We współczesnej polskiej przestrzeni publicznej swe miejsce mają również dyskursy eksponujące kategorię narodu i dobra narodu jako wartość nadrzędną, konstytuującą dyskursowe światy i obowiązujące w nich systemy aksjologiczne.
Dyskursy te wyodrębniamy więc z komunikacyjnego uniwersum na podstawie kryterium ideologicznego, a należą do nich m.in. dyskurs nacjonalistyczny, narodowo-prawicowy, radiomaryjny. Wspólnoty dyskursywne, które identyfikują się z wartościami narodowymi, są zatem zróżnicowane ze względu na domenę społeczną, w której przejawiają swą aktywność, jak i ze względu na kategorię podmiotowości, system aksjologiczny czy stopień radykalizacji głoszonych poglądów.
Idee dyskursu nacjonalistycznego w Polsce formułują zbiorowości skupione wokół ruchów społecznych i ideowo-politycznych oraz stowarzyszeń, jak Narodowe Odrodzenie Polski, Obóz Narodowo-Radykalny czy Młodzież Wszechpolska.
Z organizacji ideowych z biegiem czasu przekształciły się, jak NOP, w partie polityczne lub połączywszy siły, jak w przypadku ONR i Młodzieży Wszechpolskiej, utworzyły (w 2014 roku) partię polityczną o nowej nazwie Ruch Narodowy. Obecnie w środowisku politycznym funkcjonuje również Polska Partia Narodowa, jednak tak jak NOP nie przekroczyła nigdy progu wyborczego w wyborach parlamentarnych.
Mimo braku sukcesu na scenie politycznej formacje te nadają ton polskiemu dyskursowi nacjonalistycznemu, głosząc swe idee na łamach takich pism, jak
„Szczerbiec” czy „Tylko Polska” oraz na portalach internetowych.
W przestrzeni politycznej treści zbliżone światopoglądowo do wartości nacjonalistycznych znajdują odzwierciedlenie w poglądach i hasłach prawicowej partii Prawo i Sprawiedliwość. Dyskurs PiS-u uobecnia idee narodowe, jednakże konkretyzuje je zgodnie z potrzebami i celami własnego środowiska. Zatem poglądy nacjonalistyczne włączane są w obręb dyskursu politycznego, gdzie podlegają reinterpretacji i rekontekstualizacji. Stąd też dyskurs PiS nie może być reprezentatywny dla dyskursu ukonstytuowanego przez światopogląd nacjonalistyczny. W tym przypadku trzeba mówić o przenikaniu elementów dyskursu nacjonalistycznego do płaszczyzny ideologicznej dyskursu wskazanej partii
167
politycznej. Pamiętać należy, że dyskurs PiS, realizujący się w domenie politycznej, obejmuje także szereg innych odniesień przedmiotowych, które nie znajdują miejsca w dyskursie ruchu nacjonalistycznego.
Dyskurs nacjonalistyczny
Zarys tożsamości i jej kategorie konstytutywne
Nacjonalizm zajmuje szczególne miejsce w świecie doktryn politycznych ze względu na kontrowersyjność głoszonych idei, a także ze względu na pokrewieństwo światopoglądowe z rasizmem i ksenofobią. Poza tym nacjonalizm stanowił podstawę dla ekstremalnych ideologii faszyzmu i nazizmu. Dlatego też nacjonalizm budzi jednoznacznie złe skojarzenia, a w ustach polityków określenie ‘nacjonalista’ brzmi jak obelga (Kaliński 2012: 7, por. też Brzozowska 2009). Tę „złą obecność”
ideologii nacjonalistycznej w przestrzeni intelektualnej współczesnej Europy podtrzymują także przemiany cywilizacyjne i kulturowe przełomu XX i XXI w., które wraz z postępującą globalizacją wszystkich sfer ludzkiego życia mają wpływ na spadek zainteresowania problematyką narodową. Rozwój pokojowej współpracy ekonomicznej, gospodarczej oraz militarnej państw i społeczeństw, a także powstanie światowego rynku ekonomicznego, jednoczenie się państw w obrębie Unii Europejskiej uznaje się za objawy odchodzenia od narodowocentrycznego pojmowania dziejów Europy. Nacjonalizm wobec takich przemian został uznany za przestarzały, a czasem nawet za szkodliwy. Jednakże z drugiej strony proces globalizacji, migracje ludności i unifikacja kultury popularnej nie spowodowały zatarcia się wartości narodu, a kryzys ekonomiczny z lat 2008–
2009 zmniejszył się dzięki interwencjonizmowi państwowemu o charakterze narodowym (Maj 2010: 74–75). Także w rzeczywistości współczesnej Polski nadal wybrzmiewa myśl nacjonalistyczna. Mimo że ruchy nacjonalistyczne generalnie nie znalazły poparcia głównych sił politycznych, to jednak w przestrzeni publicznej ich głosy są wyraźnie słyszalne i mają swych zwolenników.
