Dostęp do przekładu Reja mają także zwroty zawierające dwuwy-razowe konstrukcje w miejscu, gdzie możliwe jest wprowadzenie kon-strukcji syntetycznej. W najstarszych naszych translacjach Psałterza ich obecność była podyktowana werbalną metodą przekładu i co za tym idzie — mechanicznym kopiowaniem konstrukcji łacińskich (np.:
zba-wiona uczynić ‘salvum facere’, radę uczynić ‘consilium facere’), a także
naśladowaniem charakterystycznego stylistycznego wzorca tam, gdzie niemożliwe było znalezienie dla leksemu łacińskiego jednoelementowe-go odpowiednika polskiejednoelementowe-go, co wynikało z nieadekwatności zasobów słownikowych dwóch różnych języków (np.: mieć nadzieję ‘sperare’,
chwałę mołwić ‘laudare’). Rospond nazywał podobne połączenia
„książ-kowymi kliszami frazeologicznymi”, „papierowymi kalkami”, „nie-dołężnymi, stereotypowymi kalkami prozy religijnej”, „monotonnym
szablonem średniowiecznym”, „banalnym szablonem łacińskim”10,
jed-nak dokładniejsze badania pokazują, że tłumacze niekiedy świadomie tworzyli tego typu konstrukcje, naśladując w tym względzie tekst Wul-gaty. Świadczyć to może o wykształceniu się silnego odczucia istnienia odrębności stylu psałterzowego, który usiłowali naśladować, rezygnując często z rodzimych, syntetycznych wyrażeń i zwrotów11. Danuta
Bień-10 S. Rospond, Język renesansu a średniowiecza…, s. 93, 127–129.
11 Tendencja ta widoczna jest już u najstarszego tłumacza Psałterza floriańskiego (zob. D. Kowalska, Styl Psałterza floriańskiego na tle porównawczym, Łódź 2003, s. 275–277). Podobną właściwość w pracy tłumacza Psałterza krakowskiego dostrzegła także Ewa Woźniak: „wierność tekstowi łacińskiemu przejawia się nie tylko na poziomie wym — w postaci kalkowania przez polskiego tłumacza łacińskich związków wyrazo-wych, ale także »na poziomie« stylu: tłumacz, odchodząc od przekładu stricte werbalnego, naśladuje styl wzoru łacińskiego, wprowadzając na przykład połączenia pleonastyczne składające się z wyrazów współrdzennych w miejsce łacińskich niewspółrdzennych lub też dając dwuwyrazowe odpowiedniki jako ekwiwalenty jednostek wyrazowych łaciń-skich, ale tworzone na wzór połączeń łacińskich (np.: psallere — dawać chwałę,
honori-ficare — we ćci uczynić)” (E. Woźniak, Słownictwo i frazeologia…, s. 102–104). Również
Danuta Bieńkowska podkreślała, że Wujek, tłumacząc Psałterz, nie unikał tego typu konstrukcji, często wprowadzał też analityczne zwroty bez związku z oryginałem, czer-piąc je z polszczyzny ogólnej drugiej połowy XVI wieku (zob. D. Bieńkowska,
Słownic-two i frazeologia w Psałterzu przełożonym przez ks. Jakuba Wujka (1594), t. I, Łódź 1999,
s. 51–55). Nie miał chyba racji S. Rospond, podkreślając, że wrogiem tego szablonu był m.in. J. Kochanowski: „Kochanowski, wróg szablonu, umiał w swojej artystycznej
pa-kowska zauważa, że niektóre z takich analitycznych konstrukcji (np.
