(Dokończenie).
Czynniki wewnętrzne.
Podatność g le b y na ro zm yw a n ie , w y n ik a ją c ą z fizyczn ych i chem icznych w łasności o kre śla W oz- neseński (wg 2 i 1) następu jącym „w s k a ź n ik ie m e r oz,1“ :
c /r.ß e
c . a Vh (5)
gdzie: d r — W s k a ź n ik d ysp e rsji, tj. stosunek fr a k c ji < 0,05 m m o trzym a n e j w analizie bez tra k to w a n ia g le b y N aC l, do tejże fr a k c ji o trz y m a n e j p rz y tra k to w a n iu
g leby N aC l. ,
pe — E k w iw a le n t w ilg o tn o ś c i gleby, t j. w il
gotność p ozostała po o d w iro w a n iu g e- b y p rz y o d śro d ko w ym przyspieszeniu
ró w n y m 3000 g (g = 9,81 nPsek2).
c — Ilo ś ć k o lo id ó w .
a — W s k a ź n ik agregacji; stosunek ilo ś c i agregató w o k re ślo n e j średnicy po ich obróbce w odą (rozm yw anie, ro z m a k a nie) do c a łk o w ite j ilo ś c i a g re g a tó w te jż e średnicy.
U — S tosunek zawartości SiCh do zawar- y h tości tlenków R2O3 w glebie.
Im w ię k s z y je st w s k a ź n ik e ro zji, ty m ła tw ie j gleba ulega zm yw om ,
M id d le to n (wg 1) daje fo rm u łę na „stosunek e ro z ji“ (erosion ra tio ):
d r . Me
® — -— — (o)
> c
gdzie: d r — S to su n e k ilo ś c i agregatów średnicy
< 0 05 m m (wg w ła sn e j m etody) do ilo ś c i tychże cząstek o trzym a n ych w n o rm a ln e j analizie m echanicznej.
255
Me — E k w iw a le n t w ilg o tn o ś c i | u’8 ,nn^JŻInet0',s
łe j grubości w a rs tw y w ie rz c h n ie j, u p r a w n e z m y w a n ie je j p o w o d u je p rz y u p ra w a ch sięganie p łu giem w g łą b i w y d o b y w a n ie w a rs tw po g a rsza ją cych fizyczn e w łasności.
Często są to zm ia n y tru d n o dostrzegalne, p o w olne, ale w re z u lta c ie nie pozostające bez w p ły w u.
W s k u te k z m y w ó w c h a ra k te ry s ty c z n a je st dla te re n ó w b ie lm o w ych np. p o je z ie rz y (M ik la s z e w ski, 5) p stro ka cizn a , w y s tę p o w a n ie na stokach cze rw o n ych plam p o d ło ża gliniastego. t
W ystę p u ją ce w ś ró d b ie lic na spadkach głębo
k ie g lin y czerw one, w s k u te k ciągłego zm yw a n ia po
w s ta ją c e j b ie lic y , tw o rz ą glebę g lin ia s tą złożoną z czerw onej g lin y p ia s z c z y s te j ciągłe obnażanie su ro w e j g lin y i s p a d ki n ie s p rz y ja ją u p ra w ie (M i
kla sze w ski, 5).
Pod d zia ła n ie m s ła b ych z m y w ó w (usunięcie w ie rz c h n ic h w a rs tw ) g le b y s iln ie zbielico w a n e m o gą p rz y b ie ra ć pozorną postać średnio i słabo zbie- lico w a n ych (K a s a tk in 1).
W g S zczekleina (1) p rz y ta c z a m y schem aty zm y
w ó w (rys. 9) w rejonach b ie lic o w a n ia , p rz y czym są pew ne odm ienności w zm yw a ch m a k ro i m ik ro - re lie fu .
M iK ro re/ief
Ry,s. 9. R o z k ła d z m y w ó w w ob szara ch bielicow am la w m a k r o i m ik r o r e lie fie (w g . S z c z e k le in a ).
D e lu w ia b ie lic y osadzone w m iejscach niższych mogą w p e w n y c h w arunkach" (o ile nie je st z b y t m o k ro ) odznaczać się urod za jn o ścią (M ik la s z e w ski, 5),
W grup:’e b :elico-16ssów M ik la s z e w s k i (15) o p i
su'e te re n o w y ro z k ła d gleb w y tw o rz o n y pod dzia
ła n ie m procesów z m y w n y c h ; ro z k ła d odznaczają
c y się pew ną regularno ścią m ia n o w ic ie w y s tę p o w a n ie m na w o d o d z ia ła c h — l ó s s ó w — nad rze k a m i b i e l i c n a d r z e c z n y c h a w stano-
* w is k a c h p rz e jś c io w y c h b i e l i c ó w - l ó s s ó w . N ie m am y je d n a k b liższych badań nad ro z w o je m w spółczesnych p ro c e s ó w e ro z ji w poszczegól
nych w y o d rę b n io n y c h ju ż daw niejszym i zm yw a m i ty p a ch ; zaznacza s ę je d y n ie m nie,sze zm ycie w o d o d zia łó w .
