Genezy pojęcia „bankructwo” poszukiwać należy w języku włoskim a termin znany współcześnie wywodzi się z kombinacji dwóch słów: banca oraz rotta. Pierwsze z nich oznacza ławę wekslarza, a termin rotta – złamanie46. Tak rozumiana, „złamana ława” w myśl dawnych, włoskich tradycji opisywała zwyczaj poddawania destrukcji stoisk handlarzy, którzy nie obsługiwali terminowo swoich długów47. Bankructwo znane jest ludzkości od starożytności, będąc integralnym składnikiem kształtujących się systemów ekonomicznych. W antycznej Grecji, w przypadku trwałego załamania budżetu domowego, członkowie rodziny zapożyczali się a następnie regulowali swe wierzytelności zaciągając się okresowo do pracy niewolniczej.
W imperium Czyngis-Chana natomiast, normy prawne sugerowały karanie wyjątkowo nieprzedsiębiorczych obywateli karą śmierci za trzecie bankructwo z rzędu.
W historii najnowszej, rozwój teorii nauk o przedsiębiorstwie oraz rozrost mechanizmów prawnych towarzyszących bankructwom dostarcza pewnych trudności związanych z powołaniem jednej, syntetycznych definicji tego pojęcia. W realiach biznesowych często zauważa się wzajemną substytucję pojęć bankructwa oraz upadłości.
Takie podejście należy uznać jednak za istotną nieścisłość, bowiem w przeważającej mierze wspólnym mianownikiem tych terminów będzie ich niezaprzeczalna więź z sytuacją kryzysową. Błażej Prusak dodaje, iż bankructwo może również oznaczać stan, w którym
46 M. Adamska, Bankructwa gospodarstw domowych. Perspektywa ekonomiczna i społeczna, Difin, Warszawa 2008, s. 54.
47 B. Prusak, Ekonomiczne i prawne aspekty upadłości przedsiębiorstw , Difin, Warszawa 2007, s. 15.
28 organizacja nie posiada zdolności do dalszej działalności bez wsparcia zewnętrznego48. Kazimierz Górka precyzuje, że bankructwo w ujęciu ekonomicznym oznacza stan, w który przedsiębiorstwo nie posiada żadnego majątku, co sprawia, że samo postępowanie upadłościowe staje się bezcelowe, gdyż niewystarczające aktywa nie dają przesłanek na skuteczną egzekucję z posiadanych zasobów49. Bankructwo więc często rozumiane jest jako sytuacja, w której podmiot całkowicie traci zdolność do regulowania wymagalnych zobowiązań a stan posiadania jednostki nie rokuje na zaspokojenie żądań wierzycieli.
W teoriach ekonomicznych dostrzec można ukazywanie istoty bankructwa z różnych punktów widzenia. Multidyscyplinarny potencjał tego pojęcia tkwi przede wszystkim w tym, iż większość elementów otaczającego świata charakteryzuje się ograniczonym czasem trwania i możliwością podziału na pewne, różniące się od siebie stadia. Tendencja ta, uwidacznia się na osi obrazującej cykl życia danego elementu, gdzie zmienną niezależną jest upływający czas, który wyjaśnia zmiany badanego zjawiska – wzrosty, kryzysy i czasy okresowej stagnacji.
Przydatnym okazać się może tutaj wykorzystanie wiedzy płynącej z zarządzania procesowego.
Cykl trwania wielu materialnych i niematerialnych aspektów świata podatny jest na usystematyzowanie poprzez podział na procesy i podprocesy, gdzie każdy z nich ma swój dający się zdefiniować koniec. Podejście to, pozwala ekspandować definicję bankructwa do pojęcia, które nie tylko stanowi czysto ekonomiczny opis organizacji o znikomych aktywach i znacznych długach a pozwala na holistyczne spojrzenie wybiegające daleko poza ekonomikę organizacji.
