Interakcja w ujęciu analizy konwersacyjnej tworzy się w oparciu o pewne uniwersalnie dostępne mechanizmy interakcyjne. Główne z nich to pauzy, zmiany rozmówców, pary przyległe, sygnały
dialogowe oraz sygnały rozpoczynania i kończenia rozmowy. Na bazie mechanizmów interakcyjnych tworzą się działania komunikacyjne, które powinny być rozpatrywane w odniesieniu do szerszych kategorii dyskursywnych, uwzględniając sposób i zakres, w jakim rozmówcy uwidaczniają znaczenie danych kategorii w bieżącej interakcji. Podstawowe mechanizmy interakcji nie są konwencjonalne, czyli umowne, lecz stanowią podstawę tworzenia konwencji społecznych. Na bazie konwencji kształtują się z kolei typy dyskursu rozumiane jako style społeczne (Górecka, Nowicka, Wilczyńska, Wojciechowska 2002) wraz z gatunkami. W odniesieniu do wymienionych kategorii wyodrębniają się style indywidualne użytkowników języka.
Powyższy schemat przedstawia konteksty, w jakich rozpatrywane będzie działanie komunikacyjne. W badaniu będziemy opierać się na założeniu, że uczenie się działań komunikacyjnych w języku obcym oraz badanie kompetencji komunikacyjnej na podstawie obserwacji działań komunikacyjnych osób uczących się powinno odbywać się z uwzględnieniem wszystkich wyżej wymienionych głównych kontekstów działania mownego.
Główne kategorie dyskursywne uwzględniane w badaniu to:
akademicki styl komunikacyjny;
gatunek, tj. dyskusja, argumentacyjny typ dyskursu dotyczący negocjacji kontrowersyjnego problemu i związany z pewnymi zakresami tematycznymi;
cel komunikacyjny, stały cel uzyskania porozumienia oraz pragmatyczny cel osobisty;
role społeczne i interakcyjne, tj. osoby uczącej się, przeciwnika argumentacyjnego osoby wspierającej jakąś tezę czy oceniającej itp.
gatunki konwersacja dyskursy/style
społeczne
styl indywidualny
mechanizmy interakcyjne
w tym sygnały dialogowe
działania argumentacyjne
relacje między rozmówcami, tj. komplementarność komunikacyjna, nazywana także symetrią, oraz stopień bezpośredniości wypowiedzi.
Przedstawiony powyżej schemat wskazuje na operacyjną wartość rozróżnienia sygnałów dialogowych i działań argumentacyjnych w badaniu. Sygnały dialogowe będą rozumiane jako intencjonalne werbalne i parawerbalne działania służące tworzeniu wspólnej przestrzeni komunikacyjnej w rozmowie. Sygnały te mają charakter ponadgatunkowy i polifunkcjonalny, tj. są ukierunkowane na różne cele pragmatyczne (pozajęzykowe) i komunikacyjne, głównie jednak na cel utrzymania kontaktu społecznego i osiągania porozumienia. Funkcjonują one na różnym poziomie zrytualizowania, są więc mniej lub bardziej uświadomione. Wypowiedź może składać się z jednego sygnału, jak i z wielu, np. mhm yes yes. I agree with you jest wypowiedzią, w której występują 3 sygnały.
Natomiast really’ jest wypowiedzią jednosygnałową, na dodatek złożoną tylko z jednego słowa.
Sygnały dialogowe podlegają klasyfikacji wg. następujących głównych kategorii:
ról interakcyjnych (sygnały mówcy i słuchacza); istnieją sygnały typowe tylko dla słuchacza (np.
mhm, oh) i dla rozmówcy (np. apelatywne listen);
sposobu sterowania przebiegiem interakcji (otwieranie, podtrzymywanie i zamykanie rozmowy i jej etapów); na przykład sygnał right może zarówno inicjować jak i zamykać rozmowę lub być aktywnym sygnałem słuchacza;
sygnałów sterujących tematem (inicjujących, wprowadzających i zamykających nowe jednostki tematyczne); na przykład sygnał mówiącego what’s new inicjuje nową jednostkę tematyczną.
