Kształcenie i zatrudnienie pracowników z wyższym wykształceniem na Śląsku Opolskim do 2050 roku
Problemy kształcenia i zatrudnienia absolwentów szkół wyższych mają swój wymiar w regionalnej i lokalnej polityce społecznej. Niniejszy artykuł przedstawia analizę i ocenę problemów kształcenia, zatrudnienia i wykorzystania kadr o najwyższych kwalifikacjach na Śląsku Opolskim. Sytuacja demograficzna i rynek pracy do 2035 i 2050 stwarza zupełnie jakościowo nową sytuację, do której należy przygotować nie tylko władze odpowiedzialne za edukację na poziomie wyższym ale całe społeczeństwo, a szczególnie młodzież w wieku szkoły wyższej 19 – 24 lata.
Prognoza demograficzna Głównego Urzędu Statystycznego wskazuje, że na Śląsku Opolskim w latach 2020 – 2050 zmniejszy się liczebność młodzieży w wieku szkoły wyższej z 57 713 do 34 574 osób w 2050r.
Problem kształcenia, zatrudnienia oraz bezrobocia absolwentów opolskich szkół wyższych wyłoni się z całą siłą na czoło regionalnej polityki zatrudnienia i polityki edukacyjnej już w najbliższych latach. Te ilościowo jeszcze liczne roczniki aktualnie studiujące sięgną po pracę. Rozmiary i kierunki kształcenia będą podlegać weryfikacji przez rynek pracy i to przez okres 20-30 lat aktywnego życia naszych absolwentów. Odpowiedzialność uczelni za losy absolwentów nie może być tylko moralna. Przygotowanie ich dla potrzeb regionalnego, krajowego i europejskiego rynku pracy wymaga dużej troski i systematycznych badań.
Wzrost aspiracji młodzieży w zakresie kształcenia wyższego wymaga nowych przemyśleń. Szczególnie kwestia interdyscyplinarnego kształcenia kadr nabiera z punktu widzenia rynku pracy ogromnego znaczenia, w świetle małej absorpcji kwalifikacji w gospodarce opolskiej. Liczna rzesza absolwentów opolskich szkół nie pracuje bowiem w zawodzie wyuczonym, co świadczy o ogromnym marnotrawstwie kwalifikacji.
Rynek pracy do 2050r. stworzy jednak zupełnie nową jakościowo sytuację.
Istota sprawy polega na powiązaniu systemu edukacji z rynkiem pracy, ale nawet najdoskonalszy system edukacji nie rozwiąże problemu bezrobocia bez rozwoju gospodarczego. Poziom wykształcenia ludności jest wszakże czynnikiem napływu kapitału i rozwoju. W tym świetle niezwykle pozytywnym zjawiskiem jest wzrost liczy studentów w opolskim środowisku naukowy.
Aby zapewnić wysoki poziom edukacyjny młodzieży opolskiej należy szkolnictwem wyższym objąć do 40% liczebności rocznika w wieku szkoły wyższej.
Wiedza człowieka i zasoby intelektualne są obecnie najbardziej wartościowym
czynnikiem rozwoju Śląska Opolskiego. Lepsze zarządzanie i wykorzystanie kapitału ludzkiego stwarza bowiem wyraźną przewagę konkurencyjną regionu i jego przedsiębiorstw. W sumie rozwój gospodarki województwa musi być oparty na wiedzy i edukacji, ale to wymaga głębokich zmian w zakresie sytuacji szkolnictwa, tj. dostosowania go do przeobrażających się potrzeb rynku pracy.
Tabela 1 Pracownicy z wyższym wykształceniem na Śląsku Opolskim w 1985–2020
Źródło: Obliczenia własne na podstawie GUS
Potrzeby kadrowe w perspektywie najbliższych lat wymagają nowej strategii inwestowania w rozwój kształcenia wyższego, średniego i ustawicznego. Wzrost jakości kapitału społecznego nie może być traktowany jako koszty ekonomiczne, lecz aktywa, które pomnażają wartość kapitału ludzkiego. Aktualnie bowiem regionalne inwestycje edukacyjne charakteryzują się niedoinwestowaniem, niedostatecznym przygotowaniem kadr do nowych treści i metod nauczania, niepełnym dostępem do Internetu, zbyt dużą liczbą studentów na 1 pracownika dydaktycznego, ubogim wyposażeniem bibliotek, niskimi płacami nauczycieli, wadliwą współpracą szkół wyższych, brakiem łączenia wiedzy teoretycznej z praktyczną, brakiem współpracy szkół z przedsiębiorstwami, słabą orientacją rynkową, ograniczonym dostępem do edukacji młodzieży wiejskiej, niskim kształceniem bezrobotnych.