Szeroko rozumiany kontekst przemijania obecny jest w filozofii, medycynie, na ekonomii kończąc. Aspekt bankructwa ekonomicznego wymaga więc interdyscyplinarnego podejścia, dzięki któremu możliwe jest zdefiniowanie elementów, które nie sposób ująć w jednej syntetycznej definicji. W tabeli 2 zestawione zostały elementy teorii bankructwa, jakie dostrzec można we współczesnym zarządzaniu i ekonomii.
48 B. Prusak, Ekonomiczna analiza upadłości przedsiębiorstw. Ujęcie międzynarodowe, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu.pl, Warszawa 2011 , s.180-184.
49K. Górka, Postępowanie upadłościowe w procesach restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw, [w:]
Nierówności społeczne, a wzrost gospodarczy, red. R. Fedan, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2011, s. 34.
29
Tabela 3. Elementy teorii bankructwa w różnych teoriach ekonomicznych Wybrana teoria ekonomiczna Ujęcie definicji bankructwa Teoria neoklasyczna A. Marshalla (przełom XIX i XX
wieku)
Bankructwa i upadłości są efektem niekonsekwencji przedsiębiorstwa w maksymalizacji zysku ekonomicznego.
Ekonomia instytucjonalna (początek XX wieku) Kryzysy powodujące bankructwa i upadłości intensyfikują się w przypadku gdy instytucje obecne w danym otoczeniu są nienależytej jakości. W teorii
„Tarcia i smaru”, która tłumaczy idee ekonomii instytucjonalnej zauważyć należy, że sprawne funkcjonowanie instytucji w NEI pozwala redukować kryzysy i zmniejszać skalę bankructw.
Teoria przedsiębiorczości J. Schumpetera (początek XX wieku)
Bankructwa spełniają funkcję oczyszczania gospodarki z podmiotów nieefektywnych. Nawiązuje to więc do teorii formułowanych przez Ch. Darwina – miejsce najsłabszych jednostek zostaje zajęte przez organizmy silniejsze.
Biologiczna teoria przedsiębiorstwa (XX wiek) Zgodnie z tą teorią, bankructwo stanowi naturalny, końcowy etap cyklu życia podmiotu.
Teorie menadżerskie (lata 50. XX wieku) Jednym z głównych celów zarządzających powinno być zapewnienie podmiotowi przetrwania a więc uniknięcie bankructwa. Korzyści zarządzających (najczęściej skwantyfikowane, zależne od wyników organizacji) przestają istnieć w momencie upadłości zarządzanego przedsiębiorstwa.
Teoria wartości dla akcjonariuszy (schyłek XX wieku- czasy współczesne)
W długim okresie, przedmiotem zainteresowania akcjonariuszy jest maksymalizacji wartości podmiotu, bowiem oznacza to wzrost wartości wniesionego kapitału. Bankructwo jest więc zdarzeniem skrajnie niepożądanym bowiem skrajnie niweluje wartość podmiotu.
Źródło: M. Pieńkowska, Ujęcie upadłości w teorii przedsiębiorstwa, [w]: Ekonomiczne aspekty upadłości przedsiębiorstw w Polsce, Materiały i prace tom XCII Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, 2005.
W ekonomicznym ujęciu bankructwa zauważyć należy również wkład P. Dominiaka50. Ekonomista ten zwraca uwagę na pojęcia „zgon” oraz „wyjście”. Termin pierwszy intepretowany jest bardzo szeroko i z reguły mniej pejoratywnie niż bankructwo, gdyż zgon z reguły łączony jest z istniejąca wyższą siłą i brakiem umyślnej winy – czyli śmiercią
50 P. Dominiak, Sektor MSP we współczesnej gospodarce, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2005, s. 40-42.
30 naturalną. Zgon przedsiębiorstwa implikować jednak będzie zawsze zaprzestanie działalności gospodarczej, która z kolei uwarunkowana jest różnymi zdarzeniami. Zjawisko to, obrazuje rysunek 4.
Rysunek 4. Formy zaprzestania działalności podmiotu we współczesnej gospodarce
ZAPRZESTANIE DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ
Źródło: Opracowanie własne.
