O P O L S Z C Z Ę P IS Z Ą C Y chronologicznie spisani.
PERIOD I.
Pisarze dziejóiv w czasie rozlcrzewienia chrześcjaństwa w Polszczę, przed powstaniem krajowych pisarzy.
I. Witikind mnich korbejski, wspomina o M ieczy
sławie r. 1004.
II. Ditmar biskup merseburgski, Mieczysławowi
6 DZIEJE PISZĄCY.
i Bolesławowi spółczesny, i znany, lubo niechętny, w opi
saniu cesarskich podróży i zdarzeń, dokładne o tych obu królach dostarcza wiadomości 1018.
III. Wippo kapelan dworu Konrada II, o zajściach z Mieczysławem I I , 1046.
IV . Annaliści kwedlirnburgski, hildeshejmski 1002 V . Mnich brunwilerski, żywot R ixy 1075.
V I. Adam kanonik bremeński, opisując okolice Baltickiego morza, wiele o nadodrzańskiój do Polski należącej stronie mówi 1076.
V II. Lambert z Aschaffenburga, pisze o Bolesławie śmiałym współczesnym z niechęcią i oburzeniem 1077.
V III. Kosmas z Pragi pisarz czeski, objaśnia dzieje do 1125.
I X . Otto i Radevik frisingeńscy żywot Priderika rudobrodego zajścia z kędzierzawym: 1138, 1160.
PERIOD II.
Powstanie kronikarstwa krajowego.
X . Nestor mnich kijowski, kronikarz ruski, obja
śnia posady i stan narodów, oraz dzieje ruskie 1116.
X I. Sylwester i jinni kontinuatorowie Nestora spi
sując wypadki bez doboru, doprowadzili dzieje do 1300.
X I I . Gallus, w krótkości przebiega dzieje wąt
pliwe, obszórniej zaś opisuje dzieje Bolesława krzy
woustego, powiększej części wierszem rymowym i po
chlebstwem przyprawne, a na wiek ówczesny, z wielkim smakiem, jasnością i znajomością rzeczy; pisał w la
tach 1110, 1130. (Martini Galii chronicon, Gedani 1749. Varsaviae 1824, edidit Vinc. Bandtke). Na ję
zyk polski przełożył Hipolit Kownacki.
X III. Mateusz Cholewa biskup krakowski f 1166.
Pierwsza księga jego kroniki obejmuje podania od po
czątku Lechji do Piastów. Dwie drugie zawierają dzieje od Ziemowita i te których był świadkiem aż do
DZIEJE PISZĄCY. 7 Bolesława kędzierzawego. Drogi to i bogaty skarb dziejów ówczesnych, ale trudny, ciemny, pełny kon
ceptów i sentencij, drukowany wraz z Wincentym sy
nem Kadłubka.
X IV . Wincenty syn Kadłubka biskup krakowski t 1223. powtórzył to co Mateusz napisał. Dołączył zaś spółczesne wypadki od Bolesława kędzierzawego do Władysława laskonogiego. D ługo za najpierwszego i najlepszego miany był historika. Kroniki jeg o z po
lecenia Kazimirza sprawiedliwego pisane, służą do rozpoznania wielu baśni, chociaż styl jego nosi cechę swojego wieku (Hist. Polonica Yincentii Kadlubkonis, Dobromili 1612, ab Huysen Lipsiae 1711. Varsaviae 1824). Dzieło jego w języku polskim skrócił Czajko
wski 1803.
X V . Jarosław kanonik płocki, kronika 1219 po polsku pisana ma gdzieś kryć się w archiwach.
X V I. Henrik Łotwak chrześcjanin, opisuje współ
czesne dzieje pogańskiego narodu litewskiego 1226 (o n - gines Livoniae Francf. 1740).
X V I I . Kronika Węgierska, czyli żywot S. Stefana, pisana około 1240 przez niewiadomego autora, dziwaczna, rzuca światło na stosunki ówcześne Polski z Węgrami.
Przetłómaczył i wydał Kownacki w Warszawie 1823.
X V III . Piotr z Lubusza, opat w Henrichowie f 1269, pisał dzieje swego klasztoru od 1220 do 1259 łiber fundationis (Breslau, 1854).