Wielostronna analiza sytuacji w zakresie edukacji i wykształcenia społeczeństwa Śląska Opolskiego potwierdza potrzebę wprowadzenia nowej regionalnej polityki edukacyjnej, dostosowanej do społecznych uwarunkowań demograficznych, etnicznych i społeczno-gospodarczych oraz przestrzennych.
Niezbędna jest też ścisła współpraca szkół wyższych w regionie w zakresie pełnego wykorzystania nauki w praktyce.
Gospodarka oparta na wiedzy wymaga nie tylko dalszego rozwoju edukacji i ustawicznego kształcenia, ale napływu nowoczesnych inwestycji opartych o wiedzę.
Na Śląsku Opolskim, regionie podlegającym gwałtownym przeobrażeniom społecznym, jednym z podstawowych deficytów jest brak kapitału ludzkiego i społecznego. Można postawić tezę, że główną przyczyną opóźnień rozwojowych Opolskiego jest niski poziom wykształcenia społeczeństwa i masowa emigracja kadr kwalifikowanych. Równocześnie trzeba podkreślić, że uwarunkowania demograficzne kształcenia wyższego ulegną w najbliższych latach gwałtownym
Lata Liczba osób (w tys.)
1985 23,7
1990 22,1
2002 58,8
2011 83,1
2020 123,0
zmianom. Populacja młodzieży w wieku 19-24 lat w latach 2020-2050 wykazuje bowiem wyraźną tendencję spadkową. Wymaga ona szczególnej troski z uwagi na konieczność inwestowania w kapitał ludzki, jakim jest młodzież, i zapewnienia tej grupie dostępu do edukacji, rynku pracy, mieszkania i szeroko, pojętych warunków życia. Podaż kandydatów na studia wyższe po 2020 r. gwałtownie obniży się, co wynika z przyczyn demograficznych; w 2025 r. wyniesie ok. 50%. Równocześnie, aż 40,6% młodzieży wchodzącej na rynek pracy stanowić będą absolwenci szkół wyższych.
Wykształcenie jest zawsze podstawowym czynnikiem rozwoju każdego regionu, a poziom wykształcenia należy uważać za podstawowy miernik postępu społeczno-ekonomicznego, gdyż pozwala on na uzyskanie trwałej przewagi konkurencyjnej.
Statystyka wskazuje, że pod względem udziału osób posiadających wykształcenie wyższe i średnie ogólnokształcące, Opolszczyzna wśród województw znajduje się na ostatnim miejscu. W zakresie licznych czynników kształtujących rozwój regionalny zawsze decydującą rolę odgrywa kapitał intelektualny i wiedza, które mają większe znaczenie niż czynnik ekonomiczny. Potencjał ludzki i jego wykształcenie, wiedza, motywacja, aktywność, konkurencyjność, kultura i etyka będą więc czynnikami decydującymi o dalszym rozwoju Śląska Opolskiego do 2050r. Poziom wykształcenia społeczeństwa Śląska Opolskiego w świetle porównań międzynarodowych i krajowych jest bardzo niski.
Migracje zagraniczne (stałe i czasowe) były zasadniczym czynnikiem osłabiającym kapitał ludzki. Lata transformacji gospodarczej są okresem wzrostu migracji zarobkowych (czasowych), które w konsekwencji przekształcają się w migracje stałe. Ten proces etapowych migracji ma swój wyraz w rozmiarach wymeldowań stałych ze Śląska Opolskiego. Ponad 25% emigrantów stanowiły osoby z wyższym wykształceniem.
Wpływ emigracji zagranicznych możemy zanalizować pod kątem:
Ubytku demograficznego,
Drenażu mózgów,
Transferu pieniędzy,
Kształtowania się sytuacji na rynku pracy,
Wpływu na bilans zasobów pracy.