Relacja przedstawiona na rysunku 4 sugeruje, że „zgon” podmiotu nie zawsze musi wynikać z jego bankructwa lub upadłości, choć jednocześnie pełne ekonomiczne bankructwo zazwyczaj powoduje śmierć podmiotu w jego aktualnej formie. Powody zaprzestania działalności w pierwotnej formie często wiążą się z próbą poszukiwania bardziej efektywnych form alokacji kapitału co bezpośrednio manifestuje się m.in. w postaci zachodzących procesów M&A czy dobrowolnych wyrejestrowań podmiotów.
Ekonomiści analizując teorię „zgonów” przedsiębiorstw często poszukują podobieństw do procesów biologicznych obecnych u istot żywych. Wspólna płaszczyzna krystalizują się głównie w aspekcie przyczynowości śmierci. Przykłady wybranych sentencji w kontekście organizmów żywych oraz ich odpowiedników w teorii bankructw przedsiębiorstw prezentuje tabela 4.
Likwidacja dobrowolna (wyrejestrowanie)
Tymczasowe zawieszanie
Bankructwa i upadłości
Zmiana struktury organizacyjnej
Fuzje i przejęcia
Inne procesy
M&A
31
Tabela 4. Elementy teorii bankructw przedsiębiorstw w kontekście przedsiębiorstw i organizmów żywych
Organizmy żywe Przedsiębiorstwo
Masowe zgodny spowodowaną epidemią Efekt domina i spirali upadłości; masowe bankructw związane z kryzysem gospodarczym Próba przywracania życia aparaturą medyczną
i farmakologią
Restrukturyzacja jednostek gospodarczych lub dotowanie podmiotu
Wyginięcie gatunku Strukturalne zmiany w gospodarce – zanikanie i obumieranie branż
Śmierć spowodowana przez innego człowieka Szkoda lub „zgon” przedsiębiorstwa na skutek kooperacji z innymi podmiotami
Słabość genetyczna, złe decyzje indywidualne Nieprawidłowy wybór strategii działania Tworzenie rezerwatów i ochrona gatunków
zagrożonych
Protekcjonizm gospodarczy
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: P. Dominiak, Sektor MSP we współczesnej gospodarce, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2005, s. 40-42.
Teoria bankructw w większości przypadków koncentruje się jedynie na dyskursie dotyczący historii najnowszej. Zawężenie czasowe, uwarunkowane jest tym, że XX wiek to czas, który kulminuje rozwój teorii zarządzania i nauk o przedsiębiorstwie. Nie oznacza to jednak, że wcześniejszy dorobek ludzkości całkowicie ignoruje ten obszar. Dowodem na to jest dorobek naukowy izraelskiego matematyka R. Aumanna51. W kręgu jego zainteresowań była babilońska księga Talmud52. Badacz dostrzegł, że problem bankructwa obecny był już w ówczesnych systemach społecznych, co oznacza, że wiele tysięcy lat temu ludzkość musiała się mierzyć z dylematami związanymi z niewypłacalnością. W jednej z publikacji R. Aumanna, opisane zostało zastosowanie teorii gier w problemach dotyczących bankructw. Badacz podjął skuteczną próbę rozwiązania dylematu podziału aktywów mieszczańskiego dłużnika po jego śmierci53. Problem przedstawiony w księdze judaizmu zakładał, że kwota zobowiązań pozostawiona osobę zmarłą przewyższała majątek, który mógł posłużyć ich spłacie. Oznacza to więc, że bankructwo ekonomiczne w ujęciu współczesnym jak historycznym (ukazanym
51Robert John Aumann (urodzony 8 czerwca 1930 we Frankfurcie nad Menem, Niemcy) to izraelski matematyk i członek amerykańskiej National Academy of Sciences, który w 2005 roku wraz z Thomasem Schellingiem zdobył Nagrodę Banku Szwecji im. A. Nobla za wkład dotyczący zastosowania teorii gier w ekonomii.
52 Talmud to jedna z bazowych (choć nie jest uznawana za świętą) ksiąg judaizmu. Ujęty został w języku judeo-aramejskim. Wyznawcy tradycyjnego judaizmu traktują Talmud jako rodzaj obowiązującego katechizmu.