X I X . B ogufal biskup poznański f 1253, w kro
nice swej skrócił Mateusza i Wincentego, z resztą zaś od 1227 do 1250 sam pisał. Właściwym tój kroniki pisarzem jest Baszko.
X X . Żywot S. Stanisława, pisany po kanonizacji jego 1260, jest dla historji ważnym dziełem, raz, że starannie raa zebrane wiadomości o początkowych dzie
8 DZIEJE PISZĄCY.
jach, potem że służy do wyjaśnienia późniejszych kro
nik (Varsaviae 1824, edidit Jo. Yino. Bandtke).
X X I . Godzislaw Baszko kustosz poznański, pisał w sposobie skróconym roczników dzieje, które do 1250 przypisane są Bogufałowi i dopełnił je do 1273 (Bo- guphali chronicon, Sommersberg Vratislaviae 1730, Yar- saviae 1751). Tłomaczył na polski Kownacki w W ar
szawie 1823.
X X I I . Dzierzwa, (czyli Mierzwa, nazwa niewła
ściwa dana bezjimiennemu który) pisał około 1290.
jedynie wypisał i powtórzył Mateusza i Wincentego, On pierwszy w kronikach swojioh dołożył wywód na
rodów Sławiańskich od stworzenia świata i nadaje Le- chitom przodków jakich w żadnym z poprzednich kro
nikarzy niema. (Gedani 1749; Varsaviae 1763, 1824).
X X I I I . Anonyrn kronikarz wołyński, współczesne zdarzenia opowiada, po rusku; ogłoszony w Petersburgu, niewypowiedzianej wartości opowiadacz.
PERIOD III.
Zaniedbanie i powrót kronikarstwa.
X X I V . Piotr Duisburg, kapłan zakonu krzyża
ckiego, pisał jego dzieje od 1190 do 1326, które bez- jimienny autor posunął do 1433. Roczniki zakonu, archiwa jego, oraz powieści osób i spółczesność, słu
żyły mu za podstawę pisma, pełnego łatwowierności i stronności (Konigsberg 1674).
X X V . Jan kronikarz Szląski, czerpał z Wincen
tego syna Kadłubka aż do podziału kraju między sy
nów' Bolesława krzywoustego a potóm opowiada rzeczy książąt szląskich, i doprowadza je do 1359. (Sommer-
berg Vratislaviae 1729. V«rsaviae 1752).
X X V I . Anonym, kronikarz szląski, wypisuje z Gal
lusa powtórzywszy to co poprzednik jego pisał, do
DZIEJE PISZĄCY 9 prowadza dzieje szląskie do czasów Ludwika czyli do 1385 (Sommersb. Yratisl. 1729).
X X V I I . Jan archidjakon Gnieźnieński, wielce ważny analista; opisał od czasów Leszka czarnego aż do Władysława Jagiełły, czyli do 1386. Roczniki jego ktoś kontinuował do 1395 (Sommerb. Vratislaiae 1730;
Mitzler, Varsaviae 1763).
X X V I I I . Wig and z Malburga, w mowie niemie
ckiej rymowana kronika spraw krzyżackich z Polską i Litwą od 1293 do 1393; przełacinienie onój 1464, z przekładem polskim Raczyńskiego, wydane (P o znań 1842).
X X I X . Jan Pusilie czyli Lindenblatt; co widział to od 1360 do 1419 opowiada; ma kontinuatorów (w y
dany w Królewcu 1823).
X X X . Jan Długosz, kanonik krakowski f 1480, podniósł dziejopisarstwo i nową. szkołę jego założył przez ściślejsze dochodzenie prawdy, większy rzeczy związek, powagę opartą na wypisach autenticznych, i rozległe wiadomości, jakiemi opowiadanie swoje ozda
bia, oraz przez własne znanie i widzenie rzeczy, na- które, będąc nauczycielem królewiczów bliski na dworze i prałatem patrzał, a które jako historik dokładnie opisuje. Dzieło jego historia Poloniae (ab Huysen L i- psiae 1711) w 12 księgach, obejmuje czas od począ
tków narodu aż do 1480.
X X X I . Filip Kallimach Buonacorsi f 1496 W łoch nauczyciel synów Kazimirza Jagiellończyka, powiernik jich, pisał historją Władisława warneńskiego (Aug. vin-
del. 1519, Cracoy. 1582, 1584, Colonia, 1589).