uczynić zdradę) mogły należeć do powszechnie funkcjonujących
połą-czeń w ówczesnej polszczyźnie ogólnej i mogły być przejawem działania tendencji do ożywienia języka przekładu i wzbogacenia go konstrukcja-mi przenikającykonstrukcja-mi z codziennej mowy i pozabiblijnych rejestrów języ-ka, co — zdaniem badaczki — było „odbiciem nowych, renesansowych zasad tłumaczenia Pisma św., jak i wzrastającej sprawności języka pol-skiego na płaszczyźnie leksykalno-frazeologicznej”12. Rej nie unika tego typu konstrukcji, wprost przeciwnie — obok połączeń, będących kli-szami frazeologicznymi łacińskich zwrotów, spotykamy seryjnie two-rzone nowe konstrukcje, inspirowane łaciną, w czym trzeba dostrzec świadomy wybór stylistyczny pisarza, zwłaszcza że w szesnastowiecznej polszczyźnie z powodzeniem funkcjonowały już syntetyczne określenia. Obecność tego typu struktur w analizowanej parafrazie, która tylko w niewielkim stopniu jest zależna od łacińskiego źródła, trzeba uznać za celowy zabieg autora, wynikający z przekonania o nobliwości tych dwuwyrazowych zestawień. Chęcią naśladowania charakterystycznego stylu Wulgaty trzeba więc tłumaczyć tak wysoką frekwencję analitycz-nych konstrukcji w badanym tekście. Przeważają zwroty z czasownika-mi: czynić // uczynić, dać // dawać, kłaść, mieć, położyć, usankcjonowa-ne tradycją przekładową, ale Rej seryjnie, z upodobaniem konstruuje analogiczne połączenia wyrazowe, często innowacyjne, o metaforycz-nym charakterze, z wykorzystaniem także innych werbalnych lekse-mów: chodzić, pobudzać, porzucić, rozkochać sie, sprawować, stać, trwać,
wzruszyć itp. Lista połączeń wyrazowych tego typu wyekscerpowanych
z Rejowego Psałterza jest dość długa:
rafrazie omijać banalne czcić, uczynić. Na straży tej ubogiej frazeologii średniowiecznej stał Malecki, który wolał książkowe czynić, uczynić w przelicznych wariantach aniżeli potoczne wyrządzać” (S. Rospond, Język renesansu a średniowiecza…, s. 128). Wbrew opinii Rosponda w Psałterzu Kochanowskiego odnajdujemy wiele tego typu połączeń, m.in.: czynić cześć, dzięki czynić, czynić radę, czynić rozkazanie, czynić sąd, czynić sławę,
schadzki czynić, śluby czynić, uczciwość czynić, źle czynić, dać chwałę, dać cześć, dać dar, dać głos, dać świadectwo, mieć baczenie, mieć chlubę, mieć dziękę, mieć moc, mieć w my-śli, mieć nadzieję, mieć w nienawiści, mieć w obronie, mieć odpoczynek, mieć na pieczy, mieć pieczą, mieć przebywanie, mieć ucisk, mieć ufność, mieć wytchnienie itd., co może
wskazywać, że Kochanowski doceniał ich stylistyczne nacechowanie, odczuwane jako charakterystyczne dla kodu biblijnego.
191 3. Związki wyrazowe imitujące biblijny wzorzec frazeologiczny
z czasownikiem ♦
♦ brać: brać za obronę (8, 2); brać pomstę (119, 63);
brać przykład (95, 4; 99, 4); brać rozradowanie (149, 2);
z czasownikiem ♦
♦ być // bywać: być w nienawiści (5, 5; 68, 11); być
speł-nego rozumu (91, 5; 131, 3); bywać w udręczeniu (119, 47); bywać w upad-koch (35, 8); być na wspomożeniu (41, 4);
z czasownikiem ♦
♦ chodzić: chodzić w bojaźni (25, 11); z nadzieją
cho-dzić (119, 23); chocho-dzić w żałobliwem odzieniu (35, 8); chocho-dzić z zasmęco-ną postawą (35, 9);
z czasownikiem ♦
♦ czynić // uczynić: co dobrego czynić (37, 19) // co
do-brego uczynić (53, 1) // dobrze uczynić (67, 1); czynić dobre serce (9, 19); dobrodziejstwo uczynić (116, 2); dzięki uczynić (50, 12; 100, 3); gwałt uczynić (77, 5) // uczynić gwałt (78, 21); czynić kochanie (45, 7); uczynić koniec (59, 10); nadzieję czynić (55, 10) // uczynić nadzieję (22, 9); czynić ofiary (78, 30); poczciwość czyni (50, 19) // uczynić poczciwość (80, 8); uczynić pokoj (142, 4); czynić pomstę (10, 18) // pomstę uczynić (55, 12)
// uczynić pomstę (118, 5); czynić posłuszeństwo (144, 1); pożytek czynić (58, 6) // pożytek uczynić (49, 2); czynić przykrość (35, 21) // przykrość
uczynić (21, 11); czynić przymowki kłamliwe (31, 18); uczynić radę (2, 2;
83, 3); uczynić sąd (35, 1); sławę uczynić (87, 1); sprzeciwność czynić (78, 34); udręczenie uczynić (64, 4); utwirdzenie uczynić (68, 19); złe czynić (26, 6) // źle czynić (35, 21) // źle uczynić (52, 1; 56, 4); złorzeczeństwo