168
Najwyrazistszymi kryteriami współczesnego dyskursu nacjonalistycznego są:
stosunek do aktualnego porządku politycznego, kulturowo-obyczajowego i gospodarczego oraz wyraźnie wyznaczony cel aktywności społecznej. U źródeł postaw oraz celów społecznych działań znajduje się bardzo precyzyjnie określony system wartości, stanowiący o tożsamości nacjonalistów. Wyróżnikiem dyskursu nacjonalistycznego jest również specyficzne użycie języka służące nazywaniu ideowego przeciwnika i kształtowaniu relacji międzypodmiotowych.
Charakterystykę dyskursu nacjonalistycznego rozpocznijmy zatem od przedstawienia jego aksjologii. Centrum pola ideologicznego społecznych ruchów o charakterze nacjonalistycznym stanowi dobro narodu, zaś kategoria narodu jest nadrzędna w deklaracjach ideowych i programach:
My, nacjonaliści polscy, skupieni w szeregach Narodowego Odrodzenia Polski, pragniemy swą pracą przyczynić się do rozwoju wspólnoty narodowej Polaków. Nasze działania opierać będziemy na wynikających z nauki Kościoła katolickiego zasadach, które niniejszym przedstawiamy (…).
Naród jest dobrowolnym, opartym na więzi psychicznej i moralnej związkiem ludzi posiadających – wynikające ze wspólnych przodków i historycznej tradycji – poczucie odrębności kulturowej i chęć jej zachowania oraz rozwoju.
Naród – jako wspólnota naturalna – posiada określone prawa: (…). (MP)
Obóz Narodowo-Radykalny jest ruchem społecznym skupiającym młodych Polaków, którym bliskie są takie wartości jak Bóg, Honor, Ojczyzna, Rodzina, Tradycja i Przyjaźń.
(NA)
Opowiedzenie się za koncepcją Narodu organicznego i hierarchicznie zorganizowanego, w przeciwieństwie do zmitologizowanego dziś egalitaryzmu, który przyniósł rozkład tradycyjnych wspólnot i naturalnego porządku.(NB)
Chcemy odbudować potencjał Ruchu Narodowego. Wierzymy, że wkrótce my, nowe pokolenie, będziemy nadawać ton życiu w naszym kraju. (…) Wyznaczamy szeroki katalog obowiązków względem Narodu i Ojczyzny. (NC)
My nie chcemy takiej „jedności” europejskiej. (…) Musimy powrócić do źródeł – do silnych Państw Narodowych (…). (ND)
Faszyzmem nazywają oni to, co dla nas najważniejsze – nacjonalizm, patriotyzm, antykomunizm, bezkompromisowość, radykalizm, honor i braterstwo. Faszyzmem dla nich jest świat tradycyjnych wartości. (NE)
169
Tym co najbardziej cieszy był przekrój całego społeczeństwa – młodzież, osoby starsze, rodziny z dziećmi – słowem tysiące Polaków dla których wolna i niepodległa Ojczyzna nie jest jedynie pustym słowem. Przedtem organizatorzy z NOP zapowiadali: „Nie preferujemy pierdołowatej wizji patriotyzmu, w której Polak ma naiwnie cieszyć się z biało-czerwonej chorągiewki (…). (NF)
Pamiętajmy, na Marszu Patriotów nie kończy się nasza odpowiedzialność za Polskę. Ona tu się zaczyna. Maszerujemy codziennie, pracując dla Polski i Polaków. Życie i śmierć dla Narodu! (NG)
Jesteśmy za: Zachowaniem niepodległego, niezależnego bytu państwa polskiego z silną armią, gdzie Naród jest suwerenem i prawdziwym gospodarzem na polskiej ziemi.
