Działania konstytucyjne

Konstytucja RP nie posługuje się wyrażeniem „wykluczenie spo-łeczne”. Zawiera jednak liczne regulacje mające na celu ochronę przed tym zjawiskiem. Już w preambule nawiązuje do dbałości o zachowanie przyrodzonej godności człowieka i do obowiązku solidarności z innymi. Wartości te powinny mieć zatem szczególne znaczenie dla prawodawcy i być uwzględnione w procesie wykładni przepisów Konstytucji194.

Przepisy Konstytucji dążą do zagwarantowania ochrony przed wy-kluczeniem społecznym na trzech poziomach: funkcjonowania państwa, pozycji osoby względem władz publicznych i względem innych osób.

W zakresie funkcjonowania państwa powinny ją zapewniać prze-pisy określające zasady ustrojowe. Mowa przede wszystkim o zasadzie sprawiedliwości społecznej, dobru wspólnym i zapewnianiu wolności i praw człowieka i obywatela195. Zasady te są formułowane na wysokim stopniu abstrakcji. Powoduje to liczne wątpliwości interpretacyjne w pro-cesie ich stosowania196. Trudno je więc uznać za skuteczną gwarancję ochrony przed wykluczeniem społecznym.

Jeśli idzie o pozycję osoby względem władz publicznych, to powin-na opowin-na być wyzpowin-naczapowin-na z poszanowaniem i dla ochrony godności czło-wieka (art. 30 Konstytucja RP). Godność jest łącznikiem między prawem pozytywnym a porządkiem prawnonaturalnym. Pełni rolę normatywne-go nakazu obowiązującenormatywne-go prawodawców i organy stosujące prawo. Jest

194 K. Complak, Komentarz do preambuły Konstytucji RP, [w:] M. Haczkowska (red.),

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2014, wyd. 1, s. 13. 195 Określają je art. 1, 2 i 5 Konstytucji RP (zob.: W. Sokolewicz, M. Zubik (red.),

Ko-mentarz do art. 2, [w:] L. Garlicki, M. Zubik (red. nauk.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. I, wyd. II uzup., Warszawa 2016, s. 94-173; P. Sarnecki, Komentarz do art. 5, [w:] L. Garlicki, M. Zubik (red. nauk.), op. cit., s. 230-238; W. Brzozowski, Kon-stytucyjna zasada dobra wspólnego, „Państwo i Prawo” 2006, Nr 11, s. 17-28).

196 K. Complak, Komentarz do art. 2 i Komentarz do art. 5, [w:] M. Haczkowska (red.),

także samoistnym wzorcem konstytucyjnym197. Godności człowieka nie należy jednak ograniczać wyłącznie do kategorii normatywnych. Sięga ona znacznie głębiej, bo do istoty człowieczeństwa. Jej poszanowanie ma zatem szczególne znaczenie dla ochrony prawnej przed wykluczeniem społecznym.

Istotną rolę w tym obszarze odgrywa także konstytucyjna zasada równości (art. 32). Nie odnosi się ona do faktycznej równości osób – ta bowiem jest postulatem utopijnym ‒ lecz do równości sytuacji prawnej adresatów norm prawnych. W jej ramach mieści się równość wobec pra-wa (obowiązek władz publicznych do równego traktopra-wania w procesie stosowania prawa) i równość w prawie (kierowany do prawodawcy nakaz stanowienia prawa z uwzględnieniem zasady równości)198.

Trybunał Konstytucyjny przyjmuje, że zasada równości ma charak-ter metaprawa. Jest realizowana „w związku z konkretnymi normami prawnymi lub innymi działaniami organów władzy publicznej”199. Sta-nowisko to jest jednak zasadnie poddawane krytyce. Prowadzi do degra-dacji zasady i przyjęcia, że nie ma ona samoistnego zastosowania. Pomi-ja jej zlokalizowanie w części aktu dotyczącej zasad ogólnych, które wskazuje na przyznanie jemu przez ustawodawcę szczególnej roli w usta-laniu pozycji człowieka i obywatela. Pozbawia jednocześnie charakteru publicznego prawa podmiotowego200.

Odnosząc się do pozostałych przepisów Konstytucji RP wyznacza-jących pozycję osób względem władz publicznych należy zauważyć, że

197 Wyrok TK z dnia 15 października 2002 r., sygn. SK 6/02; K. Complak, Zasada

ochrony godności człowieka normatywnym nakazem obowiązującym prawodawców i orga-ny stosujące prawo, [w:] L. Wiśniewski (red.), Wolności i prawa jednostki oraz ich gwaran-cje w praktyce, Warszawa 2006, s. 7-20.