X X X I I . Maciej Miechowita nar. 1457 f 1523, skró
cił tylko Długosza, lecz że dzieło jego zostało pierwój drukiem ogłoszone, a przeto znajomsze, uważane więc było za pierwszą kronikę. Doprowadzona ta chronica ab ortu usque ad 1504 (Cracov. 1521; Pistor. Basil.
10 DZIEJE PISZĄCY.
1582; po włosku przekład Annibala Magi, Venet. 1582).
Drugie dzieło jego własne Opis Sarmacji czyli krajów
■polskich, także po łacinie pisane, wyprowadza kroni
karstwo na pole poszukiwania początków narodu ( Augsb.
1518; Pistor. Basil. 1582; po włosku Venet. 1561). Mos- covia (w rer. moscov. 1600).
X X X I I I . Bernard Wapowski f 1535 należy do szczupłój liczby pisarzy lepszych i wielka szkoda, że dzieła jego w części zaginęły. Jidąc za śladem D łu
gosza i Miechowity, posuwa się dalój, usilniej docho
dzi prawdy, gładszym pisze stylem i przyjemniejszą ozdabia się postacią. Oczny świadek panowania Zy
gmunta I , rzetelnie i w czystym wystawił go świetle.
(Fragment jego dzieła wyszedł Coloniae 1589).
X X X I V . Michajło Litwin pisał historją litewską.
Ważnego tego dzieła pozostały tylko ułamki ( Quae- dam ad Lituaniam pertinentia ex fragmentis Michailonis Litvani, Basileae 1615 respub. Elzevir 1642).
X X X V . Jodocus Dec jus f 1550, sekretarz króla Zygmunta I, opisał jego życie. (Cracoviae 1521. Pistor.
Basil. 1582).
PERIOD IV.
Wzniesienie się dziejopisarstwa.
X X X V I . Stanisław Orzechowski, kanonik prze
myski nar. 1513 f 1566 pisał Annales, Roczniki, od śmierci Zygmunta I do 1572 czyli do śmierci Zyg
munta Augusta, dziejów, których sam był świadkiem;
oraz vita Petri Kmithae. Roczniki, lubo wiele o jego osobistych mówią okolicznościach, ważnymi są dla hi
storyków, jako pełne roztropności w zgłębianiu i wy
stawianiu przyczyn i charakterów, a w stylu poważne i przyjemne. (Dobromili 1611. Gedani 1643 ab Huy- sen Lipsiae 1711; edidit. T. Działyń. Poznaniae 1854;
przełożył na polski W łyński, Kraków 1767, Warszawa.
18.., Wrocław ). Jinne pisma i żywot Jana Tarnow
skiego, (przez Bohomolca wydany w Warszawie 1773, 1805) są dla dziejów.
X X X V I I . Kasper Schiitz, w dziele swem historia Pruthenica a principia ordinis theutonici opisując krótko zwięźle i na dowodach z archiwum czerpanych opie
rające się wypadki w Prusiech, od zaprowadzania krzy
żaków do 1525 czyli powstania księstwa Pruskiego słusznie za dziejopisarza pierwszego rzędu uważać się każe. Pisał po niemiecku (Servestae 1592, Lipsk; 1599) przekład łaciński własny wyszedł (Gedani 1762) nie
zupełny.
X X X V I I I . Marcin Bielski prawdzie Wolski, nar.
1490 f 1575, napisał i wydał kroniką świata w ojczy
stym języku. Polskie z Wapowskiego wzięte a współ- ezesnemi dziejami dopełnione, stylem prostym i histo- ricznym ale przewlekłym pisane (Kraków 1534, 1554, 1564. 1565). Jinne jego dzieło jest kronika Polska jedna z najbogatszych w zdarzenia; własnego zdania;
i poszukiwania pełna, zaleca ją, rzetelność i prostota (Krak. 1597. Bohomolee. Warsz. 1764. Warsz. 1830).
X X X I X . Marcin Kromer biskup warmiński f 1589 powtórzył tylko co Długosz z Miechowitą pisali, ale że łaciną czystą, stylem czystym i wzorowym, zasłużył więc na jimie polskiego Liwjusza. Kronika jego do
prowadzona do 1506 De origine et rebus gestis Polonor.
