Skala i struktura upadłości przedsiębiorstw w Polsce

Kwantyfikacja zjawiska upadłości leży w orbicie zainteresowań wielu grup interesariuszy. Oprócz państwa monitorowaniem tych procesów zajmuje się między innymi Bank Światowy, agencje ratingowe oraz wywiadownie gospodarcze. W ujęciu globalnym, po 2010 roku, obserwuje się nasilenie procesów upadłościowych. Trend ten, nie powinien jednak podlegać ocenie ściśle negatywnej, gdyż związany jest z naturalnym rozwojem gospodarek, wzrostem społecznych postaw proprzedsiębiorczych oraz nasileniem konkurencji, co prowadzi do samooczyszczania rynku. Od roku 2010 obserwuje się ponadto nieustający wzrost dynamiki

83 To sytuacja, kiedy jedna ze stron dysponuje większą ilością informacji od pozostałych. Zasób informacyjny jakim dysponują strony zaangażowane w dany proces jest zróżnicowany, co jest jednym z przejawów niedoskonałości rynkowych.

84 Kongres ten odbył się w dniach 20-21 czerwca 2018 roku w Gdańsku i Sopocie, inicjatywa ujęta była w ramy debaty panelowej podczas VIII Europejskiego Kongresu Finansowego. Opinie te, sformułowano jako podsumowanie obrad podczas wieńczącej dyskusji panelowej EKF. Rekomendacje i obszary problematyczne zgłaszane przez uczestników kongresu to m.in. (1.) obarczanie wydziałów sądowych nadmierną liczbą upadłości konsumenckich, które zakłócają prawidłową realizację właściwych postępowań dotyczących przedsiębiorstw, (2.) brak wyodrębnienia niezależnych komórek sądowych, dzięki którym możliwy byłby rozdział spraw upadłości konsumenckiej (o znikomej wadze dla gospodarki) od upadłości przedsiębiorstw, (3.) wciąż zbyt małą liczbę sędziów z właściwym doświadczeniem w kontekście prowadzenia dużych spraw upadłościowych i restrukturyzacyjnych, (4.) przedłużające się postępowania, z silnym zaznaczeniem, że zarówno upadłość jak i restrukturyzacja jest pracą na „żywej tkance”; (5.) zbyt długi czas procesów niweluje szanse uzdrowienia oraz obniża efektywną wartość odzyskanych należności (upływający czas dyskontuje pieniądz). Podobne uwagi dostrzec można również w spostrzeżeniach S. Morawskiej, szerzej: S. Morawska, Efektywność postępowań upadłościowych [w:] S. Morawska, Ekonomia i prawo upadłości przedsiębiorstw. Zarządzanie przedsiębiorstwem w kryzysie. Wydawnictwo SGH, Warszawa 2011, s. 45-60.

43

nowo zarejestrowanych przedsiębiorstw⁸⁵, co jest pochodnym skutkiem nowelizacji prawa cywilnego i kodeksu spółek handlowych. Zmiany te, miały na celu uprościć system rejestracji działalności gospodarczej i stymulować niwelację szarej strefy. Wahania częstotliwości procesów upadłościowych uwarunkowane są ponadto wieloma innymi czynnikami, jak chociażby ogólne skrócenie średniego cyklu życia przedsiębiorstwa (wynikające z wyższej zmienności otoczenia) co potwierdzają m.in. badania żywotności spółek notowanych na giełdach publicznych⁸⁶. Pomimo, iż podstawowe makroekonomiczne mierniki upadłości nie są złożone i pozostają z reguły zrozumiałe nawet dla odbiorców bez specjalistycznej wiedzy, próby formułowania szerszych wniosków bywają nierzadko złudne. Spotkać się można z nieoficjalnie funkcjonującym paradygmatem, iż bezwzględny wzrost liczby upadłości w gospodarce świadczy o pogorszeniu warunków gospodarowania a odczyty z tego miernika traktowane taktować należy jako barometr gospodarczy. Podejście to jest błędne, gdyż świadczy o ignorowaniu zjawiska „cichej śmierci”, które opisano w poprzednim rozdziale niniejszej dysertacji. Migracja podmiotów ze sfery likwidacji pozainstytucjonalnej do formalnej upadłości sprawia, iż odczyty podstawowych statystyk będą wzrastać. Nie jest to jednak wynikiem wyłącznie ogólnogospodarczego spadku płynności (pogorszenia koniunktury), a często wyższą efektywnością prawa upadłościowego⁸⁷. Należy przy tym podkreślić po raz kolejny, iż bezwzględna liczba upadłości pozostaje miernikiem obarczonymi wieloma trudnościami w sferze porównywalności. Dysfunkcja ta, oprócz kontekstu czasowego (dla danego kraju/regionu w czasie) obejmuje również porównania przestrzenno-przekrojowe.