Rozwój każdego regionu jest uwarunkowany nie tylko zainwestowaniem przemysłowym, ale głównie liczebnością i jakością kadr o najwyższych kwalifikacjach. Na Śląsku Opolskim, mimo pozytywnych zmian w poziomie wykształcenia ludności i zatrudnienia osób z wyższym wy-kształceniem oraz mimo powołania w Opolu uniwersytetu i politechniki, obserwuje się dużą stabilność kadr po studiach wyższych, co jest zjawiskiem groźnym dla realizacji strategii rozwoju
województwa. Kwalifikacje są bowiem ściśle związane z rozwojem społeczno-gospodarczym i aktywną polityką rynku pracy. Wybór strategii rozwoju regionu, opartej na intensywnej gospodarce, związany jest na ogół z obfitością zasobów kwalifikowanych pracowników, a ta sprowadza się w praktyce do dużej podaży kadr kwalifikowanych. Jedną zatem z najistotniejszych barier rozwoju regionu może być brak wysoko kwalifikowanych pracowników, o różnym poziomie wykształcenia, związanych z rynkiem pracy.
Narodowy Spis Powszechny z 1988, 2002 i 2011r. wyraźnie ukazuje stosunkowo niski poziom wykształcenia wyższego i niskie współczynniki skolaryzacji społeczeństwa Śląska Opolskiego na tle kraju. Dane tych spisów obrazują wykształcenie całej populacji obejmującej osoby aktywne i bierne zawodowo powyżej 13 roku życia. Pomimo szybkiego rozwoju szkolnictwa wyższego i podnoszenia stopy skolaryzacji, Śląsk Opolski znajduje się, w strefie wysokiego zagrożenia edukacyjnego. Liczba osób z wyższym wykształceniem zwiększyła się z 73,0 tyś. w 2002 do 122,2 tyś. w 2011 i 170 tyś. w 2020.
Transformacja ustrojowa otworzyła nowe możliwości kształcenia wyższego. Jego rola jako środka sukcesu życiowego w świadomości nowego pokolenia stale wzrasta.
Tabela 2 Ludność w wieku 15 lat i więcej w województwie opolskim
wg poziomu wykształcenia w latach 1960 – 2011
Lata Ogółem
Wykształcenie wyższe średnie zasadnicze
zawodowe
podstawowe pełne w tysiącach
1960 580,2 7,2 44,3 21,6 367,0
1970 750,0 14,3 69,0 88,6 429,7
1988 805,0 40,5 177,6 218,9 332,9
2002 878,2 73,0 252,7 237,6 245,9
2011 911,3 122,2 236,2 214,8 160,9
w odsetkach
1960 100,0 1,2 7,6 3,8 63,2
1970 100,0 1,9 9,2 11,8 57,3
1988 100,0 5,0 22,1 27,2 41,3
2002 100,0 8,3 28,8 27,1 28,0
2011 100,0 13,6 26,3 23,3 17,9
Źródło: Obliczenia własne na podstawie NSP
Osobnym problemem badawczym jest rozmieszczenie przestrzenne kadr kwalifikowanych w miastach i gminach województwa opolskiego. Mamy tu bowiem obszary problemowe (depresji) z punktu widzenia poziomu wykształcenia ludności, zwłaszcza dotyczy to terenów rolniczych. Szczegółowa analiza bogatego materiału statystycznego odnośnie do poziomu wykształcenia opolskiej ludności w wieku
powyżej 13 lat ukazuje poważne dysproporcje w rozmieszczeniu osób o wykształceniu wyższym, średnim i zasadniczym zawodowym. Występują przy tym ścisłe związki między poziomem wykształcenia a charakterem gospodarczym obszarów i rozmieszczeniem przemysłu w poszczególnych ośrodkach, rozmieszczeniem etnicznym ludności i obszarami emigracji kadr kwalifikowanych.
Ludność w miastach charakteryzowała się wyraźnie wyższym poziomem wykształcenia niż wiejska. W najgorszej sytuacji są powiaty rolnicze, gdzie poziom wykształcenia ludności jest szczególnie niski. Również wśród ludności śląskiej odsetek osób z wykształceniem zawodowym jest niezwykle wysoki. Poziom wykształcenia kobiet jest wyższy niż mężczyzn. Kobiety częściej niż mężczyźni były absolwentkami szkół wyższych.