L ó ssy w p o ło że n ia ch fa lis ty c h , n a w e t na m a łych spadkach, ła tw o ulegają zm yw aniu, zw łaszcza, że roślinność d rze w ia sta je s t na o g ó ł skąpa (b ra k la sów) a u ż y tk o w a n e są p rzew ażnie ja ko p o la orne.
D la k ra jo b ra z u lóssów c h a ra k te ry s ty c z n e są ro z
m yte w ą w o z y z p io n o w y m i ścianam i w n ie w a rs tw o - w a n y m ró w n o z ia rn is ty m m ateriale.
O prócz z m y w ó w p o w ie rz c h n io w y c h n o tu ją w lóssach e ro z ję podziem ną (Eherenberg, 24), np.
w o k o lic a c h na pó łn o c od W ro c ła w ia . M ia n o w ic ie w oda przesią ka ją ca w p ę k n ię c ia i ry s y (po suszy) może w y m y w a ć k a n a lik i i w ię ksze k a n a ły nad n ie prze p u szcza ln ym podłoże m ; w s k u te k zapadnięcia g ru n tu tw o rz ą się le je łu b ry n n y o p io n o w ych ścia
nach (bez o d p ły w u p o w ie rz c h n io w e g o a ty lk o z w g łę b n ym ) jako zaczątek silniejszej e ro z ji p o w ie rz c h n io w e j. Z w a lcza n ie ty c h za p a d lisk jest tru d n e ; często dla zaczopow ania zarzuca ą je nacią ziem niaczaną, aby ro z k ła d a ją c a się m a te ria orga
n iczn a (humus) uszcze ln iła p rz e s tw o rk i, lu b te ż sto
su ją g łę b o ko k o rze n ią ce się ro ś lin y (lucerna).
Plonowanie w terenach erodowanych.
P lo n y w tere n a ch p o d le g łych procesow i e ro z ji na ogół spadają, n a to m ia st te re n o w a zm ienność p lo n o w a n ia zaznacza się w ró ż n y sposób. W ty c h w a ru n k a c h , gdy ero zja n :e jest z b y t siln a i w d o l
n ych p a rtia c h s to k u p rzew ażają p ro ce sy nam yw a- nia, urodzaje są m niejsze na g rzb ie ta ch zm yw a n ych a w iększe w d o lin k a c h nam yw anych. D o ty c z y ło b y to z ja w is k w m ik ro i m e zo re ke fie . Z te re n ó w p o lo . d o w co w ych P ó łn o cn ych N ie m ie c m am y w te j m ie rze c b s e rw a c e O b e rd o rfa (25).
P rz y jm u ją c za 100 p lo n p rz e c ię tn y dla danego zm yw anego terenu, z n a la z ł on d la k ło s o w y c h (ży
to, pszenica, owies, jęczm ień) n a stę p u ją cy ro z k ła d p lo n ó w :
G ó ra s to ku 49,2 Środek s to k u ICO 2 Podnóże s to k u 146,5.
D la z ie m n ia k ó w o trz y m a ł O b e rd o rf analogicz
ne lic z b y :
42,9 109,4 i 147,1.
N a to m ia s t w k ra jo b ra z ie siln ie podd a n ym e ro z ji, gdzie do ln e p a rtie ró w n ie ż są zm yw ane i to znacz
nie! n iż górne, aż do tw o rz e n ia się w ą w o zó w , K o r n e w (1) w g dośw iadczeń S ta c ji N o w o s ils k ie j z n a j
d u je zależność ta k ą (tab. 14):
Tabela 14,
Zależność p lo n ó w od położen ia na stoku.
O dległość od w o d o d z ia łu
m
P l o n w z g 1ę l n y
żyto ow ies zie m nia ki
0 — 100 100 100 100
100 — 200 89 124 90
200 — 300 87 134 89
300 — 400 68 95 71
400 — 500 53 88 72
257
D o ty c z y to z ja w is k ju ż w s k a li raczej m a kro re - lie fu i jest zgodne z obse rw o w a n ym w danych w a
ru n k a c h ro zm ycie m i zubożeniem g le b y w m iarę oddalenia od w o d o d z ia łu (tab. 15).