Dla przykładu, w realiach europejskich, bez trudu wskazać można liczne przypadki gospodarek znacznie mniejszych aniżeli polska z wyraźnie wyższą liczbą instytucjonalnych upadłości⁸⁸. Do grona tego, zaliczyć należy m.in. Węgry z bezwzględną liczbą nowo otwartych postępowań upadłościowych na poziomie 16 300 (2017) czy Rumunię z liczbą przypadków przekraczającą 8000 (2017). Rozbieżność ta, jest tym bardziej zauważalną, jeśli uwzględni się fakt, iż kraje te cechują się około 2-3 krotnie niższą wartością PKB (ujęcie nominalne) aniżeli Polska.

85 Raport GUS, Podmioty gospodarki narodowej w rejestrze REGON, http://wroclaw.stat.gov.pl/download/

gfx/wroclaw/pl/defaultaktualnosci/749/1/8/1/podmioty_gosp_2019.pdf (dostęp z dnia 03.08.2019).

86 J. Hausner, Przedsiębiorczość i produktywność w gospodarce cyfrowej, [w]: Dewiacje Finansjalizacji, Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa 2019, s. 119.

87 Szerzej o tym zjawisku traktuje J. Siciński, w: J. Siciński, Charakterstyka i natężenie procesów upadłościowych w Polsce w świetle znowelizowanego prawa insolwencyjnego, w: Prawne, ekonomiczne i finansowe uwarunkowania rozwoju przedsiębiorstwa (red. P. Antonowicz, P. Galiński, P. Nogal-Meger), Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot, 2019.

88 http://www.coface.pl/Aktualnosci-i-media/Biuro-prasowe/Upadlosci-w-Europie-Srodkowo-Wschodniej-Koniec-dobrej-passy, dostęp z dnia 8.06.2019.

44 Wszystkie statystyki uwzględnione w tej części dysertacji, dla zachowania należytego porządku analitycznego, zamknięto w czasie obowiązywania poprzedniego porządku prawnego (będącego w mocy do 31.12.2015). Bazowy okres retrospekcji dla badanych szeregów czasowych zawiera się w przedziale 2003-2015.

Jak podkreślono wcześniej, najbardziej popularnym miernikiem statystycznym kwantyfikującym zjawisko upadłości jest bezwzględna liczba nowo otwartych postępowań w danym roku. Liczba upadłości w Polsce w latach 2003-2015, a więc w czasie obowiązywania poprzedniego porządku prawnego, zaprezentowana jest na wykresie 1.

Wykres 1. Liczba postępowań upadłościowych w Polsce w latach 2003-2015

Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://www.coface.pl/Aktualnosci-i-media/Biuro-prasowe/Raport-roczny-Coface-Upadlosci-i-restrukturyzacje-firm-w-Polsce-w-2017-r. [dostęp: 12.07.2018].

Najwyższą liczbę upadłości odnotowano w roku 2003. W okresie tym miało miejsce niespełna 1800 przypadków takich orzeczeń. Szereg czasowy nie wykazuje symptomów stacjonarności (trendu) na przestrzeni całego badanego okresu. Świadczy o tym m.in.

obserwacja charakteru teoretycznej, prostej regresji trendu i jej niewielkie dopasowanie (R²=0,123) do danych empirycznych. W ujęciu interwałowym natomiast, w latach 2003-2008 obserwowano wyraźny spadek liczby upadłości, co prawdopodobnie związane z akcesją Polski do Unii Europejskiej. Wstąpienie do struktur wspólnoty ustabilizowało wiele segmentów gospodarki, co wraz ze sprzyjająca koniunkturą (pobudzoną strumieniem finansowania unijnego) przełożyło się na malejącą liczbę upadłości w gospodarce. Okres pokryzysowy przełożył się na zwiększoną liczbę upadłości, która zamknęła się w interwale 600-800 nowych przypadków rocznie. Poziom ten ustabilizował, aż do końca przyjętego okresu analizy. Należy

1798

1116

793 576

447 411

691 655 723

877 883

823 741

0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Liczba upadłości [jg.]

Lata analizy

45

w tym miejscu również uwypuklić wcześniej przytoczony fakt, iż liczba ta obejmuje wyłącznie formalne upadłości, pomijając grupę podmiotów, które zbankrutowały pozasądowo. Kwestię tą porusza również P. Antonowicza, twierdząc, iż często zmienna ta nie oddaje w pełni skali problemów gospodarczych, bowiem znacznie więcej podmiotów traci płynność finansową stając się bankrutami nie ogłaszając przy tym formalnej upadłości⁸⁹.

Kolejnym obszarem analizy jest struktura procesów upadłościowych ze względu na typ postępowania. Porządek prawny obowiązujący do końca roku 2015, zgodnie z informacjami zawartymi w poprzednim podrozdziale dysertacji, dopuszczał jedynie dwa warianty upadłości.