(Basileae 1555, 1558, 1564, 1568, 1582. Cracoy. 1584.
Coloniae 1589). Tłómaczył ją na Polski Błażowski, Lwów 1611; (na niemiecki przez Henrika Pantaleona, Basileae 1562). Dzieło Polonia, sive de situ moribus et republ. jest dziełem statisti, króślącógo wzorową łaciną stan rzeczypospolitej i narodu, czysto, wiernie i zwła- ściwógo stanowiska. (Basileae 1568, 1582. Coloniae 1577, 1578. resp. Elzewir 1627, 1642 etc.).
X L . Leonard Górecki, dzieło jego Descńptio belli
DZIEJE PISZĄCY. 11
Yalachensis bardzo jest cenione 1574 (Basileae Pi
stor. 1582).
X L I . Jan Herburt z Fulsztina kasztelan sanocki f 1578, skrócił Kromera, stylem gładkim i zwięzłym.
Dzieło jego Cronica sive historiae polonicae descriptio ( Basileae 1571, 1615, Dantiści 1609, 1647) przełożone na francuski przez Franciszka Baudouin Paris 1573.
X L I I . Maciej . Stryjkowski Ossestowicz, narodzony 1547, służy wojskowo pod Gwagninem, żali się że ten, opis jego polski, sobie przywłaszczył; podróżuje po Turcji 1574; zostaje duchownym f 1502; jest on pier
wszy co kronikę w języku polskim drukował. Dzieło jego, Dzieje Polskie, Litewskie Zmudzkie i wszelkUj Rusi (w Królewcu 1582, Bobomolec w Warszawie 1764) oka
zuje jiż był pełen wiadomości, niezmiernie czynny z wielką, je wykonał pracą wartując po tylu krajowych i zagranicznych pismach. Umiał tóż wiele języków i liczne po Europie i Asji odbył podróże. Lecz w ukła
dzie nieszykownym, w chronologji mylnym, w wywo
dzie rzeczy powikłany, z kriticznych zdolności wyzuty, wskazanie zrzódeł zkąd sprzeczne wiadomości czerpał opuszczający, narracją wierszem przeplatający, dla tego zaniedbanym został. Są jednak w nim miejsca godne uwagi i zastanowienia. Po jinnych jego pismach wier
szem i prozą występują tóź historiczne wspomnienia.
X L I I I . Stanisław Sarnicki f 1592,. w dziele swóm Annales Polonorum do 1586 doprowadzonych (Cracoviae 1587) je3t odmiennym od jinnych kronik, gdyż roz- mąjitemi wywodami etymologicznemu, doprowadza, sta
rożytność rodn Sarmatów aż do Assarmota prawnuka Noego. Początek dzieła, lubo uczony, ale naciągany.
Lecz w bliższych czasach, kronika jego wskazuje, jiż posiadał wielką znajomość prawa krajowego i wiado
mości narodowych. Drugie dzieło Descriptio veteris
12 DZIEJE PISZĄCY.
DZIEJE PISZĄCY. 13 et novae Poloniae, ma swoje zalety (Cracoyiae 1585 et 1587. ab Huysen Lipsiae 1712).
X L I V . Łukasz Górnicki, dworzanin Zygmunta III j- 1501, pisał Dzieje w koronie PolskUj od 1538 do 1572.
(Kraków 1657. Warszawa 1750, 1'754, 1828). Dzieło to więcój pamiętnikiem ówczesnym jak historją, tego okresu będące, mieści w sobie wiele szczegółów wa
żnych i drugim nieznanych, pisane jest złatwością i pro
stotą. Dworzanin (Kraków 1566 1639; Warszawa 1780, 1828) mieści wiele wiadomości o życiu dworskim.
Rozmowa o elekcji (Kraków 1516. Warszawa 1828) przedstawiając wierny obraz mniemań, nadużyciów, bezprawi jakie rzeczpospolitę w końcu X V I wieku tra
pić poczynały, okazuje jiż Górnicki był lepszym sta- tistą, lepszym obywatelem, jak dziejopisem.