Tabela 15.
Z m ia n y za w a rto ść] z w ią z k ó w organicznych w z d łu ż s to ku obserw ow an e na S ta cji N o w o s ils k ie ' (K ononow a, 1) na spadkach 4 — 3%.
T e r e n C % H u m us
% N ■%
W o d o d z ia ł 2,72 4,68 0,25
2 ć w ia rtk a stoku 1,84 3,16 0,17
3 ć w ia rtk a stoku 1,64 2,82 0,15
Podnóże 1,15 1,98 0,12
W zm niejszaniu p lo n ó w zaznacza się w p ły w od
le g ło ś c i od w o d o d z ia łu i w p ły w spadku. P rz y jm u jąc np. p lo n na w o d o d zia le — 100%, K o rn e w o b li
cza na p o d sta w ie dośw iadczeń:
średnj p lo n na spadku 15% i długości sto ku 200 m ja ko 80,6%,
śre d n i plon na spadku 3% i długości stoku 500 m ja k o 70,8%.
W o p isyw a n ych w a ru n ka ch dane te m ogą w s k a zyw a ć k o le jn o ś ć ro b ó t m e lio ra c y jn y c h , p rz y czym w y n k a ło by. że w sum ie na długich, a c z k o lw ie k strom ych, sto ka ch p odda nych e ro zji p lonow a nie p rze cię tn e obniża się siln ie j.
Ja ko k ry te riu m ko n ie czn o ści zabiegów m e lio ra cyjn ych s łu ż y ło b y w ięc wg K o rn e w a nie bezoo- średnio u k s z ta łto w a n ie p o w ie rzch n i, lecz w y n ik a jące z e ro z ji zm niejszanie się p lonów , t j, za in d y k a to r e ro z ji nale ża ło b y p rz y ją ć roślinność.
Drogi zapobiegania i zwalczania erozji gleb.
Z opisanej p o w y ż e j c h a ra k te ry s ty k i p ro ce só w e ro z ji i c z y n n ik ó w k s z ta łtu ących w y n ik a ją k ie ru n k i je j zw a lcza n ia i zapobiegania.
O czyw iście, 'a k w id a ć ze schem atycznego r ó w nania e ro zji, ty lk o n ie k tó re c z y n n ik i dadzą się re g ulow ać bezpośrednio, a są i ta k ie , na k tó re ma- m y ogra n iczo n y w p ły w . Np. in te n syw n o ści opadu . n:e m ożem y zm niejszyć, do pew nego sto p n ia w sze
la k o m ożem y osłabić d z ia ła n ie opadu ju ż na p o w ie rz c h n i g le b y (ochronne d z ia ła n ie p o ro s tu ro ślinnego). D z ię k i p o p ra w ie s tr u k tu r y gleby, p rz e puszczalności. w zglę d n ie zm ianom szorstkości p o w ie rz c h n i, udaie się zm niejszać ilość sp ływ a ją ce j w o d y p o w ie rz c h n io w e . W zakresie s p a d kó w i d łu gości s to k u zm ia n y u k s z ta łto w a n ia p o w ie rz c h n i są bo d a j n a js iln ie js z y m re g u la to re m eroz i; zm niejsze
n i n a ch yle n ia i skrócenie sto ku w y b itn ie z m n ie j
szają erozję.
T rz e b a z w ró c ić uwagę, że o d d z ia ły w a n ie na jeden z c z y n n ik ó w e ro z ji pociąga z w y k le za sobą zm ia n y i w p o zo sta łych ; zespół c z y n n ik ó w m usi być w ię c tra k to w a n y z b io ro w o , a zabiegi re g u lu jące w in n y iść w k ilk u k ie ru n k a c h rów nocześnie.
O gólnie b io rą c C ze rka so w (2) d z ie li fo rm y w a l
k i z eroz ą na d w ie g ru p y :
a) fito m e lio ra c y jn e : ro ln ic z e i leśne, b) h y d ro m e lio ra c y jn e — techniczne.
Zabiegi p ie rw sze należą p rze w a żn ie do zapobie
gawczych, d rugie stosowane są w w y p a d k a c h s il
nie jsze j e ro zji, je d n a k d la pełnego e fe k tu p ra ce techniczne muszą być zawsze uzup e łn ia n e r o ln i
czym i i leśnym i. W osta tn ich czasach p rze w a ża ją n a w e t pogląd y, że zabiegi techniczne o ty le ty lk o są celow e i uzasadnione o ile p rz y g o to w u a w a ru n k i dla ro z w o ju i u trz y m a n ia p o k ry w y ro ślin n e j, k t ó ra w in n a sta n o w ić w ła ś c iw ą ochronę p rze ciw e ro - zyjną.