53 R. Aumann, Game theoretic analysis of a bankruptcy problem from the Talmud [w]: Journal of Economic Theory Volume 36, Issue 2, August 1985, s. 195-213.
32 w Talmudzie) posiada zbliżony rdzeń pojęciowy. Wspólnym mianownikiem będzie aspekt, iż posiadana wartość aktywów danej jednostki będzie niewystarczająca do uregulowania wszystkich wymagalnych zobowiązań, stąd siłą rzeczy zaspokojenie wierzycieli będzie miała jedynie charakter częściowy. Fakt ten zbieżny jest z prezentowanymi wcześniej definicjami bankructwa, które sformułowane zostały w czasach współczesnych. Można zatem założyć, że społeczny odbiór pojęcia „niewypłacalność” jak i „bankructwo” pozostał w głównej mierze niezmienny na przełomie wieków.
Tomasz Korol sugeruje potrzebę rozdziału trzech następujących terminów: technicznej niewypłacalności, braku płynności oraz bankructwa przedsiębiorstwa. Naukowiec najmniejszą restrykcyjność przypisuje pojęciu pierwszemu, bowiem jest ono wynikiem braku zdolności do terminowego odzyskiwanie należności handlowych. Techniczna niewypłacalność będzie więc zjawiskiem zatorów płatniczych, które w przypadku nawarstwiającej się kumulacji spowodować mogą brak płynności finansowej. Tomasz Korol wyjaśnia, że nawet utrata płynności nie musi jeszcze determinować bankructwa przedsiębiorstwa – to pojawi się dopiero, gdy problemy spiętrzą się do tego stopnia, iż zakłócenia zmienią swój charakter z przejściowego na permanentny. W trwałej utracie zdolności do regulowania wymagalnych zobowiązań obserwuje się szczególnie zjawisko, iż podmiot nie jest w stanie pozyskać nowych źródeł finansowania takich jak kredyty obrotowe i handlowe, ze względu na źle rokujące parametry finansowe. Stan ten z reguły uniemożliwia dalsze prowadzenia działalności operacyjnej, bowiem zapasy i inne aktywa podlegające obrotowi w cyklu działalności przestają być odnawiane, co kieruje podmiot na drogę ku bankructwu.
Godne podkreślenia jest również spojrzenie T. Maślanki, który twierdzi, że: „zbyt niska płynność w ujęciu statycznym może doprowadzić w dłuższym okresie do problemów z wypłacalnością, a co za tym idzie, do bankructwa przedsiębiorstwa”54. Myśl autora, zbieżna jest więc z poprzednimi podejściami i zgodnie uwypukla aspekt długoterminowego braku płynności finansowej. Kontynuując dyskurs, M. Sierpińska ponadto nadmienia, iż utrata zdolności do regulowania zobowiązań pozostaje pierwszym symptomem możliwego bankructwa przedsiębiorstwa55. Potwierdza to nierozerwalny związek bankructwa ekonomicznego z utrzymującym brakiem płynności finansowej przedsiębiorstwa.
54 T. Maślanka, Przepływy pieniężne w zarządzaniu finansami przedsiębiorstw. , C.H. Beck, Warszawa 2008, s. 23.
55 M. Sierpińska, T. Jachna, Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych. , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 112.
33
Podsumowując, pomimo znacznego rozproszenia teorii bankructwa w różnych myślach ekonomicznych istnieje szansa na nadanie spójnego wymiaru dla tego pojęcia. W tym celu kontekst ekonomicznego bankructwa sprowadzić można do następującego zestawu cech56:
bankructwo ekonomiczne powinno z natury poprzedzać fazę sądowego dochodzenia wierzytelności,
oznacza skrajny brak płynności finansowej i trwałą utratę zdolności płatniczych podmiotu,
jest etapem, w którym pojawia się możliwość ugodowego, pozasądowego porozumienia z wierzycielami.
1.3 Prawne aspekty upadłości przedsiębiorstw