X L V . Joachim Bielski syn Marcina f 1597 w dwa
dzieścia lat po ojcu, przerobił kronikę polską, i dopro
wadził w mój dzieje Polski aż do Zygmunta III. K ro
niki te, w późniejszym czasie wydając, dokończył 1764 dodatkami z Lengnicha, Bohomolec, i doprowadził one do śmierci Augusta II. Następnie nalazła, się jeszcze współczesna kontinuacja lat kilku Zygmunta III do 1598, którą wydał w Warszawie 1851 Sobieszczański.
X L V I . Alexander Gwagnin włoch nar. 1530 f 1614, lubo posądzony o korzystanie z pracy Stryjkowskiego, napisał dzieło wcale odmienne od tego jakieby sobie Stryjkowski zamierzył i któreby w polskim był wydał języku, gdy Gwagnin pisał po łacinie. Dzieło jego Sarmatiae Europeae descriptio (Cracoyiae 1578. Spirae 1581, Pistor Basil 1582, Payerabend Francof. (1584) opisując dzieje każdój prowincji Polską rzeczpospolitę składającój, pełne porządku, obfitości i dokładności przedmiotów, daje zupełną wiadomość historiczną i geo
graficzną o kraju polskim. Gwagnini, doprowadził opis swój do 1575. Tłómacz jego Paszkowski, posunął opo
14 DZIEJE PISZĄCY
wiadanie zdarzeń historicznych aż do 1610 (Kraków 1611, Bohomolec Warszawa 1768).
X L V I I . Bartłomiej Paprocki, n. 1543 f 1614, pol
skie, czeskie i morawskie heraldiki pisał, a w nich podania, pokrewieństwa i szczególne zdarzenia! Z dzieł jego główne są: gniazdo cnoty (Krak. 1578); herby rycerstwa Pol. (1584); upominek (1587); pamięć nierządu (Praga 1588).
X L V I I I a. Graziani, sekretarz kardinała Commen- doniego opisał jego żywot (Paris 1669), przełożony na francuskie przez Flechiera (Paris, 1680, 1695) wyta
cza niemało rzeczy polskich.
X L Y I I I b. Stanisław Reszka, f 1608, historiczne jego pisma: de rebus in electione Henrici (Romae 1574); vita Stanislai Hozii. (Romae 1587, 01ivae 1680).
X L I X . Lucas D avid z Allenstejn, nar. 1503 f 1583, w roku 1576 wygotował kroniką pruską do roku 1410 dociągnioną (wydaną, w Królewcu 1812); szczerze pra
cował i w archiwach poszukiwał.
L. Marcin Murinjus, lwowianin, kronika czyli opi
sanie ziemie i mistrzów pruskich (Toruń 1582, Kra
ków 1606).
L I. Dionysi Runau, w dziele bezjimiennie (W it
tenberg 1582) wydanym, opowiada wojnę 1454—-1466 i zajścia 1520— 1566 krzyżaków z Polską.
L II. Mikołaj Craig, duńczyk, 1569 f 1602; peł
nomocnik w Polszczę, zaczął annales Poloniae, po zgo
nie jego i stracie materjałów, kontinowane przez Ste
fana Janson Stephanjusa wydane przez Gramma w K o penhadze koło 1730.
L III. Reinhold Hejdenstejn, sekretarz Stefana Ba
torego f 1621, świadek naoczny z wojny Moskiewskiej 1579 napisał dzieło de bello moscovitico (Crac. 1484 Basil. 1588, Colon. 1589; po niemiec. Gorlic 1590);
w gładkiój łacinie. Syn jego Jan Hejdenstejn,
kasztę-DZIEJE PISZĄCY. 15
lan gdański zebrawszy prace ojca swego i dopisawszy elekcją i panowanie Henrika Walezego, dalszy oraz ciąg krajowych dziejów, aż do wojny Szweckiej 1603, wydał w całości rerum polonicarum ab excesus Sigis- mundi Augusti libri X I I (Franco. 1672). Dzieło jedno znajważniejszych zrzódeł historicznych. Rejnhold zo
stawił też de dignitate cancellarii (1742): żywot Jana Zamojs. (w rękopiśmie); a Jan: normam civis (G e- dani 1637).
