ze względu na wiek
Pierwszy rządowy program na rzecz osób starszych na rynku pracy pod nazwą „50 PLUS – Program na rzecz zatrudnienia osób powyżej 50.
roku życia” został przyjęty przez rząd w listopadzie 2004 r. Jego celem było zwiększenie wskaźnika zatrudnienia osób starszych przy jednoczesnym zapewnieniu odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa socjalnego. Współ-finansowaniem objęto wiele projektów pilotażowych przeznaczonych głównie dla środowisk lokalnych. Wyodrębniono trzy segmenty działań:
aktywizację zawodową bezrobotnych, pomoc w powrocie na rynek pracy oraz utrzymanie zatrudnienia osób zagrożonych utratą pracy.
Obecnie realizowany jest program rządowy „Solidarność pokoleń. Dzia-łania dla zwiększenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+”, przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 17 października 2008 r.36. Zawiera on pa-kiet działań obejmujących liczne inicjatywy, które kładą nacisk na poprawę aktywności zawodowej osób w wieku 50+ (w części także 45+). Program będzie realizowany do 2020 r., a jego celem strategicznym jest osiągnięcie wskaźnika zatrudnienia osób w wieku 55–64 lata na poziomie 50%.
Źródłami finansowania programu, oprócz Europejskiego Funduszu Społecznego, są: Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, Fundusz Ubezpieczeń Społecznych oraz budżet państwa.
Wydatki zaplanowano na kwotę ok. 17 mld zł. Do dnia 30 czerwca 2010 r.
wydano na realizację programu – 7,8 mld zł, z czego 2,3 mld zł trafiło bez-pośrednio do grupy docelowej.
Program realizowany jest za pomocą regulacji prawnych, programów rynku pracy, działań promocyjnych i profilaktyki.
Zmiany w regulacjach prawnych koncentrowały się na kilku wybranych obszarach: dokształcanie, zmniejszenie kosztów pracy, aktywizacja zawo-dowa oraz godzenie pracy zawodowej z obowiązkami rodzinnymi37.
36 Uszczegółowieniem zapisów programu jest dokument implementacyjny (DI), przyjęty przez Radę Ministrów 5 stycznia 2010 r.
37 Omawiane zmiany zostały wprowadzone: ustawą z 19 grudnia 2008 o zmianie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy r. oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2009 r. nr 6, poz. 3; ustawą z 20 maja 2010 r. o zmianie ustawy – Kodeks Pracy oraz ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, Dz.U. nr 105, poz. 655; ustawą z 6 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. nr 237, poz. 1154.
• Wsparcie dokształcania
– Umożliwiono pracownikom, którzy ukończyli 45 lat (a nie tyl-ko osobom zarejestrowanym jatyl-ko bezrobotne lub poszukujące pracy), uczestnictwo w szkoleniach finansowanych z Funduszu Pracy, a także sfinansowanie kosztów egzaminów, studiów pody-plomowych oraz skorzystanie z pożyczki szkoleniowej.
– Wprowadzono zachęty dla pracodawców tworzących fundusz szkoleniowy przez refundowanie z Funduszu Pracy kosztów szkolenia pracowników lub pracodawcy w wysokości do 50%, nie więcej jednak niż do wysokości przeciętnego wynagrodze-nia obowiązującego w dniu zawarcia umowy na jedną osobę, a w przypadku osób w wieku 45 lat i powyżej – w wysokości do 80 %, nie więcej jednak niż do wysokości 300% przeciętnego wy-nagrodzenia, obowiązującego w dniu zawarcia umowy, na jedną osobę.
– Wprowadzono dla pracowników podnoszących kwalifikacje za-wodowe z inicjatywy pracodawcy albo za jego zgodą płatny urlop, płatne zwolnienie z całości lub części dnia pracy oraz dodatkowe świadczenia zwolnione z podatku dochodowego od osób fizycz-nych (np. pokrycie opłat za kształcenie, przejazd, podręczniki i zakwaterowanie).
• Zmniejszenie kosztów pracy związanych z zatrudnieniem osób w wieku powyżej 50 lat
– Za osoby, które osiągnęły wiek o pięć lat niższy od ustawowego wieku emerytalnego (kobiety – 55 lat, mężczyźni – 60 lat), pra-codawcy nie muszą płacić składek na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych.
– Firmy zwolnione są z płacenia przez rok składek na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za zatrudnione osoby, które ukończyły 50 lat i pozostawały w ewi-dencji bezrobotnych przez 30 dni przed podjęciem pracy.