Zmianami w Konstytucji RP w duchu narodowej racji stanu z poszanowaniem wartości chrześcijańskich - czyli ustanowieniem IV Rzeczypospolitej. (NH)
Konceptualizacja narodu narzuca dwie wzajemnie implikujące się perspektywy widzenia: ontologiczną, a także relacyjną, uwzględniającą stosunki pomiędzy państwem i narodem oraz jednostką / jednostkami a narodem. Byt, jakim jest naród, określa przede wszystkim naturalna, a więc niewymuszona, wrodzona więź, zgodna ze zwykłym porządkiem rzeczy. Wspólnota narodowa została utworzona wobec tego w pewnym stopniu niezależnie od czynnika ludzkiego, określiły ją warunki zewnętrzne, jak wspólne doświadczenia, tradycja i historia. Świadomość etniczna jest wartością najwyższą, ponieważ konsoliduje każdą zbiorowość, a także uzewnętrznia odrębność od innych wspólnot, jest zatem podstawowym elementem wpływającym na tożsamość narodową. Różnorodność etniczna, wraz z charakterystycznymi światami wartości i wzorcami zachowań, postrzegana jest w kategorii naturalnego porządku, a więc niepodważalnego i właściwego. Zacieranie odrębności narodowych (kultur, tradycji, norm, wartości) i egalitaryzm wartościowane są negatywnie, bo wykazują niezgodność z naturalnym porządkiem.
Wyraźnie krystalizuje się więc w przestrzeni dyskursu nacjonalistycznego kategoria natury /naturalności, będąca wykładnią dychotomicznie kształtowanych moralnych ocen: wszystko, co zgodne z naturą, co naturalne, jest dobre i nie wymaga uzasadnienia ani nie może zostać podważone. To, co z prezentowanego tu punktu widzenia jawi się jako nienaturalne, sprzeczne z naturą, podlega negatywnej ocenie.
Rama konceptualna służąca określaniu znaczenia kategorii narodu obejmuje także pojęcia ojczyzny i patriotyzmu, które, tak jak naród, mają pozytywne nacechowanie aksjologiczne i zajmują wysokie miejsce w systemie wartości nacjonalistów.
170
Konfiguracja trzech nadrzędnych dla dyskursu nacjonalistycznego kategorii pozwala przywołać panujący pomiędzy nimi porządek wzajemnych relacji charakteryzujący postrzeganie narodu. Tak więc naród to wartość najwyżej hierarchizowana, niepodważalna i autoteliczna, dlatego jest jednocześnie najwyższą, niezależną instancją weryfikującą działania władzy w każdej ze struktur państwa. Dobro narodu z kolei określa cele wszystkich działań społecznych i politycznych. Bycie częścią wspólnoty narodowej oznacza więc nie tylko partycypację w określonych prawach i przywilejach, ale przede wszystkim wymaga określonej postawy:
odpowiedzialności za naród i ojczyznę (stąd hasło Życie i śmierć dla narodu), poświęcenia i bezinteresownej, rzetelnej pracy. Patriotyzm – bo o nim mowa – pojmowany jest przez nacjonalistów w kategorii czynu, działania politycznego i szeroko rozumianych zadań wychowawczych. Taka konceptualizacja patriotyzmu nawiązuje do myśli pozytywistycznej (Brzozowska 2009: 107). Dlatego też znakiem patriotycznej postawy i oczekiwaną formą aktywności społecznej jest praca na polu politycznym i ideowym:
Ten największy sukces, to wypełnienie celu, do jakiego organizacja została powołana, czyli kształcenie kadr dla pracy na rzecz narodu. Jesteśmy zorientowani na przyszłość, więc wciąż nie jesteśmy w pełni zadowoleni z dzisiejszego stanu rzeczy, wciąż pracujemy nad jeszcze lepszymi efektami. Jeżeli obierzemy sobie takie ambitne zadanie na przyszłość, to patrząc na osiągnięcia dnia dzisiejszego, możemy być pełni nadziei na osiągnięcie tych efektów. Dzisiaj całe pokolenie działaczy Młodzieży Wszechpolskiej aktywnie pracuje nad powrotem polskiej myśli narodowej do pierwszego politycznego szeregu. (NI)
W ukonstytuowaniu się wspólnoty narodowej i postawy patriotycznej nacjonaliści eksponują rolę cywilizacji łacińskiej i tradycji chrześcijańskiej. Religia, wiara w Boga, tradycyjne wartości stanowią nieodłączny komponent polskiej narodowości.