L IV . Jan Łasicki w legacjach od Batorego; ogło
sił: hist. de ingressu in Valach. cum Bogd, (Francf, 1576, 1584, Basil, 1582); clades Dantiscanor. (Posn.
et Francf. 1578 Basil. 1582 po niemiecku 1578); de religione moschovitica (Spirae 1582); de diis Samogitar.
(Lugd.). bat. 1627 1642); hist. fratr. Bohemor, (1649, 1661 Amsterd.).
L V . Laurentius Muller, polniche liffland. moscovit.
historien (Lips. 1585 Francf. 1586) zajmuje się najwięcej wojną Batorego. Przekład polski: pamiętniki miillerowe (Posn. 1840). Z kotinuacją Henninga.- do 1593: septen- trionalische liistorien Ambergae 1595, Lipsiae 1606).
L V I. Stanisław Karnkowski n. 1522 f 1603, arcyb.
gnieźń. zostawił: historia interregni post discessu Henrici ( ) opistolae familiares ad se missae (Crac. 1578, Lips. 1711); de jure provinciali Prusiae.
L V I I a. Jan Dimitr Solikowski n. 1539 f 1603, arcyb. lwów. pisał commentarius rer. poi. a morte Sig.
Aug. (Dantisci 1647) rzeczy polski od śmierci Zygmunta Augusta, aż do wojny tureckiej 1590. D obór jistotny głównych zdarzeń, spokojne a treściwe, jako naocznego świadka onych wyłożenie, gładkość łacińskiego stylu, czyni dzieło jego szacownym.
L Y I I b. Eliasz Pielgrzymowski, skreślił: poselstwo Lwa Sapiehy 1600 de Moskwy (wydane od Trębickiego, Grodno 1846), sekretarzował w legacji tej.
16 DZIEJE PISZĄCY.
L Y I I I a. Serafin Muratowicz, relacja jego o kró
lowej Bonie, i podróżach jego do Persji, (Lipsk 1774, Warzawa u Mitzlera 1777), gdzie 1602 posłował.
L Y I I I b. Salomon Neugebauer f 1615, wypisując dzieła poprzednich autorów, skracając je , utworzył dzieło Historia rerum polonicarum, Hannoviae 1618 po francusku ) do 1586 doprowadzone, mające zalety z treściwości swojej. Moscovia (Gedani 1613).
L I X a. Andrzćj Lubieniecki, rola, nar. 1550 f 1622, sekret, król. potym pastor unitarzy, skreślił poloneuti- chia, hist. polska z uwagą na dzieje kościoła do 1616 rozpatrywa ze stanowiska powszechnego filozoficznego.
Cząstka jdj ogłoszona w bibljot. zakładu Ossolińskich.
L I X b. Sebastian Petricy f 1626 pisał historją swojich czasów, res gęsta sui temporis, (Cracov 1620 lepsze 1637) obejmując dzieje Zygmunta III.
L X a. Stanisław Łubieński, n. 1573 f 1640 biskup płocki, opisał podróż Zygmunta I I I do Szwecji i ro
kosz Zebrzydowskiego oraz jinne swego czasu wydarzenia (opera posth. Antw. 1643). Biegły pisarz, znający okoli
czności krajowe, daleki od namiętności, diskretny w wy
jawieniu sprawców zamieszania. Styl. jego łaciński jest czysty, pełen delikatności wdzięku i smaku.
L X b. Barezzo Barezzi, naoczny świadek: relatio della conquista del paterno imperio dal Damatria (Venet.
1605).
L X I a. Stanisław Żółkiewski f 1620 hetman: hi
st or ja wojny moskiewskiej (Lwów 1033; Moskwa 1835 z przekładem rossij. Muchanowa), sam w tój wojnie bohater, pisał 1611; jego też listy.
L X I I b . Samuel B ielski, pamiętnik wypraw na Moskwę (ogłosił Oboleński w Moskwie 1848), służył w nich wojskowo.
L X I I a . Mikołaj Scibor z Marchocic Marchocki,
świadek spraw czasu Dimitra, historja wojny moskiew
skiej (Poznań 1847).
L X IIb . Samuel Maskiewicz, w wojnach moskiew- skiewskich wojskowy, pamiętniki od roku 1594 do 1621 (W ilno 1838).