– Skrócono z 33 dni do 14 dni okres wypłacania przez pracodawcę wynagrodzenia pracownikom w wieku powyżej 50 lat za dni nie-zdolności do pracy w ciągu roku. Od 15. dnia zasiłek chorobowy wypłaca ZUS.
• Aktywizacja zawodowa
– Wprowadzono nową formę aktywizacji zawodowej – przygoto-wanie zawodowe dorosłych w zakładzie pracy w formie prak-tycznej nauki zawodu dorosłych, umożliwiającej przystąpienie do egzaminu kwalifikacyjnego na tytuł zawodowy lub egzaminu
czeladniczego, lub przyuczenia do pracy dorosłych mającego na celu zdobycie wybranych kwalifikacji zawodowych lub umiejęt-ności niezbędnych do wykonywania określonych zadań zawodo-wych, właściwych dla zawodu występującego w klasyfikacji za-wodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy.
– Stworzono zachęty dla pracodawców przyjmujących bezrobot-nych do przygotowania zawodowego w zakładzie pracy przez re-fundowanie ze środków Funduszu Pracy wydatków poniesionych na uczestnika przygotowania zawodowego dorosłych (kwota re-fundacji wyniesie do 2% przeciętnego miesięcznego wynagro-dzenia za każdy pełny miesiąc realizacji programu) oraz jednora-zową premię po zakończeniu przygotowania zawodowego (400 zł za każdy miesiąc praktyki odbytej przez bezrobotnego).
– Bezrobotni, m.in. osoby, które ukończyły 50 lat i są długotrwa-le bezrobotne, mogą zostać skierowani przez urzędy pracy do ośrodków pomocy społecznej, aby te aktywizowały ich w ramach kontraktu socjalnego lub indywidualnego programu zatrudnie-nia socjalnego.
– Stworzono urzędom pracy możliwości zawierania z agencją za-trudnienia umowy na doprowadzenie skierowanego bezrobot-nego będącego w szczególnej sytuacji na rynku pracy do zatrud-nienia w pełnym wymiarze czasu pracy przez okres co najmniej roku.
– Wprowadzono nową formę aktywizacji zawodowej – programy specjalne. Programem specjalnym obejmuje się w pierwszej ko-lejności bezrobotnych i osoby poszukujące pracy, wobec których stosowane usługi i instrumenty rynku pracy okazały się niewy-starczające do powrotu na rynek pracy bądź utrzymania miejsc pracy.
• Godzenie pracy zawodowej z obowiązkami rodzinnymi
– Środki zakładowego funduszu świadczeń socjalnych mogą być przeznaczane na finansowanie wydatków związanych z tworze-niem zakładowych żłobków, przedszkoli i innych form wycho-wania przedszkolnego (zespołów i punktów przedszkolnych) oraz przyznawania dopłat do czesnego wnoszonego przez pracowni-ków posyłających dzieci do żłobpracowni-ków, przedszkoli i innych form wychowania przedszkolnego. Instrument ten, skierowany głów-nie do młodych rodzin, ma także znaczegłów-nie dla kobiet w wieku okołoemerytalnym, albowiem powinien zmniejszać presję na wy-cofanie się z życia zawodowego z powodu opieki nad wnukami.
Według sprawozdania z wykonania programu „Solidarność pokoleń”38 do połowy 2010 r. objęto nim 22 629 osób, z których zatrudniono 9656 osób, co oznacza efektywność podjętych działań na poziomie 42,7%. Przeszkolo-no i podniesioPrzeszkolo-no kwalifikacje ponad 106 tys. osób bezrobotnych w wieku 45/50+ oraz osób niepełnosprawnych, a także pracowników w wieku 50+.
W zakresie wiedzy pracowników służb zatrudnienia o istniejącym proble-mie dotyczącym aktywizacji zawodowej osób w wieku 50+ przeszkolono ok. 2300 pracowników publicznych służb zatrudnienia.
Na 13 wskaźników używanych do monitorowania postępów w reali-zacji celu strategicznego programu 8 uległo poprawie od 2008 r., w tym przeciętny wiek przechodzenia na emeryturę, wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 55–64 lata, udział osób w wieku 45–64 lata podnoszących swo-je kwalifikacswo-je, wskaźnik zatrudnienia kobiet w wieku 55–64 lata, udział dzieci w wieku 0–6 lat objętych opieką instytucjonalną, średni wiek wyjścia z rynku pracy. W sprawozdaniu nie wskazano natomiast żadnych osiągnięć w zakresie liczby osób objętych badaniami profilaktycznymi w wieku 55–64 lata według płci oraz w zakresie objęcia bezrobotnych w wieku 50 lat i wię-cej indywidualnymi planami działania.
