Badanie w³asne mia³o na celu poszukiwanie zwi¹zku miêdzy poczuciem umiejscowienia kontroli a radzeniem sobie ze stresem u m³odzie¿y sprawnej i nie-pe³nosprawnej fizycznie. Analiza uzyskanego materia³u pozwala wnioskowaæ, ¿e stan fizyczny oraz poczucie umiejscowienia kontroli nie determinuj¹ jednoczeœ-nie sposobu radzenia sobie ze stresem. Mo¿e to wynikaæ z jednoczeœ-niewielkiej liczebnoœci porównywanych grup, dlatego wniosek ten nale¿y traktowaæ z pewn¹ ostro¿noœci¹.
Dowiedziono natomiast, i¿ pomiêdzy badanymi grupami wyst¹pi³y istotne statystycznie ró¿nice w zakresie poczucia umiejscowienia kontroli. Okazuje siê, ¿e jej ogólna lokalizacja wœród badanych osób sprawnych, w porównaniu do niepe³nosprawnych fizycznie, jest bardziej zbli¿ona do wewnêtrznej. Ponadto wyniki wskazuj¹ na to, i¿ te drugie, w sytuacji sukcesu czêœciej charakteryzuj¹ siê zewnêtrznym poczuciem umiejscowienia kontroli. Jak wspomniano, na zewn¹trzsterownoœæ wp³ywaj¹ miêdzy innymi postawy rodzicielskie oraz miejs-ce dziecka w rodzinie. Do rozwoju tego rodzaju kontroli przyczynia siê tak¿e brak akceptacji ze strony opiekuna (McArtur, 1970), a tak¿e ograniczanie samodzielno-œci i niezale¿nosamodzielno-œci dziecka (Wichern, Nowicki, 1976; Nowicki, 1979). Czynniki te wydaj¹ siê istotne w odniesieniu do osób niepe³nosprawnych fizycznie, którym mo¿e towarzyszyæ poczucie odrzucenia, zaœ ze wzglêdu na swój bywaj¹ nadmier-nie chronione przez rodziców, w zwi¹zku z czym ujawniaj¹ czêœciej zewnêtrzne poczucie kontroli.
Osoby o zewnêtrznej lokalizacji kontroli, poza mniejsz¹ samodzielnoœci¹ i niezale¿noœci¹, wykazuj¹ równie¿ ni¿sz¹ aktywnoœæ spo³eczn¹ (Krasowicz--Kupis, Wojnarska, 2017). Tymczasem niepe³nosprawnoœæ fizyczna tak¿e wp³ywa na jej ograniczenie, zmniejszenie iloœci i intensywnoœci kontaktów towarzyskich (Majewicz, 2002). Zdaniem R. Koœcielaka (2010) istnieje zwi¹zek miêdzy gorszym stanem zdrowia a zewnêtrzn¹ lokalizacj¹ kontroli, co znajduje odzwierciedlenie w wynikach badañ w³asnych.
Na kontrolê zewnêtrzn¹ wp³ywa tak¿e poczucie bezsilnoœci (Koœcielak 2010). Byæ mo¿e w sytuacji pora¿ki jest ono wiêksze u osób niepe³nosprawnych, st¹d przyczyny niepowodzeñ lokalizuj¹ czêœciej na zewn¹trz ni¿ wewn¹trz. Ponadto, zdaniem D. Doliñskiego (1993), w przypadku pora¿ek zewnêtrzne umiejscowie-nie kontroli pe³ni rolê ochronn¹, bowiem sprzyja podtrzymywaniu pozytywnego obrazu w³asnej osoby, co zw³aszcza w odniesieniu do osób niepe³nosprawnych fizycznie jest znacz¹ce. Ze wzglêdu jednak na nieistotnoœæ statystyczn¹ uzyska-nych wyników w tym zakresie, wniosków tych nie nale¿y generalizowaæ.
Przewidywanie dotycz¹ce wystêpowania istotnych ró¿nic w zakresie radze-nia sobie ze stresem pomiêdzy osobami o ró¿nej lokalizacji kontroli, zosta³o czê-œciowo potwierdzone. Wyniki istotne statystycznie uzyskano jedynie w odniesie-niu do radzenia sobie skoncentrowanego na emocjach. Najwy¿sze œrednie natê¿enie w tym wymiarze prezentuj¹ osoby zewn¹trzsterowne. Znajduje to od-zwierciedlenie w innych badaniach (Ryan, Deci 2000). Ich autorzy twierdz¹, i¿ ze-wnêtrzna lokalizacja kontroli wi¹¿e siê z preferowaniem mniej skutecznych spo-sobów radzenia sobie ze stresem. W badaniach w³asnych nie zaobserwowano istotnych ró¿nic miêdzy badanymi grupami w zakresie aktywnego radzenia sobie oraz poszukiwania wsparcia spo³ecznego. Mo¿e to wynikaæ z tego, i¿ zdolnoœæ ra-dzenia sobie ulega zmianom, a adolescenci stopniowo nabywaj¹ umiejêtnoœæ pla-Radzenie sobie ze stresem m³odzie¿y niepe³nosprawnej fizycznie... 155
nowania i rozwi¹zywania problemów - im s¹ starsi, tym rzadziej korzystaj¹ ze strategii unikowych (Pisula 2003), w zwi¹zku z czym ró¿nice w tym zakresie mog¹ pojawiæ siê dopiero w póŸniejszym etapie rozwoju.