Na wykresie 2 zestawiono liczbę upadłości w przekroju dwa możliwe warianty postępowania a mianowicie drogę likwidacji oraz układu.

Wykres 2. Struktura procesów upadłościowych w Polsce w latach 2003-2015 ze względu na charakter postępowań

Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://www.coface.pl/Aktualnosci-i-media/Biuro-prasowe/Raport-roczny-Coface-Upadlosci-i-restrukturyzacje-firm-w-Polsce-w-2017-r

W rozpatrywanym okresie zaobserwować można wyraźną dominacją upadłości likwidacyjnych w liczbie upadłości ogółem. W latach tych, przeciętnie 85% otwartych postepowań kończyło się likwidacją majątku dłużnika, co oznacza, że tylko 15% spraw przyjęło charakter układowy i dopuszczało możliwe przetrwanie podmiotu. Ekstremum osiągnięte zostało w roku 2015, gdzie przy niespełna 800 postępowaniach odnotowano jedynie 91 o charakterze układowym. Oznacza to, iż na każde 100 otwartych postępowań aż 88 zakończyło

89 P. Antonowicz, Bankructwa i upadłości przedsiębiorstw, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015, s.101.

1546 938 650 478 377 348 572 538 616 711 703 701 650 252

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2010 2011 2012 2014 2015

Liczba upadłości ogółem [jg.]

Lata analizy

Upadlości likwidacyjne Upadłości układowe

46 się likwidacją majątku i zniknięciem podmiotu z gospodarki. Wysoka proporcja upadłości likwidacyjnych to aspekt niekorzystny dla gospodarki i zjawisko to było głównym źródłem motywacji do gruntownych zmian prawnych w roku 2016 ⁹⁰. Najważniejsze ograniczenia i niekorzyści wynikające z upadłości likwidacyjnej to:

- zaprzestanie działalności podmiotu i związana z tym utrata miejsc pracy, - niekorzystny wpływ na rachunek dochodu narodowego kraju,

- zazwyczaj niezadowalające, efektywne stopy odzysku należności (jak uwypuklono wcześniej, należy uwzględnić konieczność dyskontowania wartości pieniądza ze względu na przedłużające się postępowania sądowe). Dla zniwelowania wpływu wahań w ogólnej liczbie nowych upadłości, analizę rozszerzyć należy ponadto o względną analizę przekrojową.

Strukturę postępowań upadłościowych w ujęciu względnym w latach 2003-2015 prezentuje wykres 3.

Wykres 3. Struktura postępowań upadłościowych ze względu na charakter likwidacyjny lub układowy, w latach 2003-2015

Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://www.coface.pl/Aktualnosci-i-media/Biuro-prasowe/Raport-roczny-Coface-Upadlosci-i-restrukturyzacje-firm-w-Polsce-w-2017-r (dostęp z dnia 20.02.2020).

Na wykresie 3 dostrzegalna jest wyraźna prawidłowość, iż względna struktura form postępowania upadłościowego w okresie 2003-2015 zachowała niemalże homogeniczny charakter. Z reguły nie mniej niż 80% wszystkich, nowo otwartych postępowań upadłościowych kończyło się likwidacją majątku dłużnika. Stan krytyczny osiągnięto w roku

90 https://www.pit.pl/aktualnosci/pre-pack-po-polsku-czyli-przeglad-problematyki-zwiazanej-z-przygotowana-likwidacja-957357 (dostęp z dnia 20.02.2020).

86% 84% 82% 83% 84% 85% 83% 82% 85% 81% 80% 85% 88%

14% 16% 18% 17% 16% 15% 17% 18% 15% 19% 20% 15% 12%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2010 2011 2012 2014 2015

Udział w upadłościach ogółem [%]

Lata analizy

Upadlości likwidacyjne Upadłości układowe

47

2015, w którym odsetek postępowań układowych w ogólnej liczbie instytucjonalnych upadłości wynosił zaledwie 12%. Oznacza to, że przeciętnie dwanaście na sto postępowań kończyło się w tym okresie bezwzględną likwidacją majątku niewypłacalnego podmiotu.

Podsumowując, w zaprezentowanych statystykach dostrzec można wyraźny spadek liczby postępowań upadłościowych w pierwszych latach analizy, a następnie ich wzrost i stabilizację na poziomie 600-800 przypadków aż do roku 2015. Co szczególnie istotnie, w analizowanym okresie wyraźnie widać materializację problemu znikomej szansy na naprawę i przetrwanie podmiotu. Problem ten, uznać można za główny przejaw niewydolności poprzedniego systemu prawnego w realizacji zadań restrukturyzacyjnych. Niekorzystne relacje strukturalne, objawiające się niemalże całkowitą dominacji likwidacji nad możliwością zawarcia układu stały się głównym powodem rozpoczęcia prac na nową ustawą Prawo upadłościowe i Prawo restrukturyzacyjne.

1.4 Prawne aspekty restrukturyzacji przedsiębiorstw