O pisyw ane w dalszym ciągu prace p rze ciw e ro - zy ne zaczerpnięte są p ra w ie w y łą c z n ie z lite r a tu r y obcej i nie zawsze mogą się nadaw ać do na
szych w a ru n k ó w . D o p ó k i je d n a k nie ro zp o rzą d za m y w ła s n y m i m eto d a m i na1eży się zaznaj oipić z w y p ró b o w a n y m ; ju ż gdzieindziej.
Zabiegi rolni czoleśne,
W c h a ra kte rze ś ro d k ó w zapobiegaw czych do
św iadczenia a m e ryka ń skie i ro s y js k ie zalecają przede w s z y s tk im w p ro w a d ze n ie w ła ś c iw y c h pło - dozm ianów , w k tó ry c h d uży u d z ia ł ma roślinność o z w a rte j przez w iększość ro k u p o k ry w ie a w ię c np. tra w ia s ta . W zakresie u p ra w do> dą tu w ła ś c i
w e k ie ru n k i o r k i (w zd łu ż w a rs tw ie ) p rz y użyciu pługa obracalnego, oszczędne u życie b ro n na su
chej glebie itp . O dnośnie p o p ra w y s tr u k tu r y dużą ro lę może odegrać nawożenie, zw łaszcza p rz y o ry w ane n a w o zy zielone (wzbogacenie w próch n icę ).
R ó w n o le g le z ty m pożyteczne jest z a d rz e w ia nie pasów na stoku, (rys. 10) ale ty lk o w ra zie
je-R ys. 10. W odo chłonn e p a s y z a d rz e w io n e (wg-. K o z m e n k o ).
go dostateczn ej długości (500 m), p rz y czym szero
kość pasa w in n a w yn o sić o k o ło ICO m. Pasy z a d rz e w io n e u ła tw ia ją w s ią k a n ie w o d y szczególnie na w iosnę, gdyż gleba pod d rze w a m i p ły c e j zam arza i p rę d ze j rozm arza, pon a d to sp ełniają one ro lę re g u la to ra w ro z k ła d z ie p o k r y w y śnieżnej na stoku.
W A m e ry c e na n ie w ie lk ic h spadkach (do 2%) stosują z pow o d ze n ie m t. zw . c o n to u r fa rm in g (sy
stem w stęgow y). P rz y ty m system ie d z ia łk i biegną
258
ró w n o le g le do w a rs tw ie j ta k te ż są prow adzon e u p ra w y .
W te re n ie s iln ie j zagrożonym erozją pozosta
w ia ją m ię d zy d z ia łk a m i p ło d o zm ia n u (ró w n o le g ły m i do w a rstw ie ) trw a łe pasy obsiane z w a rtą ro ś lin nością tra w ia s tą , k tó re ham ują s p ły w p o w ie rz c h n io w y, siln ie chłonąc w odę. Pasy te konieczne są bezw zględnie na p a rtia c h stoku p rz y le g a ją c y c h do sieci w ą w o zó w .
P ro stym zabiegiem ro ln ic z y m są też b ró z d y chłonne (p rzy orce jesienne j), prow adzon e co 2 —- 4 m ró w n o le g le do w a rs tw ie , a podzielo ne na od
c in k i b e zo d p ływ o w e . S p ły w a ją c a ze s to k u w oda grom adzi się w brózdach i w s ią k a ; w ten sposób w g dośw iadczeń N o w o s iis k ie j S ta c ji z a trz y m y w a no do 900 m 3 w o d y na h e kta rze (90 mm). B ró z d y mogą b yć w y o ry w a n e p łu g ie m z w y k ły m lu b spe
cja ln ie przysto so w a n ym . G b e rd o rf (25) u ż y w a ł z d o b ry m w y n ik ie m k o p a c z k i do zie m n ia kó w , da
jącej b ró z d y głę b o ko ści 12 — 15 cm, p rz y 75 cm szerokości. B ró z d y ta k ie w yko n a n e na jesieni, w i
doczne b y ły eszcze na d ru g i ro k po zbiorach, W p a rtia c h s iln ie zerodow anych, dla re k o n s tru k c ji gleby, ro z p la n o w u ją pasy z a d rze w io n e w siatce k w a d ra to w e j lu b p o d łu żn e j, w e w n ą trz s ia tk i idą norm alne u p ra w y (rys, 11).
R ys. 11. Z a d rz e w io n e po brze ża w ą w o z ó w (w g . K o z m e n k o ).
