Dziewiętnastowieczne niemarksistow- niemarksistow-skie konfliktowe koncepcje społeczeństwa

Najważniejsze dziewiętnastowieczne teorie konfliktowe to różne wersje darwinizmu społecznego i ewolucjonizm oraz marksizm.

Źródła ewolucjonizmu opartego na założeniu walki o byt tkwią w opublikowanej na początku XIX wieku rozprawie Thomasa Malthusa ukazujące stale rosnącą dysproporcję między szybkim wzrostem liczby ludności a powolnym wzrostem środków żywnościowych. Wnio­

skiem z tej rozprawy była konieczność coraz gwałto­

wniejszej walki grup ludzkich o środki do życia 3.

2 Informacje na temat wcześniejszych konfliktowych wizji świata społecznego można znaleźć między innymi w takich podręcznikach jak: Don Martindale, The Nature and Types of Sociological Theory, Boston 1960; G. L. Seidler, Myśl poli­

tyczna starożytności, Kraków 1961 (1954); tenże — Myśl poli­

tyczna średniowiecza, Kraków 1961 i Myśl polityczna czasów nowożytnych, Kraków 1972; K. Grzybowski, Historia doktryn politycznych i prawnych. Od państwa niewolniczego do rewo­

lucji burżuazyjnej, Warszawa 1967; J. Baszkiewicz i P. Ryszka, Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1973.

3 H. S. Becker i H. E. Barnes, Rozwój myśli społecznej od wiedzy ludowej do socjologii, cz. II, Warszawa 1965 (1961), s. 331 - 334.

Na podstawie koncepcji Th. Malthusa i własnych, bogatych obserwacji przyrodniczych, Charles Darwin sformułował i ogłosił w 1859 roku teorię ewolucji bio­

logicznej, według której rozwój przyrody odbywa się poprzez stałą walkę o byt i poprzez dobór naturalny.

Na temat tego, czy sam Ch. Darwin był darwinistą społecznym — a więc czy rozciągał swe koncepcje bio­

logiczne na społeczeństwo — historycy myśli społecz­

nej nie są zgodni 4.

Równocześnie z Ch. Darwinem działał w Anglii uczony, który niezależnie zbudował podobną, opartą na założeniu walki o byt, ale już czysto socjologiczną koncepcję. Był nim Herbert Spencer. Ten wybitny ewolucjonista i organicysta uważał, że naturalne pro­

cesy konfliktu społecznego przyczyniają się do coraz doskonalszego funkcjonowania systemów społecznych.

Walka o byt toczy się według niego nie tylko w obrę­

bie społeczeństwa. Równowaga między społeczeństwami

4 Tamże, s. 336 - 337 czytamy: „W samej rzeczy Darwin skłonny był podkreślać przeciwieństwo między procesami ewolucji organicznej i ewolucji społecznej lub co najmniej utrzymywać, że podczas gdy czynniki doboru naturalnego tworzą fizyczną podstawę dla wykształcenia się wyższych właściwości człowieka, to selekcja społeczna rozwinęła ważniej­

sze cechy moralne ... Jeżeli przez «darwinizm społeczny» rozu­

mieć gloryfikację walki o byt i przekonanie, że klasy posia­

dające utrzymały się przy życiu w aktualnym ustroju społecznym ze względu na ich osobliwe walory moralne czy etyczne, to można stwierdzić kategorycznie, że Darwin nie był darwinistą społecznym". Podobny jest pogląd Jana Szczepańskiego (Socjo­

logia. Rozwój problematyki i metod, Warszawa 1967, s. 179).

D. Martindale znajduje natomiast w pracach samego C. Dar­

wina (głównie w The Descent of Man, New York 1880) poglądy uzasadniające tezę przeciwstawną — interpretowanie nawet nowoczesnych społeczeństw w kategoriach walki o byt. Darwin okazuje się tu wrogiem cywilizacji, która osłabia proces elimi­

nacji słabszych osobników. Por. D. Martindale, cyt. praca, s. 162-164.

41

i między społeczeństwem a jego otoczeniem przyrod­

niczym przybiera również formę walki. Prawo konflik­

tu jest więc prawem podstawowym. Będzie ono adek­

watne do rzeczywistości tak długo, dopóki „militaryzm"

nie ustąpi całkowicie „industrializmowi", a więc dopóki nie dojdzie do pełnej równowagi między narodami i rasami 5.