Są fundamentem społeczeństwa i gwarantem jego rozwoju.
Jako kontynuatorzy cywilizacji łacińskiej możemy pochwalić się szeroką gamą dokonań i odkryć w każdej dziedzinie: od poznania i podbicia świata, przez wszelkie wynalazki aż na prawie i filozofii kończąc. (NJ)
My nie chcemy takiej „jedności” europejskiej. Naszą jednością musi być powrót do zasad etyki życia, także publicznego, które wypracowała cywilizacja łacińska, chrześcijańska.
(ND)
171
Kult łacińsko-chrześcijańskiej cywilizacji oznacza akceptację dla wypracowanych na przestrzeni dziejów norm i zasad funkcjonowania społeczeństwa / narodu zarówno w sferze publicznej, jak i prywatnej, rodzinnej. Dyskurs nacjonalistyczny, doceniając znaczenie kultury łacińskiej, kładzie szczególny nacisk na jej osiągnięcia intelektualne: naukowe, technologiczne, które przyczyniają się do poszerzenia wiedzy o świecie i ogólnego rozwoju. Postęp, który służy ulepszeniu, ale zachowuje przy tym szacunek dla tradycji, a więc także dla odrębności narodowej, waloryzowany jest pozytywnie. W takim rozumieniu zachowuje związek z koncepcją pracy na rzecz rozwoju i dobra ojczyzny. Konceptualizacja postępu przyjmuje więc charakter zgodny z główną linią światopoglądową: nie obejmuje komponentu ‘zmiany’ dotyczącej sposobów myślenia, idei, stylów życia, modeli relacji międzyludzkich. Przemiana, równoznaczna z rozwojem, odnosi się wyłącznie do cywilizacyjnego dorobku materialnego. Poprawa warunków ekonomicznych i gospodarczych, wzrost poziomu życia, perspektywy zawodowe, szczególnie dla młodych ludzi, to wartości, które w rozumieniu podmiotów dyskursu nacjonalistycznego składają się na kontynuację dokonań kultury łacińskiej, której dziedzicami mienią się nacjonaliści.
Sfera symboliczna: ideowo-aksjologiczna i wyznaczane przez nią wzorce zachowań społeczno-kulturowych pozostają niezmiennym i nienaruszonym w swych podstawach dziedzictwem cywilizacyjnym. Jest to przestrzeń zamknięta i bardzo mocno chroniona przed wszelkimi przemianami. Jej wartość tkwi przede wszystkim w silnym powiązaniu z tradycją chrześcijańską, której reguły ukształtowały nie tylko pojmowanie etyki i moralności, ale właśnie chronione przed zmianami schematy zachowań, relacji międzyludzkich i stylu życia. Uzasadnienia zamknięcia się na wszelkie wpływy nowego należy poszukiwać w przekonaniu, że to tradycja, chrześcijańska etyka i moralność, praca zorientowana na przekazywanie utrwalonych, dziedziczonych po przodkach wzorców zapewnić mają trwałość i dobrą kondycję narodu (por. Borowiak, Szarota 2004: 119, 121).
