Omówione wyżej społeczeństwa są, gdy pa
trzymy na nie z punktu widzenia zmiany społecznej, bardzo podobne. Mają one takie same założenia ogólne dotyczące po pierwsze konfliktu i zmiany jako zjawisk powiązanych nieodłącznie z życiem społecznym, a po drugie — związków między konfliktem a zmianą. Różne
40 Tamże, s. 126.
157
są natomiast interpretacje tych założeń — założenia podstawowe. W ramach każdego z nich kładzie się nacisk na inne wartości.
Konflikt pełni w obu modelach dwie funkcje — pod
trzymuje i przeobraża system. W modelu stabilnym nacisk położony jest tu jednak na funkcjonalność, zaś w modelu dynamicznym — na dysfunkcjonalność. Sta
bilność i dynamika modeli związana jest tu również z odmiennymi pojęciami systemu. Różnica polega mię
dzy innymi na tym, że w modelu dynamicznym system posiada jeden dodatkowy i traktowany jako ważny wymiar — historię. W związku z tym składałby się on jakby z wielu następujących po sobie i powiązanych ze sobą systemów w ujęciu T. Parsonsa i L. Cosera.
Taki historyczny system może być jednostką analizy społecznej nawet (a może przede wszystkim) przy równoczesnym założeniu istnienia konfliktów dysfun
kcjonalnych w stosunku do jego etapów — systemów w drugim znaczeniu.
Wspólne dla obu typów modeli jest założenie mówią
ce o stałej i powszechnej zmienności. Istota pojęcia systemu wyznacza jednak zakres tych zmian (jak po
przednio konfliktów), a w związku z tym i założenia podstawowe modelu. Pojęcie systemu określa więc w modelu stabilnym przyjęcie — za T. Parsonsem — dwóch typów zmian, a wskazanie na relatywność tego podziału ma na celu zinterpretowanie zmiany systemu w kategoriach dostosowania systemu do zmian zewnę
trznych, dostosowania stopniowego i nieradykalnego.
Mimo nacisku na zmiany adaptacyjne, przyczyniające się do stabilizacji systemu, istnieją możliwości zastoso
wania tego modelu do analizy strukturalnych nierady-kalnych jednak i powolnych zmian. Sprawa zmian strukturalnych zasługuje tu na uwagę. Lewis Coser zdaje się utożsamiać je ze zmianami systemu. Podana
definicja pozwala traktować różne zmiany jako struk
turalne, na co zresztą sam autor zwraca uwagę. Niechęć do ujawniania, jakie instytucje i wartości społeczne uważa za istotne, a także formalizm tej definicji zdają się tu być „spadkiem" po Georgu Simmlu.
Przyjęta w modelu dynamicznym koncepcja systemu powoduje, iż założenie o dwoistości zmian nie jest tu użyteczne. Zwracając uwagę na różne typy zmian podkreśla się jednak znaczenie tych, które są ważnym przeobrażeniem danego systemu społecznego, przekra
czaniem etapów systemu rozumianego historycznie.
Nacisk na zmiany na pozycjach władzy i w treści poli
tyki, na włączenie do systemu instytucji służących grupom podległym władzy, na realizację wartości tych grup — odróżnia dość znacznie ten model od poprzed
niego (wprawdzie zarówno M. Gluckman jak i R. Dahl podkreślają rolę konfliktów politycznych, jednak miały
one u nich inne znaczenie).
Cechy charakterystyczne różniące wizję zmiany i jej związku z konfliktem w tym modelu od cech modelu poprzedniego wynikają w niemałym stopniu z odmien
nego obrazu struktury społecznej, obrazu omówionego wcześniej.
Istnieją jednak i podobieństwa między tymi typami modeli. W żadnym z nich nie istnieje koncepcja roz
woju, rozumianego choćby tylko jako kumulowanie się zmian i ich kierunkowość. Jest to dziwne zwłaszcza w modelu R. Dahrendorfa, przy jego założeniu histo-ryczności systemu. Odrzuca on założenie rozwoju prawdopodobnie dlatego, że byłoby ono mało przydatne z chwilą dokonania się tego rozwoju. Istnieje bowiem w jego koncepcji (na niskim jednak szczeblu jej
abstrakcji) coś w rodzaju punktu docelowego „roz
woju". Jest nim objęcie wszystkich członków społe
czeństw przemysłowych prawami obywatelskimi, pełna 159
instytucjonalizacja władzy, pełna izolacja różnych sfer życia (szczególnie przedsiębiorstwa przemysłowego i konfliktu przemysłowego), likwidacja kumulacji nie
równości. Dalszych zmian na razie nie przewiduje. Nie widzi też ich potrzeby. Sama koncepcja konfliktu kla
sowego w znaczeniu R. Dahrendorfa jest zaś ahistory-czna z założenia — zapewniać ma jej to płodność i uni
wersalność 47. Z drugiej jednak strony według R.