W re szcie ro z m y te w ą w o z y z a c ie n ia ła po p ó ł
nocnych brzegach pasam i d rz e w szerol. ,ści 8 10 m (rys. 12).
Rys. 12. O c ie n ia n ie brze g ó w w ą w ozu (w g . C zerkasow -a),
O pisane zabiegi nie w y sta rczą do p o w s trz y m a nia e ro z ji na strom szych stokach górskich, tu ta j je
d ynie zaniechanie ja k ie g o k o lw ie k u ż y tk o w a n ia i c a łk o w ite zalesienie może odnieść sku te k.
B ró z d y k o n tu ro w e ,
D o zabiegów leżą cych na p o g ra n iczu te c h n ic z nych i gospod arczo-rolniczych m ożna z a liczyć ró ż nego system u b ró z d y (22, 25).
O ile opisane w yżej b ró z d y chłonne na po la ch o rn y c h p ro w a d z i się p rz y o k a z ji o r k i i d zia ła ją one zazw ycza j ty lk o przez część ro k u , o ty le na p a s t
w is k a c h mogą tw o rz y ć trw a ły - ele m e n t m e lio ra c y j- ny.
W Stanach Z je d n o czo n ych stosują n iskie gro- b e lk i — g rz b ie ty (ridges) z w y o ra n e j d a rn i o ro z sta w ie 4 — 6 m, łu b b ró z d y o ro zsta w ie 1,5 — 2 m biegnące po w a rs tw ic a c h a w yo ra n e specjalnym lu b z w y k ły m pługiem .
R ó w n ie ż system m e lio ra c ji K o rzyb skie g o , k o m b inacja ro w ó w ro z o ry w a n y c h , p rze g o n ó w i brózd oraz w a łk ó w (Bac, 8) m oże oddać w n ie k tó ry c h w y p a d k a c h usługi p rz y zw a lcza n iu erozji.
O b w a ło w a n ie .
D o zabiegó w te ch n iczn ych n a le ży system w a łó w na s to k u (wg dośw iadczeń N o w o s iis k ie j Sta
cji, 1) p rz e d s ta w io n y na rys. 13.
R ys. 13. O c h ro n a s to k u prze z o b w a ło w a n ie (w g . K o z m e n k o ).
N ie w y s o k ie w a ły (max. 1 m) sypane są w z d łu ż w a rs tw ie w ta k ie j ro zsta w ie , aby p rze strze ń za w a łe m p o m ie ś c iła opad 60 m m z p o w ie rz c h n i m ię- dzyw a la . Na spadku 3''« o trz y m y w a n o rozstaw ę o k o ło 200 m, co b y ło dostateczną szerokością dla p ro w a d ze n ia u p ra w n a w e t zm echanizow anych.
System ten ma pew ne niedogodności: d z ia łk i m ię d zy w a ła m i są różnej szerokości, o k o ło 2% p o w ie rz c h n i za ję te je s t przez w a ły i ro w y o b o k w a łó w , w reszcie w a ły s iln ie p rz e m a rz a ją i mogą p o d legać uszkodzeniom .' P om im o tego na p o d sta w ie dośw iadczeń na ogół uw ażają w a ło w a n ie za bardzo k o rz y s tn y zabieg, zw łaszcza w terenach siln ie j ero- dow anych .
Podobną m etodę opisuje Bac (8) pod nazw ą m e
lio ra c ji g ro b e lk o w e j, p rz y czym g ro b e lk i p ro p o n o w ane są niższe (do 0,7 m), zaopatrzone ostrogam i od s tro n y górnej, a ro zsta w a zależna od spadku (na w a rs tw ic a c h co 30 — 50 cm). P rze cię tn a długość g ro b e łe k na 1 ha w yn o si od 200 do 400 m.
259
Z czasem p rze strze ń m ię d z y g ro b e lk a m i w y ró w n a się przez nam u ły, tw o rz ą c n ie ja k o sto p n io wane tarasy,
Kształtowanie powierzchni — tarasy,
N a jra d y k a ln ie js z y m ś ro d k ie m w a lk i z e ro z ją bę
dą zabiegi p rz e k s z ta łc a ją c e n a tu ra ln e e le m e n ty p o w ie rz c h n i, a w ię c spadek i długość stoku. F o r
m ow anie ty c h e le m e n tó w w k ie ru n k u ich z m n ie j
szenia o d b y w a się poprzez tarasy, k tó r y c h p ro to ty p e m są w a ły i b ró z d y opisane w yże j. R o z ró ż n ia ją 2 zasadnicze ty p y ta ra s ó w (C zerkasow 2, Sinel- n ik o w 1):
a) g rzb ie to w e , b) schodkow e.