Programy i działania rządowe uzupełnia aktywność organizacji poza-rządowych, które prowadzą liczne projekty, akcje edukacyjne i promocyj-ne. Przykładowo można wymienić:
– program „STOP dyskryminacji osób starszych”, który został realizo-wany przez Akademię Rozwoju Filantropii w Polsce w okresie sty-czeń–listopad 2005 r. przy wsparciu Unii Europejskiej. Miał on na celu zidentyfikowanie mechanizmów dyskrymi nacji i konkretnych sytuacji gorszego traktowania osób starszych ze względu na wiek, występujących w czterech obszarach: rynek pracy, ochrona zdrowia, partycypacja społeczna i pomoc społeczna,
– projekt „Zysk z dojrzałości” prowadzony przez Akademię Rozwoju Filantropii i skierowany do pracowników i pracodawców. W pierw-szej edycji programu (2008/2009) przeprowadzono kampanie spo-łeczną popularyzującą problem dyskryminacji na rynku pracy i ko-rzyści wynikających z zatrudnienia osób w wieku 50+. Druga edycja programu ma na celu zachęcanie do aktywności zawodowej oraz popularyzowanie wiedzy w zakresie zarządzania wiekiem i prak-tyk antydyskryminacyjnych wśród pracodawców i instytucji rynku pracy,
38 Informacja o realizacji programu „Solidarność pokoleń”. Działania dla zwiększenia ak‑
tywności zawodowej osób w wieku 50+, http://www.mpis.gov.pl [dostęp: 9 marca 2011 r.].
– projekt „Wejdź w moje buty – warsztat łamania stereotypów” prze-prowadzony był w 2010 r. przez Fundację Centrum Promocji Kobiet i finansowany ze środków Ministra Pracy i Polityki Społecznej. Zre-alizowany projekt, badanie i dyskusje warsztatowe dotyczyły przeja-wów dyskryminacji ze względu na wiek na rynku pracy.
Podsumowanie
Dyskryminacja ze względu na wiek została dostrzeżona w Polsce jako problem społeczny i problem ochrony praw jednostki głównie w związku z członkostwem w Unii Europejskiej. Polskie regulacje prawne w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji w zatrudnieniu zostały dostosowane do standardów unijnych – wprowadzono podstawowe definicje i mechanizmy.
Ocena skali i charakteru zjawiska dyskryminacji ze względu na wiek w Polsce jest utrudniona, ponieważ nie ma wystarczających danych zbie-ranych przez instytucje państwowe, nieliczne są też badania, a dokonane analizy mają charakter wycinkowy. Aby właściwie monitorować i oceniać politykę antydyskryminacyjną, trzeba pilnie opracować system zbierania danych o dyskryminacji ze względu na wiek. Tego rodzaju zestawienia są niezbędne do oceny skali problemu i skuteczności postawionych do dyspo-zycji ofiar dyskryminacji środków działania.
Należy jednakże zauważyć, że o skali zjawiska – mierzonego formalnymi skargami i pozwami – decyduje z jednej strony świadomość „bycia dyskrymi-nowanym” oraz znajomość przepisów prawa, z drugiej zaś – sytuacja społecz-no-ekonomiczna mniej lub bardziej sprzyjająca zachowaniom dyskryminacyj-nym ze strony pracodawców i godzeniu się na nie przez pracowników z obawy o utratę pracy. Dostępne badania potwierdzają jednak fakt, że dyskryminacja ze względu na wiek jest problemem dostrzeganym w społeczeństwie polskim –
„dyskryminacja fruwa w powietrzu” – niezależnie od liczby potwierdzonych przypadków łamania przepisów prawa antydyskryminacyjnego.
Zwalczanie dyskryminacji ze względu na wiek w obszarze zatrudnienia zyskuje dodatkowo dużą rangę dzięki temu, że stanowi istotny element po-lityki rynku pracy nastawionej na aktywizację zawodową osób w starszym wieku. Niekorzystne zmiany w strukturze ludności w wieku produkcyj-nym między ludnością w wieku mobilprodukcyj-nym a niemobilprodukcyj-nym mogą skutko-wać znacznym spadkiem liczby osób w wieku produkcyjnym, powodując zmniejszenie się zasobów pracy, a w konsekwencji pogorszenie podaży siły roboczej na rynku pracy w Polsce. Paradoksalnie sytuacja niedoboru siły roboczej może w przyszłości w sposób naturalny sprzyjać ograniczeniu zja-wiska dyskryminacji ze względu na wiek w zatrudnieniu.