172
Strategie aktu wykluczenia
Uprzywilejowanie etosu chrześcijańskiego staje się w dyskursie nacjonalistycznym źródłem aktu wykluczenia. Spójrzmy na poruszone tu kwestie oczami jego podmiotów:
Nie zmieniły się fundamenty, na których opierać się musi każde społeczeństwo, które chce trwać i rozwijać się - silne, sprawne państwo, religia, zdrowa rodzina, szkoła wychowująca w oparciu o tradycyjne wartości i dyscyplinę, zdrowa gospodarka, silna armia i duch wojskowy w narodzie. (NK)
Aby ta niezwykle istotna dla nas wspólnota, jaką jest przecież nasz naród, była z każdym pokoleniem wspólnotą jeszcze lepszą, czystszą, moralniejszą, pełniejszą w swojej wierze w Boga i dla tych nowych pokoleń po prostu piękną i tętniącą życiem, potrzeba podjąć wyzwanie na dosłownie każdym odcinku i w każdym aspekcie życia tego narodu. (NI)
Jedynie wspólny wysiłek Kościoła, rodziców i wychowawców może uchronić młodzież od tego, aby bocznym torem nie odeszła od zdrowego nurtu Bożego, od zdrowego patriotyzmu, który płynie przez nasz naród od przeszło dziesięciu wieków. Musimy zrobić wszystko, co w naszej mocy, aby nie pozwolić zamknąć ust ani dzieciom, ani młodzieży, ani narodowi i by nikt nie zagubił nadziei. (NL)
Chrześcijański system wychowania, oparty na Chrystusie i Jego Ewangelii, zdawał wiele razy egzamin w dziejach naszego narodu i to w najtrudniejszych momentach tych dziejów. Dlatego katolickie społeczeństwo Polski jest świadome strat i szkód moralnych, jakie poniosło i ponosi w wyniku narzucania ludziom wierzącym programu wychowania ateistycznego, programu wrogiego religii. Czasy po II wojnie światowej to jedno wielkie pasmo walki o monopol wychowania ateistycznego, wychowania bez Boga, wyrwania Boga z serc dzieci i młodzieży. (NL)
Powtórzmy – przywiązanie do religii chrześcijańskiej stanowi ważny składnik tożsamości narodowców, ale zgodnie z regułami dyskursu nacjonalistycznego powinno definiować także tożsamość wszystkich Polaków. Tradycję chrześcijańską jako komponent polskości legitymizuje się odwołaniem do przeszłości historycznej, w której rola religii i Kościoła polegała na podtrzymywaniu tożsamości narodowej.
W tradycjonalistycznym widzeniu świata ujawnionym w wypowiedziach nacjonalistów zarysowuje się więc dyskursowa reguła zawłaszczania pojęć i postaw.
Zwróćmy uwagę na kontekst pojęciowy odzwierciedlający zakodowane w dyskursie schematy percepcyjne. Kategorie należące do przestrzeni religijnej: chrześcijański
173
system wychowania, nurt Boży, wiara w Boga, Kościół przenikają inne sfery życia społecznego, zespalając się w jedną, nierozerwalną całość. Niepokojąca jest jednak absolutyzacja i dogmatyzacja roli religii we współczesnym życiu społecznym:
Właściwe Ustawy państwowe, dotyczące także wychowania, nie mogą być przeciwne prawu Bożemu, bo wtedy nie obowiązują w sumieniu. A dążeniem do zniewolenia człowieka jest narzucanie mu światopoglądu, odbieranie wolności wierzenia i umiłowania Boga, laicystyczne obdzieranie go z wszelkich pragnień i aspiracji religijnych. (…) Jednak czy będziecie mogli być jak orły, zależy przede wszystkim od tego, komu pozwolicie rzeźbić w waszej duszy i w waszym umyśle, pamiętając, że obywateli prawych nie produkuje się w fabrykach, ale pod sercem matek i pod okiem prawdziwych wychowawców, którzy wzór dobrego nauczyciela biorą z Jezusa Chrystusa. (NL)
Wychowanie młodzieży, patriotyzm, moralność, prawość, przyszłość kolejnych pokoleń, siła i sprawność państwa uzależniane są od tradycyjnego, chrześcijańskiego systemu wartości i religijności. Tradycyjność, religijność, wierność nauce Chrystusa jako postawy charakteryzujące praktyki społeczne nie są uznawane za alternatywne, ale za takie, które muszą powszechnie obowiązywać jako warunek prawidłowego funkcjonowania narodu. Podmioty dyskursu nacjonalistycznego występują zatem w stosunku do innych orientacji światopoglądowych z pozycji dominacji, czyniąc własny punkt widzenia obowiązującym wszystkich Polaków. Przekonanie o bezwarunkowej słuszności dyskursowych aksjomatów determinuje niechęć wobec zwolenników odmiennego spojrzenia na sprawy narodu.