O m a c z e n / a
W - w y s o k o ś ć t a r a s u , r o z s t a w a p io n o w a L - r o z s t a w a p o z i o m a t a r a s u “ W c fq c 6
•># i_i i »
Ł - s z e r o k o ś ć t a r a s u - =c bJo[
T a ra s y g rz b ie to w e (rys. 14) m a ją s k a rp y ła g o d ne i stosow ane są na n ie z b y t w ie lk ic h spadkach (0)2 0> 12), a fo rm u je je się p rze z zgrom adzenie (zoranej u przednio ) z ie m i w w a ły p rz y pom ocy specjalnych narzędzi.
Ze w z g lę d u na u k s z ta łto w a n ie ska rp g rz b ie tu m o ż liw e są u p ra w y na c a łe j p o w ie rz c h n i pola, zw łaszcza zaś na tarasach z g rz b ie ta m i o szerokiej p odstaw ie .
T a ra s y m a ją ce g rz b ie ty ściśle ró w n o le g łe do w a rs tw ie są b e zo d p ływ o w e , ta ra s y p row adzon e ze spadkiem — o d p ły w o w e . T a ra s y b e z o d p ływ o w e uw ażają za o d p o w ie d n ie sze na g ru n ty dość p rz e puszczalne i w obszarach n ie z b y t w ie lk ic h opadów . T a ra sy o d p ły w o w e stosują w obszarach z dużym opadem i na m a ło c h ło n n y c h gruntach.
T a ra s y g rzb ie to w e zazw yczaj n ie w ie le p rz e k s z ta łc a ją spadek (7) raczej skra ca ją długość sto ku (/), n a to m ia s t ta ra s y schodkow e (rys, 15) oprócz s k ró c e n ia s to k u odznaczają się jeszcze zm n ie jsze niem spadku (n ie k ie d y do 0) pła szczyzn y tarasu, co
uzyskuje się p rze z w p ro w a d z e n ie s tro m e j s k a rp y m ię d zyta ra so w e j (stopnia), w y k o p i nasyp.
Projektowanie tarasów grzbietowych,
O ile g rz b ie ty biegną ró w n o le g le do w a rs tw ie , ta ra s y są b e zo d p ływ o w e , g rz b ie ty w in n y b y ć w te d y ta k form ow ane, a b y w o d a sp ły w a ją c a ze sto ku nie p rz e le w a ła się, lecz zo sta ła za trzym a n a i w c h ło n ię ta przez glebę.
P rz y ty m z a ło że n iu ro z s ta w y ta ra só w (/) oblicza R am ser (wg C z e rk a s o w a l) jak. n iże j:
gdzie: h — w ysokość g rz b ie tu w m etrach, b — szerokość sto p y g rz b ie tu w m e tra ch ,
I — spadek terenu,
A — w ysokość słupa w o d y w m, opadu m ia rodajnego!
3 — w s p ó łc z y n n ik s p ły w u o k re ś lo n y z ta b e li 16. (na s tr. 261).
P rz y stosow aniu g łę b o k ie j o r k i z m n ie jsza ją o o w ie lk o ś ć : 0,05 -— 0,10. G rz b ie ty są na ogół n is k ie (0,24 < h 0,42 m) i s ze ro kie (2 < b < 4 m).
N a glebach c ię ż k ic h i p rz y w ię k s z y c h spadkach fo rm u ją ta ra s y o d p ły w o w e . G rz b ie ty id ą w te d y z m a ły m spadkiem (skośnie do w a rs tw ie a przed g rz b ie te m w y k o n u je się ro w e k o m ałym i spadku dna (i = 0,005).
D ługość ta ra su o d p ły w o w e g o o k re śla Ram ser zależnie od spadku s to k u :
1 < 0,05 L — 370 rn I = 0,1 L = 300 m 7 = 0,15 L — 250 m
W odę s p ływ a ją cą z ta ra s ó w n a le ż y o d p ro w a d z ić um o cn io n ym ło ż y s k ie m (np, za d a rn io n ym ) lu b ro w a m i do sieci m e lio ra c y jn e j.
S padek s to k u w tarasach g rz b ie to w y c h nie b y wa z b y t ra d y k a ln ie p rze kszta łca n y, pew ne zm ia n y p o w sta 'ą na s k u te k za b ra n ia zie m i dla u fo rm o w a n ia g rzb ie tu .