Walkę o byt uważał za podstawową zasadę życia spo­

łecznego również inny angielski uczony — Walter Ba-gehot, polityk, ekonomista i socjolog 6. Analizował on ewolucję społeczną, a w szczególności bardzo szybki rozwój nowoczesnego (tj. dziewiętanastowiecznego) spo­

łeczeństwa. Uważał, że dynamika społeczna polega na napięciach między ustalonymi/ zwyczajowymi zacho­

waniami a nowymi, wkraczającymi w sytuację elemen­

tami, które są sprzeczne z tamtymi zwyczajami. Walka starego z nowym, to oczywiście walka między ludźmi.

Tak więc sprzeczności i konflikty są głównymi czyn­

nikami rozwoju struktur społecznych. W. Bagehot sfor­

mułował trzy podstawowe prawa społeczne. Po pierw­

sze, narody silniejsze mają tendencję do podbijania słabszych — można więc je uznać za lepsze. Po dru­

gie — w każdym narodzie bardziej atrakcyjne typy charakterów przeważają nad mniej atrakcyjnymi — czyli są lepsze. Po trzecie — obie te prawidłowości wzmacniają się wzajemnie.

Najwybitniejszym darwinistą społecznym Ameryki był żyjący na przełomie XIX i XX wieku William G.

Sumner. Analiza walki o byt, przekonanie, iż jest ona czynnikiem postępu, doprowadziły go do wniosków, że

5 H. S. Becker i H. E. Barnes, cyt. praca, s. 297 - 298.

6 J. Szczepański uważa go za pierwszego przedstawiciela darwinizmu społecznego, który sam sobie nadał to miano i systematycznie stosował teorię C. Darwina do wyjaśniania zjawisk społecznych. Por. cyt. praca, s. 179.

42

ci, którzy giną w tej walce, są po prostu gorsi od zwy­

cięzców. To zwycięzcy właśnie — więc w dziewiętna­

stowiecznej Ameryce wielcy przemysłowcy, kapitaliści, bankierzy — są prawdziwymi twórcami wartości, oni są ludźmi najcenniejszymi. Oni, a szczególnie wielcy bogacze, są produktem naturalnej selekcji — nie ma więc powodów przeciwstawiać się nierówności. Wyni­

kała stąd prowadzona przez W.G. Sumnera krytyka ustawodawstwa socjalnego. Autor ten był jednak nie tylko ideologiem burżuazji, ale też wybitnym socjolo­

giem. Jego ważny wkład do socjologii, mający swe znaczenie dla badań nad konfliktami, to rozróżnienie między grupami wewnętrznymi a grupami zewnętrz­

nymi oraz analiza związku między konfliktem między-grupowym a wewnętrzną spójnością grup 7.

Ważnym przedstawicielem ewolucjonizmu i darwi-nizmu społecznego końca XIX wieku był socjolog au­

striacki — Gustav Ratzenhofer. Uważał on, że życie jest wytworem biologicznej siły pierwotnej. Społecz­

nym przejawem czy postacią tej siły są wrodzone in­

teresy. Są one zawsze uświadomione. Jednostki szukają w społeczeństwie możliwości realizacji swych intere­

sów. Produktem interesów, a właściwie ich społecznego zaspokajania, jest społeczeństwo — to znaczy zespół, ciąg procesów społecznych. Podstawowym procesem społecznym, głównym źródłem życia społecznego jest walka. Jak długo ludzie żyją w grupach pokrewień­

stwa, tak długo wrogość jest utajona. Przeradza się ona w otwartą wojnę, przy zetknięciu dwóch takich grup. W wojnie powstaje państwo, które potrafi do­

prowadzić do pokoju między grupami. W społeczeń­

stwach istnieje więc stałe następowanie po sobie

kon-7 W. G. Sumner, Folkways, Boston 1906, s. 12. Por. też D. Martindale, cyt. praca, s. 165 - 168, 187 - 189.

43

fliktu (wojny) i pokoju. Konfliktów nie można wyelimi­

nować zupełnie — dzięki nim społeczeństwa reorgani­

zują się i rozwijają 8.

Agresywny darwinizm społeczny reprezentowali przedstawiciele kierunku zwanego antropologiczno-ra-sowym.

Wskazane tu różne wersje darwinizmu społecznego nie mają bezpośrednich konsekwencji w modelach tworzonych obecnie. Pojawiło się jednak w nich kilka problemów, które powracają i teraz. Do najważniej­

szych z nich należą: 1. uznanie, że naturalne procesy konfliktu wpływają na doskonalenie funkcjonowania systemów społecznych (sprzeczności i konflikty to główne czynniki rozwoju) — nie ma więc powodów ograniczania konfliktu, chronienia przed nim słabych;

2. teza, że innego typu stosunki mogą panować w ob­

rębie grup niż między grupami; 3. przekonanie, że w społeczeństwach zachodzi stałe następowanie po sobie konfliktu i stabilności, wojny i pokoju.

2.2. Marksowski konfliktowy