Prognoza demograficzna Śląska Opolskiego do 2050 roku
Prognoza demograficzna ludności Polski w wieku 19–24 lata (wiek szkoły wyższej), przynosi zupełnie nową sytuację w zakresie kształcenia i zatrudnienia absolwentów szkół wyższych. Problem kształcenia i zatrudnienia absolwentów szkół wyższych wymaga nowych przemyśleń i studiów z uwagi na zmieniającą się sytuację demograficzną, zmiany na rynku pracy oraz procesy migracyjne kadr z wyższym wykształceniem.
Tabela 3 Prognoza ludności Polski i Śląska Opolskiego w wieku 19–24 lata
w latach 2020 – 2050
Wiek 19 – 24 LATA
2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 Polska 2 338,9 2 169,5 244,8 2 203,4 2 061,9 1 935,5 1 777,9
Śląsk Opolski 57,7 50 53,7 47,4 42,3 38,6 34,6
Źródło: Prognoza ludności na lata 2014 – 2050, GUS, Warszawa 2014, str. 274
Kształtując rozmiary kształcenia wyższego należy wziąć pod uwagę gwałtowny spadek młodzieży w wieku szkoły wyższej do 2050 roku. Powyższa tabela obrazuje zmiany demograficzne w grupie osób w wieku 19 i 24 lat do 2050 roku. Tabela wskazuje, że liczebność młodzieży w wieku szkoły wyższej w Polsce spadnie z 2 338,9 tysiąca w 2020 roku do 1 777,9 w 2050 roku czyli o 561,0 tyś, to jest o 24%.
Równocześnie aż 40,6% młodzieży wchodzącej na rynek pracy to będą absolwenci szkół wyższych.
Należy jednak zwrócić uwagę że podaż kandydatów na studia wyższe uzależniona będzie również od szeregu poza demograficznych czynników do których należy zaliczyć:
aspiracje edukacyjne młodzieży,
sytuację ekonomiczną,
skłonność do migracji zagranicznych,
strukturę i rozmieszczenie uczelni wyższych,
politykę edukacyjną państwa.
Przedstawione zmiany demograficzne powiązane z sytuacją na rynku pracy kadr z wyższym wykształceniem wymagają odpowiedzi na szereg pytań związanych z perspektywami kształcenia wyższego. Pytania te dotyczą następujących zagadnień:
Czy istniejący poziom wykształcenia społeczeństwa odpowiada potrzebom społecznym i gospodarczym?
Czy koncepcja nasyconego rynku pracy absolwentami szkół wyższych jest celowa?
Czy należy sterować rozmiarami kształcenia?
Czy kłopoty z zatrudnieniem absolwentów mają trwały charakter czy są przejściowe?
Czy problem rozwoju szkolnictwa wyższego należy uznać za strategiczny dla rozwoju?
W sumie rozwój kraju musi być oparty na wiedzy i edukacji. Budowa gospodarki kraju opartej na wiedzy wymaga głębokiej restrukturyzacji szkolnictwa w celu dostosowania go do zmieniających się potrzeb rynku pracy i strategii demograficznej.
Struktura kształcenia uwzględniająca rozwój nowych gałęzi przemysłu związanych z nowymi technologiami, informatyką, budownictwem, potrzebą zmiany zasobów, permanentnym kształceniem, nowymi potrzebami międzynarodowego rynku pracy powinna zmierzać do wzrostu udziału młodzieży w szkołach typu technicznego i medycznego.
Podstawą wyjściową do opracowania prognoz struktury wykształcenia ludności jest przede wszystkim analiza wzajemnych relacji między wzrostem ludności, zasobów pracy, zmianami w strukturze zatrudnienia, wzrostem produkcji, wydajnością oraz zmianami w strukturze przestrzenno-gospodarczej regionu. Istotną rolę spełnia tu też wiele dodatkowych czynników jak: postęp techniczny, struktura produkcji, technologia produkcji, stopień automatyzacji i stopień złożoności produkcji, metody zarządzania, stopień koncentracji i specjalizacji oraz wykorzystania już zaangażowanej w procesie produkcji kadry, poziom doświadczenia kadr, stan obsługi ludności przez służbę zdrowia, szkolnictwa, kultury, wielkość i rozwój poszczególnych miast, istniejący model zarządzania i stopień wdrażania gospodarki rynkowej w jej restrukturyzację.