Potwierdzenie znalaz³a tak¿e teza, ¿e osoby niepe³nosprawne fizycznie rza-dziej wybieraj¹ aktywne radzenie sobie. Takie wyniki mog¹ t³umaczyæ biernoœæ osób niepe³nosprawnych w ró¿nych sferach ¿ycia. Mo¿liwoœci realizacji wyzna-czanych celów przy ograniczonej sprawnoœci wydaj¹ siê zredukowane. Osoby niepe³nosprawne fizycznie s¹ te¿ obarczone wiêkszym ryzykiem niepowodzenia, dlatego bezpieczniejsze dla nich wydaje siê wycofanie z podejmowania trudnych zadañ (Konarska 2016).
Bibliografia
Borowiecki P. (2015), Samoocena osób z niepe³nosprawnoœci¹ w œwietle wybranej literatury i badañ w³asnych, Niepe³nosprawnoœæ – Zagadnienia, problemy, rozwi¹zania, 2, 109–126. BrzeziñskaA.I., Appelt K., Zió³kowska B. (2011), Psychologia rozwoju cz³owieka [w:] J. Strelau,
D. Doliñski (red.), Psychologia. Podrêcznik akademicki, t. 2, Gdañskie Wydawnictwo Psy-chologiczne, Gdañsk, 95–292.
BrzeziñskaA.I., Appelt K., Zió³kowska B. (2016), Psychologia rozwoju cz³owieka, Gdañskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot.
Butcher J.N., Hooley J.M., Mineka S. (2017),Psychologia zaburzeñ, GWP, Sopot.
Byra S. (2010b), Stereotypy dotycz¹ce osób niepe³nosprawnych – funkcje i mo¿liwoœci zmian [w:] M. Chodkowska, S. Byra, Z. Kazanowski, D. Osik-Chudowolska, M. Parchomiuk, B. Sza-ba³a (red.), Stereotypy niepe³nosprawnoœci. Miêdzy wykluczeniem a integracj¹, Wydawnic-two UMCS, Lublin, 49–60.
Derczyñski Z. (2000), Postawy wobec osób niepe³nosprawnych. Komunikat z badañ, BS/85/2000, http://cbos.pl/SPISKOM.POL/2000/K_085_00.PDF.
Doliñski D. (1993), Orientacja defensywna, Wydawnictwo PAN, Warszawa.
Domachowski W., Kowalik S., Miluska J. (1984), Z zagadnieñ psychologii spo³ecznej, Pañstwo-we Wydawnictwo NaukoPañstwo-we, Warszawa.
Franken R. (2013), Psychologia motywacji, Gdañskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdañsk. Gil R., Wilczewska L., Dziedziczko A. (2005), Postawy uczniów szkó³ gimnazjalnych i
ponad-gimnazjalnych wobec osób w podesz³ym wieku i niepe³nosprawnych, Annales Universitatis Mariae Curie-Sk³odowska, sectio D, vol. LX, suppl. XVI, 122.
Heszen I. (2013), Psycholgia stresu, PWN, Warszawa.
Heszen I., Sêk H. (2008), Psychologia zdrowia, PWN, Warszawa.
Heszen I., Sêk H. (2011), Zdrowie i stres [w:] J. Strelau, D. Doliñski (red.), Psychologia. Podrêcz-nik akademicki, t. 2, 681–734.
Heszen-Niejodek I. (2000), Stres i radzenie sobie – g³ówne kontrowersje [w:] I. Heszen-Niejodek Z. Ratajczak (red.), Cz³owiek w sytuacji stresu, Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego, Katowice, 12–43.
Juczyñski Z., Ogiñska-Bulik N. (2009), Narzêdzia pomiaru stresu i rRadzenia sobie ze stresem, Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa.
Katra G. (2003), Dorastanie jako okres wielkich transformacji [w:] A. Jurkowski (red.), Z zagad-nieñ wspó³czesnej psychologii wychowawczej, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa.
Kirenko J. (2006), Oblicza niepe³nosprawnoœci, Wydawnictwo Akademickie WSSP, Lublin. Kirenko J. (2007), Indywidualna i spo³eczna percepcja niepe³nosprawnoœci, Wydawnictwo
Uni-wersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej, Lublin.
Konarska J. (2016), Bariery aktywnoœci psychospo³ecznej osób z niepe³nosprawnoœci¹ – mity i rze-czywistoœæ, Przegl¹d Badañ Edukacyjnych, 2(21), 153–173.