L X I I I a . Theofil Szemberg, f 1638, z jego listów ogłoszony pogrom Tatarów (1620), spowodował go do wygotowania relacji prawdziwej o wejściu 1620 do Wo
łoch (Krak. 1620, 1621, Pozn. 1621) w którym był sam; rzetelnie pisana, choć z niejakim przemilczaniem.
L X I I I b . Fridrich Warsachtig, bawarczyk zołdat:
djarjusz expedicji przeciw Osmanowi 1620 (1640). Zdaje się jimie przybrane, pseudonym. Pisał o tym Jan Ru- domina, bezjimiennie. O tćjże wojnie Prokop Zbig- niewski, adversaria alio terminata, djarjusz (1621) Wiele tóż jinnych wierszowanych lub prozą. — Jan Innocenty Petrycy f 1641 rerum in Pol. ac praecipue belli cum Osmano (Crac. 1622).
L X I V a. Jędrzej z Koniojad Dębołęcki, wydał wier
szem, wróżbit boju moskiewskiego; a prozą płaską:
przewagi elearów polskich, czyli ciekawą o lissowczy- kach powieść (przedrukowaną w Poznaniu 1825); wy
wód jedynowładnego państwa (Warsz. 1633).
L X IY T b. Paweł Demitrowicz, wyciągnął z K ro
mera: compendium (w Lubczu 1625).
L X V . Eberhard Wassenberg opisuje panowanie Władysława I Y w dziele gęsta Yladislai (Gedani 1641, 1643). Drugie dzieło jego Joannis Casimiri carcer gal- licus (Gedani 1644) obejmuje ciekawe szczeguły.
L X V I . Jakób Sobieski kasztelan krakowski f 1647 w dziele swem Commmentarii Chotimensis belli Dantisci 1646) w stylu łatwym, równym i kwiecistym, jest do
kładnym opowiadaczem czynów i narad, których sam był uczestnikiem.
L X Y I I . Samuel Kuszewicz: poselstwo Zborowskiego 2
DZIEJE PISZĄCY. 17
18 DZIEJE PISZĄCY.
do Turków 1622 odbyte opisał narratio legationis (Ge
dani 1645, 1653); przekład na polski Wojciecha W o l
skiego (Krak. 1693 i w pam. Niemcewicza).
L X V I I I . Jan le Laboureur, narodź, pod Paryżem 1623 f 1675, relation da voyage de la reine de Pol. et retour de Me de Guebriant (Paris 1645) ciekawe opisanie.
L X I X . Paweł Piasecki biskup przemyski f 1649.
wydał dzieło Cronica singulorum in Europa gestorum.
(Cracoviae 1645; Grac. et Amstel. 1648) pochlebstwem nieskażone, a wiele godnych zastanowienia wiadomo
ści obejmujące; szczerością, zwięzłością, przyjemnością układu, i męską swobodą zalecone.
L X X . Szimon Starowolski f 1656 najpracowitszy, najobfitszy i najniezmordowańszy z pisarzy polskich.
W iele i rozmajitych jest dzieł jego po polsku pisanych i po łacinie. W nim widać już ślady zniżenia się lite
ratury, gdyż przy obszernych wiadomościach niema ładu, porządku i kritiki, przy wielkiej pracy, wielka niedokładność; przy łatwym piórze, brak popraw
ności; przy obiecujących tytułach, rzecz gadaniną przepełniona. Z pism jego historycznych są monu- menta Sarmatarum (Crac. 1655), Sarmatiae bellato- res (Colon. 1631), hecatontas (Francof. 1625, Yenet. 1627);
oratores (Florent. 1628) de rebus Sigismundi I ; najle
psze zaś jest, Polonia, sive status regni Poloniae (C o
loniae 1632, Wolfenbuttel 1656, Yratisl. 1734 etc.) dzieło statisticzne, w którern, gruntownie stan kraju jest wystawiony. (Opisanie królestwa tłómaczył na pol
skie Gołębiowski, W ilno 1765).
L X X I . Wilhelm le Yasseur de Beauplan Francuz Normand, inżynier siedmnaście lat w służbie polskiej, description de l'Ukrainę (Rouen 1650, 1660) z należytą znajomością; przełożył na łacinę Micler 1762, na pol
skie Niemcewicz 1822.