czynić (34, 9);
z czasownikiem ♦
♦ dać // dawać: dać baczenie (119, 17); dać
błogosła-wieństwo (129, 3); dać chwałę (57, 5; 72, 6; 98, 3; 140, 7; 148, 8) // dawać chwałę (96, 4; 100, 1; 119, 31; 147, 3; 148, 5); dawać cześć (100, 3); dzięki dawać (18, 46) // dawać dzięki (97, 7); dać w moc (67, 4); dać odpowiedź
(27, 7; 38, 9; 85, 4; 86, 1); otuchę dawać (73, 13); dać owoc (85, 6); dać
pokarm (146, 4); pomoc dać (36, 8); dać przyczynę (30, 1; 39, 1); dać radę
(73, 12); dawać ratunk (68, 7) // dać ratunk (22, 19; 31, 4); dawać żywność (136, 6); dać żywot (21, 4);
z czasownikiem ♦
♦ kłaść // położyć // pokładać: kochanie pokładać
w kimś (33, 9) // kochanie położyć w kimś (37, 4); mysl położyć (64, 3); kłaść nadzieję (31, 6; 49, 3; 62, 7; 146, 2) // nadzieję kłaść (147, 5) // poło-żyć nadzieję (7, 1; 12, 1; 17, 14; 20, 7; 31, 1; 37, 27; 49, 14; 62, 5; 73, 14; 79,
3; 141, 5) // nadzieję położyć (21, 6; 28, 1; 31, 19; 52, 6; 121, 1) // pokładać
nadzieję (16, 3; 22, 4; 31, 7; 40, 9; 55, 15; 83, 5) // nadzieję pokładać (18,
2; 31, 3; 76, 3; 78, 4; 86, 4); kłaść w nienawiści (18, 38); ufanie kłaść (40, 4; 49, 3) // położyć ufanie (13, 5; 25, 2; 34, 6) // ufanie pokładać (37, 3);
z czasownikiem ♦
♦ leżeć: w upadkoch leżeć (51, 3);
z czasownikiem ♦
♦ mieć: mieć baczenie (5, 7; 61, 1); mieć baczność
(125, 4); mieć dufanie (46, 2); mieć moc (10, 14); mieć nadzieję (3, 2; 5, 7; 21, 8; 25, 5; 27, 3; 30, 7; 33, 9; 13; 62, 8; 86, 4; 130, 4; 140, 4) // nadzieję
mieć (37, 16; 85, 4; 86, 2); mieć w nienawiści (97, 6; 119, 57); mieć w obro-nie (53, 6); mieć przed oczyma (103, 2); mieć na pamięci (105, 21; 119, 7); mieć pieczą (62, 6; 74, 9; 86, 8; 106, 8; 137, 4; 139, 13) // pieczą mieć (34,
11; 54, 2; 64, 2; 106, 5) // mieć na pieczy (2, 11; 6, 4; 45, 9; 73, 12; 13; 77, 2; 78, 2; 94, 3; 37, 27; 128, 1) // na pieczy mieć (11, 5); mieć w poczciwości (111, 3) // w poczciwości mieć (22, 25; 60, 3); mieć na pomoc (118, 6); mieć
pomstę (36, 1); mieć w powadze (96, 5); mieć przyczynę (119, 44; 141, 2); mieć rozradowanie (96, 6); mieć w uczciwości (119, 32); mieć wiarę (4, 5)
// wiarę mieć (28, 9; 31, 17); mieć wzgląd (13, 3); mieć wzglądnienie (27, 8);
mieć zwirzchność (119, 48);
z czasownikiem ♦
♦ pobudzać: pobudzać gniew (78, 22);
z czasownikiem ♦
♦ pojmować: pojmować w opiekę (140, 7);
z czasownikiem ♦
♦ postanowić: nadzieję postanowić (16, 1);
z czasownikiem ♦
♦ przyjąć // przyjmować: przyjmować w obronę
(146, 5); przyjąć w opiekę (49, 10; 80, 7) // przyjmować w opiekę (82, 2) //
przyjąć na opiekę (119, 76) // przyjmować opiekę na się (135, 7); przyjmo-wać rozkazowanie (25, 9); przyjąć słowa (19, 14);
z czasownikiem ♦
♦ rozkochać się: rozkochać sie w nadziei (40, 13);
z czasownikiem ♦
♦ sprawować (się): wedle mysli sprawować (114, 10);
wedle rozumu sprawować sie (82, 2); sprawować wedle wiary (25, 4);
z czasownikiem ♦
♦ stać // zostać // ostać: przy nadziei stać (20, 7) //
zostać przy nadziei (107, 14); stać w obronie (52, 1); ostać przy rozumie
(34, 3);
z czasownikiem ♦
193 3. Związki wyrazowe imitujące biblijny wzorzec frazeologiczny
z czasownikiem ♦
♦ trwać: trwać w nadziei (37, 14);
z czasownikiem ♦
♦ używać: używać rozumu (78, 38); używać mysli
(106, 21);
z czasownikiem ♦
♦ wdać się // wdawać się: wdać sie w chwałę (135, 8);
wdać sie pod krolowanie (45, 4); wdać sie w posłuszeństwo (2, 3; 13; 18,
41; 22, 27; 106, 14; 119, 64; 139, 7) // wdawać sie w posłuszeństwo (22, 29; 29, 2; 119, 48); wdać sie w sprosności (53, 3); w złości sie wdawać (101, 2);
z czasownikiem ♦
♦ wypuścić: wypuścić na opiekę swoję (27, 10);
z czasownikiem ♦
♦ wziąć: nadzieję wziąć (9, 10); wziąć obronę (35, 1;
91, 1); wziąć na opiekę (65, 3; 78, 11; 79, 8; 82, 5; 86, 1; 121, 2) // wziąć
w opiekę (9, 4); wziąć pociechę (137, 5); wziąć pomstę (9, 10; 103, 7; 118, 6); wziąć w poruczeństwo (7, 7); wziąć posilenie (39, 12); wziąć w posłuszeń-stwo (137, 2); wziąć na sie urząd (97, 1; 99, 1); zwycięposłuszeń-stwo wziąć (25, 1);
z czasownikiem ♦
♦ wzruszyć: wzruszyć gniew (56, 6; 57, 6) // wzruszyć
nawałność gniewu (83, 6); wzruszyć moc (53, 5); wzruszyć walkę (78, 32).