Kosslyn S. Rosenberg R. (2006), Psychologia: Mózg. Cz³owiek. Œwiat, Wydawnictwo Znak, Kraków.
Koœcielak R. (2010), Poczucie umiejscowienia kontroli i przekonania o w³asnej skutecznoœci w zdro-wiu i chorobie, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
Krasowicz-Kupis G., Wojnarska A. (2017), Kwestionariusz do Badania Poczucia Kontroli – wer-sja zrewidowana, Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa.
Majewicz P. (2002), Obraz samego siebie a zachowanie mlodzie¿y niepe³nosprawnej ruchowo, Wy-dawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków.
McArtur L.A. (1970), Luck is alive and Well in New Haven: A serendipitous finding on perceived control of reinforcement after the draft lottery, Journal of Personality and Social Psychology, 16, 316–318.
Nowicki S. (1979), Sex differences in independence-training practices as a function of locus of con-trol orientation, Journal of Genetic Psychology, 135, 301–302.
Ogiñska-Bulik N., Juczyñski Z. (2010), Osobowoœæ. Stres a zdrowie, Difin, Warszawa. Oleszkowicz A. (2006), Bunt m³odzieñczy: Uwarunkowania. Formy. Skutki, Wydawnictwo
Scholar, Warszawa.
Oleszkowicz A., Senejko A. (2013), Psychologia dorastania. Zmiany rozwojowe w dobie globaliza-cji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
PanekM.P. (2012), Wymiary niepe³nosprawnoœci, Novae Res, Gdynia.
Pervin L.A. (2005), Psychologia osobowoœci, Gdañskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdañsk.
Phares E.J. (1976), Locus of control in personality, Morristown N.J: General Learning Press. Pilecka W. (2016), Wspomaganie rozwoju osobowoœci dzieci i m³odzie¿y z niepe³nosprawnoœci –
podstawy teoretyczne i empiryczne [w:] W. Otrêbski, K. Mariañczyk (red.), Przepis na rehabi-litacjê. Dzieci i m³odzie¿ z niepe³nosprawnoœci¹, Harmonia Universalis, Gdañsk, 13–39. Pisula E. (2003), Œrodowiskowe i osobowoœciowe uwarunkowania radzenia sobie ze stresem przez
dzieci i m³odzie¿ [w:] A. Jurkowski (red.), Z zagadnieñ wspó³czesnej psychologii wychowaw-czej, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa.
Ratajczak Z. (2000), Stres – radzenie sobie – koszty psychologiczne [w:] I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (red.), Cz³owiek w sytuacji stresu, Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego, Katowice, 65–87.
Ryan R., Deci E. (2000), Self-Determination Theory and the Facilitation of Intrinsic Motivation, So-cial Development and Well-Being, American Psychologist, 55.
Staniszewska J. (2018), Regulacyjne znaczenie poczucia umiejscowienia kontroli dla radzenia sobie ze stresem u m³odzie¿y sprawnej i niepe³nosprawnej fizycznie, UKW, Bydgoszcz (niepubliko-wana praca magisterska).
Szmigielska B. (1999), Spo³eczno-uczeniowa teoria osobowoœci Juliana Rottera [w:] A. Ga³dowa (red.), Klasyczne i wspó³czesne koncepcje osobowoœci, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiel-loñskiego, Kraków, 209–223.
Œcis³o L.,Puto G., Ptak A., Walewska E., Czupryna A.(2014), Psychospo³eczne aspekty funkcjo-nowania osób niepe³nosprawnych ruchowo, Hygeia, 49(3), 596–601.
Taylor S.E., Stanton A.L. (2007), Coping resources, coping processes, and mental health, Annual Review of Clinical Psychology, 3, 377–401, http://dx.doi.org/10.1146/annurev.clinpsy. 3.022806.091520.
Terelak J. (2001), Psychologia stresu, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz.
Wichern F., Nowicki S. (1976), Independence training practices and locus of control orientation in children and adolescents, Developmental Psychology, 12(1), 77;http://dx.doi.org/10.1037/ 0012-1649.12.1.77.
Wons A. (2012), Stres i radzenie sobie ze stresem [w:] A. Trzcieniecka-Green (red.), Psychologia: podrêcznik dla studentów kierunków medycznych, Universitas, Kraków, 359–405.
Zaborowski Z. (2002), Cz³owiek, jego œwiat i ¿ycie: próba integracji, Wydawnictwo Akademic-kie ¯AK, Warszawa.
Zasêpa E., Czaba³a C., Starzomska M. (2005), Postawy wobec niepe³nosprawnoœci i osób niepe³no-sprawnych, Cz³owiek – Niepe³nosprawnoœæ – Spo³eczeñstwo, 1, 23–36.
Niepe³nosprawnoœæ. Dyskursy pedagogiki specjalnej Nr 36/2019
Disability. Discourses of special education No. 36/2019
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________