauros w Grecji, okęg Askelepiosa, jest miejscem wybudowania tolosu okrągłego o nie-znanym przeznaczeniu.
Z Amathus pochodzi wapienna figurka przedstawiająca męską postać z założoną maską byka. W Amathus czczony był Adonis, partner Afrodyty. Nie wiadomo jednak nic o kultucie Apolla w Amathus. Jednak i tak czczony był tam partner Afrodyty.
Znaleziono także figurkę Pana z Pyli, koło Kition, dzisiejszej Larnaki. W Pyli czczono bóstwa identyfikowane z Panem i Artemidą, ale inskrypcje póżnohellenistyczne i rzymskie wspominają tam kult Apolla. Trzyma on w opuszczonej dłoni maczugę, posiada też maseczkę lwa. Może to być jednak też Herakles, a nie Pan. O tym, że jest to Pan świadczą uszka zwierzęce. Datowanie figurki jest niepewne. Figurka jest datowana na koniec V w. p.n.e.
Figurka Pana może poprzez Melkarta być interpretowana jako Herakles. Może być też interpretowana jako Apollo.