198 B. Banaszak, Konstytucje Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012, wyd. 2, s. 227; wyrok NSA z dnia 25 listopada 2016 r., sygn. I OSK 580/12.

199 Postanowienie TK z dnia 24 października 2001 r., sygn. SK 10/01.

200 Zob. pięć zdań odrębnych do postanowienia i W. Borysiak, L. Bosek, Komentarz do

art. 32, [w:] M. Safjan, L. Bosek (red.), Konstytucja RP. Tom I. Komentarz. Art. 1-86,

są one zawarte przede wszystkim w części odnoszącej się do wolności i praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych. Dotyczą w szczegól-ności: zwalczania bezrobocia (art. 65), prawa do nauki i równego dostę-pu do kształcenia (art. 70), równego dostędostę-pu do ochrony zdrowia (art. 68), zabezpieczenia społecznego (art. 67), pomocy osobom niepełnosprawnym (art. 69), pomocy udzielanej przez władze publiczne rodzinom znajdują-cym się w trudnej sytuacji materialnej (art. 71), prowadzenia polityki sprzyjającej zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, w tym przeciwdziałaniu bezdomności (art. 75).

Konstytucja zakreśla najczęściej ramy realizacji tych praw i wolno-ści, odsyłając do szczegółowych regulacji zawartych w ustawach. Nie-które przepisy z tego zakresu są sformułowane w sposób precyzyjny. Umożliwia to ich bezpośrednie stosowanie i wyprowadzenie z nich pu-blicznych praw podmiotowych201. Inne mają charakter norm programo-wych, nakazujących wyłącznie realizację określonego celu202. Wyrażany jest jednak pogląd, że również z nich można wyprowadzić minimalny zakres publicznych praw podmiotowych203.

Ostatni poziom regulacji konstytucyjnych z zakresu ochrony prawnej przed wykluczeniem społecznym obejmuje przepisy określające pozycję osoby względem innych osób. Są nimi w szczególności zakaz dyskrymi-nacji i zasada równości kobiet i mężczyzn (art. 32 i 33). Za nieuprawnione należy jednak uznać ich ograniczanie wyłącznie do tej płaszczyzny. Po-winny one bowiem wpływać na stosunki osób z organami państwa,

201 W. Jakimowicz, Publiczne prawa podmiotowe, Kraków 2002.

202 Wyrok SN z dnia 26 stycznia 2005 r., sygn. IV CK 414/04; M. Chmaj (red.),

Wolno-ści i prawa człowieka w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2008, wyd. 2,

s. 209.

203 M. Bernaczyk, Pojęcie publicznych praw podmiotowych w świetle Konstytucji RP, [w:] M. Jabłoński (red.), Wolności i prawa jednostki w Konstytucji RP. Idee i zasady

prze-wodnie konstytucyjnej regulacji wolności i praw jednostki w RP, Warszawa 2010, t. 1,

s. 264-281; T. Gizbert-Studnicki, A. Grabowski, Normy programowe w Konstytucji, [w:] J. Trzciński (red.), Charakter i struktura norm Konstytucji, Wydawnictwo Sejmowe, War-szawa 1997, s. 97.

w których są one narażone na nadużycia. Konstytucja wymienia przykła-dowe obszary, w których zasada równości powinna być realizowana. Na-leżą do nich m.in. kształcenie, zatrudnienie i awanse, jednakowe wyna-grodzenie za pracę jednakowej wartości i zabezpieczenie społeczne (art. 33 ust. 2). Wprowadzenie przez ustawodawcę wyłącznie przykładowego wy-liczenia potwierdza, że zasada ta powinna przenikać wszystkie obszary relacji osobowych.

Sposób wykładni należy odróżnić od praktyki stosowania prawa, a więc od konkretnych działań podejmowanych w celu realizacji tych przepisów. Dostrzega się w niej liczne problemy. Zwraca się uwagę na istnienie faktycznych nierówności pomiędzy kobietami i mężczyznami, w szczególności: na rynku pracy, w sferze dochodów i w obszarze orga-nizacji systemu emerytalnego204. Ich źródeł upatruje się przede wszystkim w istniejących obiektywnie różnicach biologicznych205, realizowaniu niejednakowych ról społecznych, w przekazywanych wzorcach zachowań i utartym w społeczeństwie sposobie myślenia206. Wyeliminowanie tych problemów nie jest możliwe wyłącznie poprzez wprowadzenie określonych regulacji prawnych. Te bowiem – w aspekcie formalnym ‒ nie czynią najczęściej różnic między kobietami i mężczyznami. Zaleca się wobec tego równoległe podejmowanie dodatkowych działań207.