Dahrendorfa znaczenie badania treści i sposobów prze
jawiania się konfliktów polega, między innymi, na tym że może przyczynić się do poznania i wyjaśnienia rytmu i kierunku zmiany. Dotychczas jednak, według niego, kierunek ten, prawo dalszego rozwoju nowoczesnych społeczeństw, nie jest znany 48. Zdaje się to tłumaczyć w pewnej mierze brak założenia zmian kierunkowych.
Założenie to przy obecnym stanie wiedzy miałoby być bezużyteczne — R. Dahrendorf nie widzi, jaki kierunek miałoby ono wskazywać. Odrzucając koncepcję rozwoju zawartą w pracach Karola Marksa,' a uważaną przez siebie za nieudaną, zauważa R. Dahrendorf brak kon
cepcji konkurencyjnej, mającej moc wyjaśniania choćby takiego okresu dziejów, jaki wyjaśniała jego zdaniem
teoria marksowska.
Oba omawiane modele łączy założenie o związkach między typem struktury społecznej, typami i wymia
rami konfliktów a zmianą i jej wymiarami. Podobnie zdefiniowane są w nich społeczeństwa elastyczne (wol
ne, otwarte) i zamknięte (zwarte, sztywne, totalitarne).
W obu modelach zakłada się, iż konflikty w społeczeń
stwach otwartych są mniej intensywne niż w społe
czeństwach zamkniętych. Według R. Dahrendorfa ma to wpływ na radykalność zmiany, według D. Freemana
— na gwałtowność, według L. Cosera — na pojawienie
47 R. Dahrendorf, Class and Class Conflict, s. 247.
48 R. Dahrendorf, Konflikt und Freiheit, s. 73 - 74.
się zmiany systemu (zmiany strukturalnej). Założenie, że otwartość społeczeństwa jest ochroną przed zmia
nami radykalnymi, zmianami strukturalnymi, jest więc wspólne. L. Coser (ale już nie R. Dahrendorf) sądzi, że chroni ona ponadto przed nagłością zmian. R. Da
hrendorf jednak, omawiając typy zmian struktural
nych, ocenia szczególnie wysoko zmiany powolne, stopniowe — uważa też, iż są one powszechniejsze niż zmiany nagłe, rewolucyjne.
Pewne typy zmian strukturalnych można więc zin
terpretować w obu modelach. Byłyby to zmiany w spo
łeczeństwach elastycznych, z przecinającymi się fron
tami konfliktów, licznych — a przez to o niskiej intensywności. Zmiany, na przykład w układzie władzy, nie byłyby radykalne, a w związku z niską gwałto
wnością konfliktów byłyby powolne i stopniowe. Insty
tucje władzy mogłyby pozostać bez zmian, zmiana dotyczyłaby tylko realizowanych wartości. Realizacja tych nowych wartości może być interpretowana jako zmiana strukturalna, ale też jako dostosowywanie się systemu do nowej sytuacji społecznej — więc jako adaptacja. Omawiany typ zmiany byłby najbardziej
„preferowanym" typem zmiany w obu typach modeli.
Oba są systemami założeń, które do takich zmian przede wszystkim mają się odnosić (wyjątek stanowi tu model Johna Rexa) 49.
Inne podobieństwo między tymi typami modelu kon
fliktowego związane jest z jedną z funkcji konfliktu — z jego twórczą rolą.
Modele te, jak widać, są w wielu punktach zbieżne.
Są też między nimi istotne różnice. Ze względu na podobieństwa, na to, że w obu modelach zmiany
uwa-49 Por. też opinię na temat związków między koncepcjami L. A. Cosera a R. Dahrendorfa zawartą w pracy Hugh Strettona pt. The Political Science, London 1972 (1969), s. 329 - 330.
11 — Konflikt i społeczeństwo 161
żane są za ważne, dają się w obu w prawie identyczny sposób zinterpretować, wydaje się, że można mówić o jednym konfliktowym modelu społeczeństwa, nie o dwóch modelach. Różnice w koncepcji systemu i ich konsekwencje każą jednak mówić o dwóch wersjach konfliktowego modelu społeczeństwa, przynajmniej wtedy, gdy odnosi się go do zmiany społecznej i do struktury.
Porównując wizję zmiany w ramach konfliktowych modeli społeczeństwa z wizjami zaprezentowanymi w pierwszym paragrafie tego rozdziału, zauważyć mo
żna kilka podobieństw i kilka różnic. Założenia modelu konfliktowego nie mówią, że zmiana i konflikt wyzna
czają się jednoznacznie. Zwracają jednak uwagę na to, iż wzajemna ich determinacja jest zjawiskiem isto
tnym. Pokazują warunki, w jakich określone typy konfliktów wpływają na określone typy zmian. Zmiany przedstawiają jako wszechobecny rys rzeczywistości społecznej. Model ten lepiej — jak sądzę — nadaje się do analizy życia społecznego, niż inne modele niemar-ksistowskie.
162