W wielu przypadkach jednakże, forma gramatyczno-semantyczna danego sygnału nie pozwala jednoznacznie przypisać go do repertuaru określonej roli interakcyjnej (mówcy lub słuchacza) (np. OK., well), dlatego charakter danego sygnału należy określać w kontekście dynamicznie rozwijającej się komunikacji.
Działanie argumentacyjne definiujemy jako typ działania komunikacyjnego ukierunkowanego na rozwiązywanie problemu. W dyskusji oznacza to działania, w których rozmówca konfrontuje posiadaną wiedzę na określony temat z interpretacjami i wartościami pozostałych rozmówców.
Konfrontacja ta powoduje konflikt kognitywno-społeczny, ponieważ inni rozmówcy przedstawiają interpretacje rzeczywistości podważające stabilność lub wiarygodność wizji lub teorii rzeczywistości utrzymywanych przez danego rozmówcy.
Ważny aspekt działania komunikacyjnego stanowią cele rozmówcy. Kasper i Kellerman rozróżniają aspekt działaniowy i relacyjny celu rozmówcy w interakcji. Cele te odnoszą się do strategicznego aspektu działania i kształtowania relacji społecznej (1997). Jednak wydaje się, że w interakcji cel działaniowy, na przykład przekonanie kogoś, nie może istnieć bez celu relacyjnego zmierzającego przykładowo do utrzymania lub osiągnięcia większego lub mniejszego dystansu społecznego. Trudno jest osiągnąć swój cel indywidualny w działaniu społecznym, czyli w interakcji twarzą-w-twarz, nie ustanawiając jednocześnie pewnej relacji komunikacyjnej i społecznej. Takie rozróżnienie jednak wydaje się celowe, gdy jak zauważają Kasper i Kellerman cele działaniowe i
relacyjne rozmówców wchodzą w konflikt (1997). Konflikt społeczno-kognitywny uwidacznia się właśnie w badanym przez nas gatunku dyskusji argumentacyjnej. Jednocześnie jednak samo podjęcie argumentacji wiąże się ze zgodą na wspólny i stały cel osiągnięcia porozumienia czy konsensusu komunikacyjnego.
Interakcja, jak podkreślają badacze, zwracając uwagę na jej aspekt pragmatyczny, cechuje się komunikacyjną celowością (Vion 1992; Weigand 1995). Przeformułowując to stwierdzenie w perspektywie osobowej można powiedzieć, że działanie komunikacyjne staje się celowym współdziałaniem, ponieważ działając w interakcji, osoba wychodząc od określonej intencji, spełnia swój pragmatyczny cel pozajęzykowy poprzez bieżący cel dialogu, jakim jest dochodzenie do porozumienia komunikacyjnego. Działanie komunikacyjne w interakcji twarzą-w-twarz jest więc w języku ojczystym zazwyczaj działaniem intencjonalnym i celowym oraz podlegającym świadomej kontroli i ocenie (Wilczyńska 1999a, 59-60). Wymienione aspekty działania w interakcji mogą zmienić się w trakcie uczenia się języka obcego, szczególnie w omawianym w rozdziale pierwszym dyskursie szkolnym, w którego najbardziej tradycyjnych postaciach brakuje celu pozajęzykowego, nie negocjuje się relacji społecznej, ograniczona jest intencjonalność oraz kontrola i ocena własnych działań komunikacyjnych w interakcji.
Działanie argumentacyjne jest jednocześnie działaniem społecznym angażującym role społeczne. Odbywa się więc ono w określonym kontekście struktury społecznej i jednocześnie tę strukturę uwidacznia i w mniejszym lub większym stopniu przetwarza w trakcie interakcji (Sacks 1992;
Boden i Zimmermann 1991). Na społeczną strukturę składają się konwencje wypowiadania się i wyżej wymienione kategorie. Należy podkreślić, że w interakcjach szkolnych obok ról interakcyjnych, szczególnie zaznaczają się, będące odmianą szerszych ról społecznych, tożsamości instytucjonalne, tj.
osoby uczącej się i nauczającej (zob. rozdział 1).
