W
iele problemów osób z niepeł-nosprawnościami w obszarze rynku pracy i edukacji poruszono już w rozmaitych opracowaniach specjalistycz-nych (Giermanowska i in., 2015; Giermanowska, Racław, 2014; Sochańska-Kawiecka i in., 2014;Grzelak, Kubicki, Orłowska, 2014; Kubicki, 2016;
Gąciarz, Rudnicki, 2014). Niestety wiele zagad-nień nadal pozostaje aktualnych.
Edukacja
Podstawowe dane na temat uczniów z niepełnosprawnościami czy szerzej ujmując – uczniów ze specjalnymi potrzebami eduka-cyjnymi, dostarcza System Informacji Oświato-wej (SIO). Według stanu z 30.09.2017 r.19 w pol-skich szkołach uczyło się 194 841 uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym 119 928 w szkołach ogólnodostępnych lub integracyjnych, a 74 913 w specjalnych.
Istotny jest wyraźny wzrost uczniów z auty-zmem i zespołem Aspergera oraz z niepeł-nosprawnościami sprzężonymi, w przypad-ku których finansowanie odbywa się zgodnie z najwyższą wagą subwencyjną 9,5. W latach 2012-2017 liczby te zwiększyły się odpowied-nio z 10 238 do 34 437 dla uczniów ze spek-trum autyzmu (w tym z zespołem Aspergera) i z 21 880 do 33 410 w odniesieniu do uczniów z niepełnosprawnością sprzężoną. Łącznie te dwie grupy odpowiadają za prawie cały wzrost liczby uczniów z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego (z 158 748 do 194 841).
W zakresie wyzwań związanych z kształce-niem specjalnym dosyć istotny jest zamknięty
katalog niepełnosprawności uprawniający do przekazywania jednostkom samorządu tery-torialnego (JST) dodatkowych wag subwencyj-nych oraz tworzenia na poziomie szkół indywi-dualnych planów edukacyjno-terapeutycznych, tzw. IPET. Bez orzeczenia wydanego przez po-radnię psychologiczno-pedagogiczną i zwią-zanych z tym dodatkowych środków przekazy-wanych do samorządów oraz obligatoryjnych indywidualnych planów działania trudno uzy-skać bardziej zindywidualizowane wsparcie dla dziecka niebędącego dzieckiem niepełnospraw-nym w świetle przepisów prawa oświatowego.
Może się zdarzyć nawet sytuacja, że dziecko z niepełnosprawnością orzeczoną przez Powia-towy Zespół Orzekania o Niepełnosprawności nie będzie niepełnosprawne w świetle prawa oświa-towego, i odwrotnie, co wynika z nieprzystawal-ności do siebie różnych systemów orzekania.
W każdym z przypadków wiąże się to zarówno z dodatkowym wysiłkiem po stronie rodziny, by takie orzeczenie uzyskać, jak i utrudnieniem do-stępu do wsparcia w przypadku braku któregoś z nich.
Oddzielnym i – wydaje się – najważniejszym problemem jest praktyka oświatowa, która mimo prawnego zagwarantowania prawa wyboru for-my kształcenia (ogólnodostępna, integracyjna, specjalna) przez rodzica oraz zagwarantowa-nia zgodnie z prawem oświatowym adekwat-nego do potrzeb wsparcia, w wielu przypad-kach rozmija się z rzeczywistością. Praktyka ta związana jest z kilkoma problemami, jedynie częściowo powiązanymi z niepełnosprawno-ścią. Pierwszy z nich związany jest z brakiem
19 https://cie.men.gov.pl/sio-strona-glowna/dane-statystyczne/niepelnosprawnosci-dane-statystyczne/
[dostęp: 12.02.2019].
31
Edukacja i rynek pracy
w niektórych (głównie ogólnodostępnych) szkołach i rejonach kraju, wystarczającej licz-by specjalistów. Kolejny stanowi negatywne nastawienie części nauczycieli do idei eduka-cji włączającej, a także negatywna selekcja do zawodu nauczyciela20.
Jeszcze inną kwestią jest kadra akademic-ka szkoląca nowych nauczycieli, która może mieć niewielki kontakt z praktyką i nie zna barier specyficznych dla edukacji włączającej, wynika-jących z sytuacji bycia jedynym dzieckiem z nie-pełnosprawnością w klasie czy nawet szkole.
Dobra edukacja wymaga dobrych nauczycieli, a w wielu miejscach oprócz solidnie wykształ-conej kadry brakuje odpowiedniego zaplecza, i nie chodzi tylko o bariery architektoniczne, ale też gabinety psychologiczne i logopedycz-ne oraz wyposażenie, czyli najogólniej rzecz biorąc o infrastrukturę. Z punktu widzenia oso-by niepełnosprawnej najlepiej wyposażone są szkoły specjalne, następnie integracyjne, a na końcu – ogólnodostępne.