W o s ta tn ic h czasach w A m e ry c e (R o w a lt 22) za le ca ją bud o w ę ta ra s ó w szerszych i w yższych:
g rz b ie ty szerokości 5,5— 7,5 m i w yso ko ści 45 — 55 cm. R o zsta w y ta ra s ó w zestaw ione w tab. 17 — s tr 261.
Projektowanie tarasów schodkowych.
P rz y spadku s to k u w ię k s z y m (od 0,12 do 0,3) zazw yczaj zachodzi konieczność zm ia n y sp a d ku p o w ie rz c h n i (zm niejszenie n ie k ie d y do 0) tarasów , k tó re o trz y m u ją w te d y postać stopni.
N a jp ro s ts z y m typ e m będzie taras o pła szczyźn ie p oziom ej; p rz y spadkach w ię k s z y c h płaszczyzna ta rasu o trz y m u je pew ne p o ch yle n ie , a n a k ra w ę d z i ta ra su sypie się w a łk i, n ie k ie d y z ro w k a m i z b ie ra jącym i.
D la ta ra s ó w z poziom ą płaszczyzną e le m e n ty są następujące (rys. 15) (R am ser w g C zerkasow a 2):
0,15 < h < 0,3 m 0,5 < b < 0,7 m 1,0 < 77 < 3,0 m 0,2 < C < 0,6 m
d
260
Tabela 16,
W s p ó łc z y n n ik a w e w zo rze Ram sera.
G l e b a
Z aw a rto ść gliny
%
P odglebie przepuszczalne P odglebie nieprzepuszczalne
S P a d e k
0,05 0,1 0,15 0,2 0,05 0,1 0,15 0,20
Piasek 20 0,40 0,45 0,50 0,55 0,45 0,50 0.55 0,60
Piaszczysto-gliniasta 40 0,50 0,55 0,60 0,65 0,55 0,60 0,65 0,70
G liniasto-piaszczysta 60 0,65 0,70 0,75 0,80 0,70 0,75 0,80 0,85
G lina 80 0,80 0,85 0,90 0,95 0,85 0,90 0,95 1,00
Tabela 17.
W y m ia ry ta ra s ó w zalecane p rze z R am sera (w edług R o w a łta ).
Spadek % Rozstawa
p io n o w a (m) (uiysokość tarasu)
Rozstawa po ziom a (m )
1 0,76 54,8
2 0,84 42,6
3 ‘ 0,92 30,5
4 0,99 24,4
5 1,07 22,9
6 1,15 19,2
7 1,22 17,4
8 1,30 16,2
9 1.37 15-2
' 10 1.45 14,6
12,5 1,62 13,1
D la ta ra s ó w z płaszczyzną p o c h y łą : h ) 0,3 m
b > 0,9 m 0,9 < H < 1,8 m.
R ozstaw a ta ra s ó w z płaszczyzną p oziom ą w y
nosi: 1 ,
H I — H : etą a =
tg a gdzie i g a — 1 (spadek terenu).
T a ra s y schodkow e, ze w zg lę d u na m ałe szero
ko ści m o żliw ego do u p ra w pasa, u żyw ane są pod sady, łą k i, p la n ta c je specjalne lu b w re szcie ty lk o dla u m o cn ie n ia sto ku , u m o żliw ia ją ce g o zalesienie.
Szerokość użyteczna tarasu schodkowego.
R ozstaw a ta ra su schodkow ego (rys. 15) zależy ja k w id a ć od spadu te re n u (/) i p ro je k to w a n e j w y sokości {H).
S zerokość użyteczna (płaszczyzna poziom a), podo b n ie ja k rozstaw a, rośnie w m ia rę zm niejsza
nia się spadku te re n u .
Na szerokość użyte czn ą w p ły w a oprócz spadku n a ch yle n ie s k a rp y w y k o p u (Ig P). Z rys. 15 ła tw o
„m o ż n a w y lic z y ć szerokość użyte czn ą a w zależno
ści od n a ch yle n ia terenu, n a ch yle n ia s k a rp y i w y sokości tarasu.
W te d y :
a = H , ctg a — H . ctg P lu b po p rz e k s z ta łc e n iu
« = B a l ,8)
tg P tg * tg a spadek te re n u = I tg ¡3 = n a ch yle n ie ska rp y.
W e d łu g S in e ln ik o w a (1) n a ch yle n ie ska rp ta ra só w d la ró żn ych g ru n tó w w y n o s i:
G lin a 1 : 0,5 tg(1 — 2
G liniasto-piaszcz. 1 : 1,25 tg¡3 = 0,8 D robno-piaszcz. 1 : 2 tg(i = 0,5 Z pow yższego w y n ik a , że strom sze s k a rp y (zale
cane np. przez R am sera: 1,7 <j— 'K 5) m ogą być c
fo rm o w a n e w n ie k tó ry c h g ru n ta ch ty lk o ze sztucz
n ym um ocnieniem .