Wyekscerpowane dwuczłonowe konstrukcje wyraźnie pokazują, że Rej nie zadowala się jednym szablonem, lecz tworzy rozmaite warianty, bądź to wymieniając czasownik, bądź to wprowadzając synonim w miej-sce rzeczownika. Wariantywność jest znakiem rozpoznawczym Rejowe-go Psałterza.
I tak dla wyrażenia uczucia nadziei, ufności obok znanych z wcześniej-szych translacji połączeń: położyć nadzieję (16), mieć nadzieję (15),
pokła-dać nadzieję (11), kłaść nadzieję (5), czynić nadzieję (2) wprowadza Rej
nie-co rzadsze zestawienia: położyć ufanie (3), kłaść ufanie (2), mieć dufanie (1),
pokładać ufanie (1) oraz rozwiązania wyjątkowe o jednostkowej frekwencji
w Psałterzu: z nadzieją chodzić, nadzieję postanowić, rozkochać sie w
na-dziei, stać przy nana-dziei, trwać w nana-dziei, nadzieję wziąć, zostać przy nana-dziei,
a nawet połączenie o charakterze pleonastycznym: dufać w nadzieję. Tego rodzaju dwuczłonowe zestawienia przeplata z ich syntetycznymi odpo-wiednikami: dufać (31), nadziewać sie (3). Czasem dystrybucja takich sy-nonimicznych ekwiwalentów uwarunkowana jest czynnikami stylistycz-nymi — unikaniem powtórzeń w bliskim sąsiedztwie, jak w Psalmie 40:
Dla wyrażenia czynności troszczenia się, opiekowania stosuje Rej połą-czenia wyrazowe wzorowane na Wulgacie: mieć pieczą (10), mieć na
pie-czy (11), ale równolegle używa rozmaitych nowszych wariantów: wziąć na opiekę (6), przyjąć w (na) opiekę (3), pojmować w opiekę (1), wziąć w opiekę
(1), przyjmować w opiekę (1), przyjmować opiekę na sie (1), wypuścić na
opiekę swoję (1), wziąć w poruczeństwo (1), czasem zaś sięga po formę
syn-tetyczną: opiekać sie (3).
Na wyrażenie czynności odwetu za poniesione krzywdy, wymierzania kary, mszczenia się używa pisarz zwrotów przypominających średnio-wieczny szablon: czynić pomstę (2), uczynić pomstę (1), ale także warian-tów tworzonych w oparciu o inny czasownik: wziąć pomstę (3), brać
po-mstę (1), mieć popo-mstę (1), które zręcznie przeplata z jednostkowymi ich
ekwiwalentami: pomścić (5), mścić (sie) (4).
Inwencja twórcza i oryginalność Reja widoczna jest także w tworzeniu językowych wykładników dla wyrażenia czynności umysłowych związa-nych z procesem myślenia i rozumienia. Obok syntetyczzwiąza-nych, nienace-chowanych określeń: rozumieć (41), myslić (18) stosuje pisarz konstrukcje analityczne, wpisujące się w charakterystyczną tonację psałterzową:
uży-wać rozumu, obaczyć w rozumiech, ostać przy rozumie, mysl położyć13. Rej pozostawia w swojej translacji analityczne zestawienia typu: co
do-brego (u)czynić // dobrze uczynić, będące ekwiwalentami łacińskiej
kon-strukcji ‘bonum facere’, ale także wykorzystuje łaciński szablon i wprowa-dza analogiczne konstrukcje odnoszące się do zła: złe czynić // źle (u)czynić łac. ‘malignari’, w czym pozostaje wierny tradycji przekładowej14.