L X X I I . Stanisław Kobierzycki f 1660 w dziele
DZIEJE PISZĄCY. 19 s wóm historia Vladislai usąue ad excessum Sigis- mundi II I. (Dantisci 1655) opisał dzieje królewicza Władisława IV , aż do koronacji 1633, pełno smaku, ozdobnój łaciny, autenticzności i pragmatismu. Tegoż obsidio clarimontis czestochoviensis obronionej od Szwe
dów (Dantisci 1659).
L X X I I I . Augustin Kordecki, przeor pauliński, skreślił obrony obraz: gigantomachia in clara monte częstochoviensi per Suecos excitata (Cracoyiae 1655).
L X X I V . Israelita z Zastawia pod titułem: javan messula (śliskie panowanie) opowiada o napaści koza
ckiej 1648— 1652; z hebrajskiego przełożone na fran
cuski przez Danjela Levy, wyszło w Tlemsen 1855. — Meir bar Samuel, ze Szczebrzeszina; Nata Natan Ha- nover; Sabataj Kolien, współcześni i naoczni, wydali tóż opisanie zdarzeń 1648, 1649, w języku hebrejskim.
L X X V . Linage de Vanciennes, 1’origine vóritable du soulevement des cosaąues (Paris 1674).
L X X V I . Piotr Chevallier, histoire de la guerre des cosaq. (Paris 1663).
L X X V I I . Albert Stanisław Radziwiłł t 1656, pi
sząc wiele pobożnych rzeczy, zostawił niedokończone opus: rerum, suo seculo in Europa gestarum, oraz dja
rjusz swego czasu z lat 1632— 1655 wydany w polskim przekładzie pod tytułem pamiętników (Poznań 1834).
PERIOD V.
Zniżenie się i podupadnienie dziejopisarstwa.
L X X V I I I . Samuel Twardowski f 1660 lubo ry- m & p ł opisywania swoje, przecież dzieła jego są. histo- ricżne, jako to: legacja Krzysztofa księcia na Zbarażu (Kalisz 1621, Krak. 1633, 1639, Wilno, 1706). Wła
dysław IV . (Leśno 1649); Moskiewska expedicja 1634;
Wojna kozacka późniejsza (Leśno 1651); Wojna do
mowa z kozaki, Tatary, Moskwą i Szwedami tocząca się lat 12, (Krak. 1660, Kalisz 1681).
2*
20 DZIEJE PISZĄCY.
L X X I X . Jan Bytomski, w dziele obsidio Zamo- ściana opisał bunt Chmielnickiego.
L X X X . Wawrzeniec Rudawski f 1690, dzieło jego historiae Polonae ab anno 1648 ad 1660 (Yarso- viae 1755) obejmuje nietylko dotkliwy ten przeciąg czasu ale w pierwszych księgach zawiera dawne dzieje narodu zwięźle zebrane, styl prosty i jasny dokładność i rzetelność zalecają go.
L X X X I . Samuel Grądzki, f 1676, pisał historia belli Cosaco Polonici 1650 (Pestini 1789), pełną wa
żnych i ciekawych wiadomości.
L X X X I I . Jan Stefan Wydżga j- 1686; będąc bi
skupem łuckim a królowej kanclerzem wydał: opisanie wielu poważnych rzeczy, które się działy od 1655 do 1660 na dworze królewskim; w celu jednania przychyl
ności dla królowej.
L X X X I I I . Jan Zieleniewicz: memorabilis mctoria de Szeremetho 1650 (Cracoviae 1668).
L X X X I V . Albert Wijuk Kojałowiez, nar. 1609, f 1677 jezuita, jsden z najlepszych X V I I wieku histo
ryków, tak co do łaciny i sposobu pisania, jako też co do doboru rzeczy, porządku i historycznej krytyki.
Dzieła je g o : historia Litvaniae (Dantisci et Antwerpiae 1650, 1669); de gestis contra Zaporovianos vel Commen- tarius (Vilnae 1651, RegiomOnti 1633, Elbingae 1656).
Dzieje litewskie tłómaczone na polski przez Ratom- skiego są w rękopismie w Pułaskiej bibljotece; po nie
miecku przez Schlozera wydane.
miecku przez Schlozera wydane.