Dyskursowe praktyki narodowców wyznacza zatem reguła porządkowania świata wedle binarnej atrybucji wartości i postaw, ograniczającej skalę ocen do dwu skrajnych wartości: dobry – zły. Narzędziem kategoryzacji zjawisk społecznych, a tym samym stojących za nimi przekonań i wyznających je podmiotów, staje się wartościująca etykieta ‘zdrowy’, będąca częścią wielu kolokacji: zdrowy nurt Boży, zdrowy patriotyzm, zdrowa rodzina. Epitet ‘zdrowy’ aktualizuje znaczenia
‘prawidłowy’, ‘dobry’, ‘słuszny’, ‘rozumny’, ‘oparty na właściwych zasadach moralnych’ (SJP PWN). Implikuje jednocześnie istnienie zjawisk i postaw społecznych o ujemnej ocenie, którą denotowałoby określenie o przeciwnym znaczeniu ‘chory’. Dyskredytacji podporządkowana jest strategia charakteryzowania ateistów poprzez wskazywanie na działania skierowane przeciw katolikom, nastawione na brutalne zwalczanie treści religijnych obecnych w życiu społecznym.
Metaforyzacja języka opisującego przeciwnika (wyrywanie Boga z serc dzieci
174
i młodzieży, program wrogi katolikom, pasmo walki), hiperboliczne konstrukcje aktualizujące pole semantyczne walki i przemocy (to akty sytuowane po stronie Innych) – to zabiegi służące ich demonizacji. Zatem wszystko to, co Inne, różniące się od naszego, nie mieszczące się w tradycyjnym, chrześcijańskim wyobrażeniu porządku obyczajowego i kulturowego nie jest akceptowane ani nawet tolerowane.
Przyglądając się relacjom pomiędzy Kościołem / katolicyzmem, Innym a podmiotami dyskursu nacjonalistycznego spod znaku NOP, trzeba zwrócić uwagę na ich krytyczny stosunek do Soboru Watykańskiego II (1962–1965) i jego postanowień:
Zatem jedynymi przykładami państw sensu stricto katolickich są obecnie Lichtenstein oraz Watykan. Obecności katolickiego państwa wyznaniowego z pewnością sprzeciwia się światowe silne lobby homoseksualne, prawdopodobnie za pośrednictwem UE i innych ponadnarodowych organizacji, wbrew pozorom przeciwny byłby hierarchiczny Kościół Katolicki, który po Soborze Watykańskim II diametralnie zmienił postrzeganie tej kwestii. Jest to jednak temat na osobny artykuł. Niemniej Sobór ten nie był dogmatyczny, a to oznacza, że nie jest nieomylny w tej kwestii i sama treść dekretu zmieniającego optykę Kościoła nie obliguje nas do jej wyznawania. Należy oczekiwać powrotu do dawnego nauczania i zmiany postrzegania państw wyznaniowych przez Stolicę Apostolską, ponieważ dobrze jest mieć sojusznika w tej sprawie w osobie papieża. Co nie jest jednak niezbędne dla naszej walki o taki kształt państwa. Na razie naszymi naturalnymi sprzymierzeńcami są środowiska tradycjonalistów katolickich. (NŁ)
Wielkim złem, odpowiedzialnym za to wszystko, co działo się na soborze, jest fałszywy duch ekumeniczny, stawiający nas na równym poziomie z wszystkimi innymi religiami.