S k a rp y nasypu ro b ią z w y k le nieco łagodniejsze n iż w y k o p . D la p rz y k ła d u p o d a je m y w ta b e li 18 ob
liczo n e ro z s ta w y i szerokości tarasu d la różn ych spadków p rz y założeniu w yso ko ści ta ra su : H — 2 m , ig[3 = 2 (1 : 0,5).
R y s . 16. S zerokość u ż y te c z n a ta ra s u ( a ) , p r z y ró ż n e j w y s o k o ś c i ( H ) i n a c h y le n iu s k a rp y 1:0.5 (w g . R a m s e ra ).
261
T a b e la 18,
E le m e n ty ta ra s ó w o w yso ko ści H — 2 m i s ka rp ie 1 : 0,5.
M ożna też p o s iłk o w a ć się bezpośrednio w y k r e sem Ram sera (rys. 16).
Szczegóły klasyfikacji tarasów.
Opisane zależności m ię d zy elem e n ta m i ta ra sów a w a ru n k a m i te re n o w y m i podaje S in e ln ik o w (1) w fo rm ie w y k re s u (rys. 17), obejm ującego w s z y s tkie ty p y tarasów , g rzb ie to w e i schodkow e w ra z z p rz e jś c io w y m i odm ianam i.
W y k re s s k o n stru o w a n y je s t dla p ro filu tarasu z w a łk ie m i ro w k ie m , p rz y czym głębokość w y k o pu, ró w n ą p o ło w ie w ysokości tarasu (dla p rz e jrz y stości rysu n ku ), p rz y ję to zm ienną ró w n ą :
H = 20 Dg a — tg (« — 3°45’)].
K ą t m ię d zy płaszczyzną te re n u i w y k o p u ~ 15°, a ob ję to ść ro w k a zbierającego = 1,5 m 3.
O trzym a n e w y k re ś ln ie ta ra s y d z ie li S in e ln ik o w na sześć ty p ó w g łó w n y c h i k ilk a p o d typ ó w .
T y p I. N a spadkach 0 — 0,06' ta ra s y m ają płaszczyznę w y k s z ta łc o n ą ze spadkiem o d w ro tn y m , lu b poziom ą, zaopatrzon e często w a łk ie m . Do t y p u I m ożnaby zaliczyć ró w n ie ż o m ó w io n y w yże j (w dziale zabiegów ro ln iczych ) system b ró zd c h ło n nych.
B e z o d p ły w o w e ta ra s y ty p u I z m a ły m i w a łk a m i (grzbietam i) na spadkach 0,05 _ 0,10 stosow a
no na p o łu d n iu U. S. A . na glebach lże jszych . G rz b ie ty n ie w y s o k ie (0,3 — 0,5 m) o stopie o k o ło 1 m, w yko n a n e z n ie w ie lk ie g o p ły tk ie g o w y k o p u p rz e d g rzb ie te m . Ze w zględu na ob ję to ść ro b ó t ziem nych ta ra s y ta k ie są ekonom iczne, lecz pod g rz b ie t id zie n ie u żyte czn ie część p o w ie rz c h n i, poza
0666 33°^y
0577 30°00'
ZO m --- 2.0
-7 6
—16
s p a d k i
iw o ¿»sroo
ąąyy * r is ‘
R y s . 17. T y p y ta ra s ó w z w a łe m i r o w e m - ( w g . S in e ln ik o w a ).
m i
acoo
tym g rz b ie ty zachwaszczają się i dość ła tw o ulegają ro zm yw a n iu .
1 y p I I . T y p ten obejm uje ta ra sy na spad
ka ch 0,06 — 0,13. B ędą to ta ra sy g rzb ie to w e z sze
ro k im w a łe m i sze ro kim a n ie g łę b o k im w yko p e m . T a ra s y te noszą na o g ó ł nazw ę ty p u M angum od am e ryka ń skie g o fa rm e ra , k t ó r y je zaczął stosować o ko ło 1885 r. Szerokość g rz b ie tu w y n o s i 4,5 — 7,5
ro k im w a łe m i sze ro kim a n ie g łę b o k im w yko p e m . T a ra s y te noszą na o g ó ł nazw ę ty p u M angum od am e ryka ń skie g o fa rm e ra , k t ó r y je zaczął stosować o ko ło 1885 r. Szerokość g rz b ie tu w y n o s i 4,5 — 7,5