Struktura społeczna jednak nie determinuje komunikacji w sposób absolutny, ponieważ zdaniem etnometodologów nie wszystkie elementy struktury społecznej, typu role społeczne, stają się istotne w określonej interakcji. Nie zawsze można wytłumaczyć dane posunięcia interakcyjne rozmówców odniesieniem danego działania do istniejącej a priori roli społecznej. Tym bardziej, że dany rozmówca może występować w interakcji w wielu rolach równocześnie. Poza tym rozmówcy mogą przypisywać rolom społecznym poprzez swoje działania komunikacyjne różne znaczenie w danej rozmowie. Konwencje gatunkowe i dyskursywne, zdaniem Wilsona (1991, 23-43), w odróżnieniu od uniwersalnych mechanizmów podlegają negocjacji. Komunikując się dana osoba interpretuje i przetwarza określone gatunki czy typy dyskursu zgodnie z własną osobowością. Tym co tworzy działanie komunikacyjne w interakcji jest osobowy podmiot, który mniej lub bardziej aktywnie odnosi się do struktury społecznej i kulturowej i ją w ramach konwencji zmienia w działaniu, rozbudowując jednocześnie charakterystyczny dla siebie styl komunikacyjny (Wilczyńska 1999a, 306). Styl indywidualny, zdaniem Bachtina, realizuje się poprzez emocjonalną czy wartościującą zawartość wypowiedzi rozmówcy aktywne angażującego się w ocenianie i wyrażanie subiektywnego stosunku do
przedmiotu i treści własnej wypowiedzi (1983, 117 –124). Wszelkie zmiany kompetencji komunikacyjnej będą się więc uwidaczniać właśnie w osiąganiu charakterystycznego stylu indywidualnego. Przejawiać się on będzie w osobistej zawartości i formie wypowiedzi, tj. działaniach wartościujących i oceniających przedmiot wypowiedzi z osobistej perspektywy rozmówcy.
Zostanie to szerzej omówione w podrozdziale dotyczącym dyskusji argumentacyjnej w języku obcym.
Badania nad dyskursem, a w szczególności etnometodologiczna analiza konwersacyjna, podkreślają interakcyjny charakter działania i jego umiejscowienie w kontekście sekwencyjnym innych wypowiedzi. Działania w rozmowie podlegają procesom tzw. relewancji lub zależności warunkowej (ang. conditional relevance). Oznacza to, że każde działanie komunikacyjne w interakcji jest interpretacją wypowiedzi je poprzedzających oraz projekcją działań po nim następujących. Wypowiedzi występują w sekwencjach, których minimalną jednostką jest tzw. para przyległa (ang. adjaceny pair). Składa się ona z dwóch, tworzonych przez najczęściej różnych rozmówców, wypowiedzi połączonych określonymi skonwencjonalizowanymi zasadami wiążącymi. Najbardziej typowe przykłady stanowią: pytanie – odpowiedź, zaproszenie – przyjęcie lub odrzucenie zaproszenia. Druga część pary przyległej jest zależna warunkowo od części pierwszej w tym sensie, że jeśli nie pojawi się odpowiednie działanie w części drugiej, wtedy ta nieobecność stanie się zauważalna i znacząca dla przebiegu rozmowy (Sacks 1992a, 716-723; Schegloff 1984, 28-52; Hutchby i Wooffitt 1998). W drugiej części rozmówca uwidacznia swoją interpretację tego, jaki rodzaj działania stanowiła pierwsza wypowiedź i jaki był jej cel. Interpretacja działania mownego w kontekście sekwencyjnym interakcji i w odniesieniu do wytwarzającej się relewancji umożliwia jego pełniejszą interpretację z uwzględnieniem perspektywy uczestników rozmowy.