Planowanie potrzeb kadrowych jest więc praktycznie pochodną strategii społeczno-gospodarczej. Trzeba z naciskiem podkreślić, że bez rzetelnie opracowanego planu strategii rynku pracy nie może być realnego planowania potrzeb kadrowych. W sumie, aby racjonalnie planować zapotrzebowanie na pracowników o
różnym poziomie wykształcenia trzeba dysponować:
Trafną diagnozą istniejącego stanu nasycenia i wykorzystania kadr kwalifikowanych.
Wypracowanymi przez naukę metodami obliczeń zapotrzebowanie na pracowników kwalifikowanych.
Założeniami dotyczącymi polityki społecznej, inwestycyjnej, rolnej.
Założeniami dotyczącymi tempa przemian w postępie technicznym.
Istniejąca literatura wskazuje, że obliczenie zapotrzebowania na kadry wykwalifikowane wymaga jednoczesnego zastosowania kilku metod analizy. W praktyce wykorzystuje się:
1. Metodę wskaźnikową – polegające na przyjęciu odpowiednich proporcji między przyrostem młodzieży a wzrostem kadry wykwalifikowanej, przyrostem ludności, zasobów pracy, produkcji przemysłowej i wydajności;
2. Metodę normatywną – będącą w zasadzie metodą szczególną, polegającą na operowaniu odpowiednio obliczonymi normami dla określonych branż i grup przedsiębiorstw;
3. Metodę pośrednią – polegającą na porównywaniu analizowanej struktury kadr ze strukturami przyjętymi za wzorzec;
4. Metodę przedsiębiorstw wzorcowych – polegającą na porównywaniu struktury zasobów pracy w zakładzie najbardziej postępowym pod względem rozwoju techniki ze strukturą zasobów pracy zbadanych zakładach;
5. Metodę porównania – rozwiniętych i mniej rozwiniętych regionów oraz gałęzi;
6. Metodę ekstrapolacji dotychczasowego rozwoju;
7. Metodę wychodzącą z analizy demograficznej – badające wpływ zmian w liczbie młodzieży w wieku szkoły wyższej i przyjęciu odpowiednich wskaźników scholaryzacji
Prognozy demograficzne przedstawiają obraz przyszłego kształtowania się stanu i struktury ludności, a więc określają wielkość przyszłych potrzeb społeczno-gospodarczych ludności. Stanowią podstawę planowania podaży pracy. Stosując metodę analizy demograficznej można określić za pomocą współczynników scholaryzacji rozmiary podaży młodzieży w wieku 19 lat wyrażającej chęć podjęcia studiów wyższych. W świetle przeprowadzonych badań można przewidywać, że od 40 do 50% liczebności rocznika tej młodzieży podejmie studia wyższe (aktualnie współczynnik skolaryzacji brutto wynosi 39,0%). Równocześnie wśród młodych ludzi wchodzących na rynek pracy aż 40,6% stanowić będą absolwenci szkół wyższych, co oznacza w praktyce głęboką rewolucję. Młodzież sięgająca po pracę będzie miała bardzo wysokie kwalifikacje zawodowe, nie tylko wyższe, ale również pełne średnie.
Wśród licznych czynników kształtujących rozwój decydującą rolę zawsze odgrywa jakość kapitału ludzkiego i jego liderzy. Potencjał ludzki mierzony wykształceniem wyższym oraz wiedza, kultura, etyka, motywacja to trwałe czynniki decydujące o rozwoju kraju i jego poszczególnych regionów. W perspektywie lat do 2050 roku problem kształcenia wyższego w Polsce i jego rozkładach regionalnych wymaga nowych przemyśleń i studiów z uwagi na zmieniającą się niekorzystnie sytuację demograficzną, zmiany na rynku pracy, masową emigrację zagraniczną kadr z wyższym wykształceniem, zmiany motywacji edukacyjnych i głoszone poglądy o nadwyżce kadr z wyższym wykształceniem. Problem polega bowiem nie na nadmiernym kształceniu absolwentów szkół wyższych, ale na ich zatrudnieniu na krajowym rynku pracy i traktowaniu wykształcenia jako dobra samego w sobie.
Nasycony rynek pracy to główny postulat polityki zatrudnienia, który powinien być konsekwentnie realizowany do 2050 roku. Chodzi tu o edukację osób w wieku25 do 35 lat w 40 do 50%.
1.17. Periodization of the Ukrainian music culture development as a basis