Nie, nie można postawić Pana Jezusa obok Buddy, Lutra, obok tych wszystkich sług diabła!
Być może myślicie sobie: “Ksiądz biskup przesadza, mówiąc: słudzy diabła!”. A jednak, albo są oni kierowani przez Ducha Świętego, albo inspirowani przez złego ducha. (NM)
Narodowe Odrodzenie Polski daje się poznać jako środowisko reprezentujące nurt tzw. katolicyzmu tradycjonalistycznego, którego przedstawicielem był cytowany powyżej Marcel Lefebvre, założyciel Bractwa Świętego Piusa X. Tradycjonalizm sprzeciwia się reformom Kościoła, propagującym m.in. ruch ekumeniczny, oraz dokumentom dostrzegającym w religiach niechrześcijańskich (hinduizmie, buddyzmie, islamie, judaizmie) wartości pozytywne, mające znaczenie dla idei wolności i pokoju na świecie. Soborowe deklaracje dotyczące ekumenizmu i wolności religijnej spotkały się z potępiającym je głosem płynącym także z ust wielu papieży, którzy dopatrywali się w nich treści sprzecznych z nauką Kościoła
175
(Lewandowski 2004: 67–72). Nie jest przedmiotem mej rozprawy szczegółowe analizowanie różnych stanowisk wewnątrz Kościoła, lecz opis postaw podmiotu dyskursu nacjonalistycznego. Te zaś manifestują przekonanie o wyższości religii chrześcijańskich nad innymi oraz niechęć wobec ekumenicznych idei dialogu i jedności, co należy uznać za gest wykluczenia.
Warto jeszcze zwrócić uwagę, że nauczanie Kościoła traktowane jest przez podmioty dyskursu nacjonalistycznego instrumentalnie. Opowiadają się one za tymi zasadami, które sprzyjają realizacji partykularnych interesów grupy i pozwalają upatrywać w zwierzchniku Kościoła sojusznika legitymizującego nacjonalistyczne postulaty.
Obowiązująca w przestrzeni dyskursu nacjonalistycznego zasada oceny wedle dychotomicznego podziału właściwy – szkodliwy dotyczy, prócz kwestii wyznania, także liberalizmu – kierunku ideologicznego wrogiego nacjonalizmowi.
Dyskredytacja tego nurtu polega na łączeniu go z materializmem, konsumpcjonizmem, a nawet z nihilizmem. Niebezpieczeństwo wynikające z nadmiernego przywiązywania wagi do zdobywania i posiadania dóbr materialnych oraz relatywistycznego ujmowania norm i wartości według podmiotów dyskursu nacjonalistycznego prowadzi do rozkładu moralnego, przejawiającego się zezwoleniem na występowanie w przestrzeni publicznej szeroko pojętego zła:
W warstwie idei prowadzimy walkę z liberalnym, materialistycznym antropocentryzmem, który prowadzi do ubóstwienia, postawienia na piedestał egoizmu jednostki połączonego z nihilizmem. W życiu publicznym oznacza on zgodę na pełen relatywizm, na równoprawność dobra i zła, fałszu i prawdy. Liberalny model, w którym wszystko jest względne i wszystko jest na "rynku idei" dozwolone (oczywiście jedynie
W warstwie idei prowadzimy walkę z liberalnym, materialistycznym antropocentryzmem, który prowadzi do ubóstwienia, postawienia na piedestał egoizmu jednostki połączonego z nihilizmem. W życiu publicznym oznacza on zgodę na pełen relatywizm, na równoprawność dobra i zła, fałszu i prawdy. Liberalny model, w którym wszystko jest względne i wszystko jest na "rynku idei" dozwolone (oczywiście jedynie