W ostatnich latach w Polsce odnotowano istotny postęp w aktywizacji zawodowej osób w wieku starszym – zwiększa się liczba osób w wieku po-wyżej 55 lat pozostających w zatrudnieniu. Powoli następuje też zmiana postaw społecznych – odejście od akceptacji dla wczesnej dezaktywizacji zawodowej. Jest to efektem przede wszystkim zmian w przepisach z zakresu zabezpieczenia społecznego – likwidacji wcześniejszych emerytur. Wzro-stowi aktywności zawodowej osób starszych sprzyjała również dobra ko-niunktura gospodarcza w latach 2005–2008. W ostatnich latach zauważalne jest zjawisko, że pracodawcy nie zwalniają pracowników w starszym wieku, ale też nie zatrudniają nowych. Trudno jest jednoznacznie ocenić skutecz-ność programu rządowego „Solidarskutecz-ność pokoleń” – na pewno nie poprawił on w widoczny sposób sytuacji osób bezrobotnych w starszym wieku.
Sukces polityki antydyskryminacyjnej oraz aktywizacji zawodowej osób starszych zależy od trzech czynników: polityki państwa, postaw pracodaw-ców i postaw osób starszych. Źródłem dyskryminacji ze względu na wiek mogą być stosowane rozwiązania systemowe (np. przepisy prawne doty-czące okresu ochronnego, niewystarczająca aloka cja środków z Funduszu Pracy na aktywizację zawodową). Z kolei pracodawcy nie mają jeszcze wy-starczającej wiedzy i tradycji stosowania w firmach tak zwanego zarządza-nia wiekiem (ang. age management), czyli świadomej polityki dotyczącej gospodarowania zasobami ludzkimi, w szczególności pracownikami powy-żej 50. roku życia. Od pracowników w starszym wieku należy też oczekiwać zmiany postaw z biernych na bardziej aktywne.
W zakresie przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na wiek ważną rolę odgrywają organizacje pozarządowe, które realizują programy promują-ce zasadę równości bez względu na wiek, finansowane ze środków UE. Dzię-ki tym działaniom zwiększa się świadomość problemu dyskryminacji oraz następuje przełamywanie stereotypów i zmiana postaw osób starszych.
Bibliografia
Aktywność ekonomiczna ludności Polski, IV kwartał 2010 r., GUS, War-szawa 2011.
Bezrobocie rejestrowane I–IV kwartał 2010, GUS, Warszawa 2011.
Discrimination in the EU in 2009. Report, Special Eurobarometr 317, European Commission, 16 stycznia 2010.
Informacja o realizacji programu „Solidarność pokoleń” Działania dla zwięk‑
szenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+, http://www.mpis.gov.pl.
A. Kostecka, Wejdź w moje buty – warsztat łamania stereotypów. Raport z badań i warsztatów, Fundacja Centrum Promocji Kobiet, Warszawa 2010.
Osoby powyżej 50. roku życia na rynku pracy w 2008 r., GUS, Warszawa 2010.
M. Otto, Zakaz dyskryminacji ze względu na wiek w zatrudnieniu, „Pra-ca i Zabezpieczenie Społeczne” 2010, nr 6.
Równe traktowanie w zatrudnieniu. Przepisy a rzeczywistość. Raport z monitoringu ogłoszeń o pracę, red. K. Kędziora, K. Śmiszek, M. Zima, Pol-skie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego, Warszawa 2009.
T. Schimanek, Sytuacja osób powyżej 50‑tego roku życia na rynku pracy oraz rola organizacji pozarządowych świadczących usługi na rynku pracy skie‑
rowane do tych osób, Program Polsko‑Amerykańskiej Fundacji Wolności, Fun-dacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2006, www.fise.org.pl.
Stan przestrzegania praw osób starszych w Polsce. Analiza i rekomendacje działań”, B. Sztur-Jaworska (red.), „Biuletyn RPO. Materiały”, z. 65.
Stop dyskryminacji ze względu na wiek. Co wiemy o dyskryminacji ze względu na wiek? Głos ekspertów, doświadczenia osób starszych, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Warszawa 2005.
P. Szukalski, Uprzedzenia i dyskryminacja ze względu na wiek (ageism),
„Polityka Społeczna” 2004, nr 2.
Z. Woźniak-Hasik, Problem dyskryminacji ze względu na wiek, Mazo-wieckie Centrum Zdrowia Publicznego, Warszawa 2007.
Zarządzanie wiekiem i nie tylko. Informacje użyteczne dla pracodawców i pracowników, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Warszawa 2010.
Zatrudnienie w Polsce 2008. Praca w cyklu życia, M. Bukowski (red.), Warszawa 2010.