W wielu szkołach brakuje infrastruktury dostosowanej do potrzeb uczniów
z niepełnosprawnością
Z powyższych powodów, mimo wzro-stu w ostatnich latach liczby uczniów w edu-kacji włączającej, wciąż dochodzi do sytuacji przechodzenia uczniów z niepełnosprawno-ściami na wyższych etapach edukacyjnych ze szkół ogólnodostępnych do specjalnych21 (Grzelak, Kubicki, Orłowska, 2014), skarg ro-dziców dotyczących trudności w uzyskiwaniu
adekwatnego wsparcia, w tym prób wypychania ucznia ze szkoły, bądź – co ograniczono na sku-tek zmiany przepisów – niepotrzebnego obejmo-wania nauczaniem indywidualnym w domu.
W odniesieniu do uczniów z niepełno-sprawnością intelektualną kluczowe jest szkol-nictwo przystosowujące do zawodu. Wydaje się, że przynajmniej część uczniów wybierających szkoły przysposabiające do pracy22 mogłaby kształcić się w szkołach branżowych, ale są świadomi (oni lub ich rodzice) braku odpowied-niego wsparcia i zamiast walczyć ze szkołą bran-żową rezygnują z włączania jako potencjalnej ścieżki edukacyjnej.
Jedną z barier i jednocześnie form dys-kryminacji są też niskie/zaniżone oczekiwania wobec uczniów i uczennic z niepełnosprawno-ściami, co długofalowo wyklucza je zarówno z lepszej edukacji, jak i bardziej wymagających i lepiej płatnych miejsc pracy (Shakespeare, 2018, s. 16-18, 80).
Ze względnie dobrą sytuacją mamy do czy-nienia w szkolnictwie wyższym, gdzie zwiększo-ne koszty kształcenia finansowazwiększo-ne są przede wszystkim w postaci dotacji celowej. Warto jed-nak zwrócić uwagę na znaczną selekcję, bo-wiem duża część osób z niepełnosprawnościa-mi nie przystępuje do matury bądź nie wybiera się na studia. Istotne wydaje się zróżnicowanie wsparcia w zależności od typu uczelni wyższej.
Na dużych, jak UW, UJ czy AGH, istnieją pełno-mocnicy i biura osób niepełnosprawnych, które dysponują odpowiednią kadrą i mają doświad-czenie w udzielaniu wsparcia.
Powyższe czynniki powodują, że choć wykształcenie osób z niepełnosprawnościami
20 https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/nik-o-przygotowaniu-do-zawodu-nauczyciela.html [dostęp: 12.02.2019].
21 Często z brakami w edukacji bądź traumą spowodowaną konfliktem szkolnym.
22 Przeznaczone dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym oraz z niepełnosprawnościami sprzężonymi. Edukacja uczniów polega na całościowej i jednoczesnej realizacji funkcji dydaktycznej, wychowawczej, opiekuńczej i profilaktycznej szkoły z uwzględnieniem specyficznych dla niepełno-sprawności form i metod pracy oraz zasad nauczania.
32
Edukacja i rynek pracyw ostatnich latach ulega istotnej poprawie to wciąż istnieje dosyć duża luka w porównaniu do osób pełnosprawnych w podobnym wieku.
W szczególności jest to widoczne w przedziale wiekowym 25-34 lata, w którym prawie połowę populacji stanowią osoby z wykształceniem wyższym, zaś zasadnicze zawodowe i niższe ma około jedna czwarta populacji. W przypadku
osób z niepełnosprawnością w tej grupie wie-kowej aż dwie trzecie ma wykształcenie zawo-dowe i niższe, co tylko częściowo można tłuma-czyć odsetkiem osób z niepełnosprawnością intelektualną.
Niskie wykształcenie stanowi też dla wielu osób z niepełnosprawnościami jedną z istotnych barier wejścia na rynek pracy i kariery zawodowej.
↘ Wykres 4. Wykształcenie i wiek osób niepełnosprawnych i pełnosprawnych w IV kw. 2017 r. (w proc.)
20 10 30 40 50 60 70
0 80 90 100
Osoby niepełnosprawne
według wykształcenia i wieku Osoby pełnosprawne
według wykształcenia i wieku
Gimnazjum, podstawowe i niepełne Zasadnicze zawodowe
Średnie ogólne
Policealne i średnie zawodowe
Wyższe
15-24 15-24
45-54 45-54
25-34 25-34
35-44 35-4455-64 55-6465+ 65+
Źródło: MRPiPS (2018, s. 51).
33
Edukacja i rynek pracy