a) Aby odpowiedzieć na pytanie, należy wymienić elementy treści czynności prawnej.
Tradycyjnie dzieli się je na 1) elementy przedmiotowo istotne (essentialia negotii), bez których czynność prawna danego typu nie mogłaby dojść do skutku i które je indywidualizują pod względem prawnym (są to elementy definiujące daną czynność prawną); elementy nieistotne (naturalia negotii); ich nieobjęcie treścią czynności prawnej nie ma wpływu na dojście tej czynności do skutku; zgodnie bowiem z art. 56 k.c. czynność prawna wywołuje nie tylko skutki prawne w niej wyrażone, lecz również takie, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustaloych zwyczajów; 3) elementy podmiotowo istotne (accidentalia negotii), tj. elementy bądź należące w zasadzie do grupy naturalia negotii, bądź w ogóle dla danego rodzaju czynności prawnej nietypowe, które jednak z woli stron podniesione zostały do rangi elementów istotnych (np. warunek, termin, polecenie przy darowiźnie)150.
b) Powstaje pytanie, czy także na tle testamentu można wyodrębnić essentialia, naturalia i accidentalia tej czynności. Według mnie jest to możliwe. Testament w mojej ocenie
150 A. Wolter, jw., 1977, s. 293, 294; A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, jw., 1996, s. 295, 296.
można definiować poprzez elementy przedmiotowo istotne (essentialia negotii). Jest to jedyna droga do odróżnienia testamentu od innych czynności prawnych. Essentiale testamentu jest alternatywne. A zatem jest on jednostronną czynnością prawną, w której spadkodawca na wypadek śmierci zamieszcza co najmniej jedno z następujących postanowień, dotyczących:
ustanowienia spadkobiercy, zapisu, polecenia, wydziedziczenia, wyłączenia od dziedziczenia (testament negatywny) lub pewne inne rozrządzenia, które jak wynika z wykładni obowiązujących przepisów prawa, mają charakter postanowień testamentowych (np. art. 1039 k.c.; art. 33 pkt 2, art. 34, 49 § 3, 102 k.r.op.; rozrządzenia co do działu spadku).
A zatem essentiale testamentu jest alternatywne, aby czynność prawna była nim, to musi zawierać co najmniej jedno ze wskazanych wyżej postanowień (np. ustanowienie spadkobiercy).
W testamencie można wyodrębnić jego elementy przedmiotowo istotne, przedmiotowo nieistotne, podmiotowo istotne, ale w rzeczywistości idzie tu o podessentialia, podnaturalia i podaccidentalia poszczególnych rozrządzeń testamentowych (polski przedrostek „pod” w tych złożeniach można zastąpić przez łaciński „sub”). Można zatem mówić o podessentialia, podnaturalia, podaccidentalia: ustanowienia spadkobiercy, zapisu, polecenia czy wykonawcy testamentu itd. Jeżeli spadkodawca chce ustanowić spadkobiercę, to musi go oznaczyć oraz powołać do całości lub części ułamkowej spadku, art. 959 k.c. (co do innych rozrządzeń por.
np. przy zapisie – art. 968 § 1 k.c., art. 9811, przy poleceniu – art. 982 k.c.). Innych kwestii nie musi regulować, w to miejsce wejdą odpowiednie skutki prawne (por. art. 56 k.c.), np.
wynikające z art. 960, 965 k.c. Z chwilą objęcia ich testamentem przechodzą one do elementów podmiotowo istotnych (podaccidentalia negotii). Do „czystych” składników podmiotowo istotnych należą m.in. podstawienie (art. 963 k.c.) oraz (tylko wyjątkowo dopuszczalny przy powołaniu) warunek i termin (art. 962 k.c.). W tym rozróżnieniu pozostaje się przy tradycyjnym podziale na essentialia, naturalia i accidentalia negotii, zdając sobie sprawę z tego, że nie jest on oparty na jednolitym kryterium.
Ilekroć chce się mówić o essentialia, naturalia czy accidentalia negotii, tylekroć trzeba przechodzić na podessentialia, podnaturalia i podaccidentalia testamentu. Z kolei oznaczenie jednego z tych elementów wystarcza do tego, aby to był testament (oczywiście muszą być zachowane postanowienia prawa).
Problematykę określenia testamentu na różnych płaszczyznach (trzech) i elementów składowych treści testamentu omawiam szczegółowo w odrębnym opracowaniu151, do którego odsyłam, bo nie sposób poświęcić mu tu więcej miejsca.
Koncepcja essentialia, naturalia i accidentalia testamentu jest twórcza, nowatorska w literaturze, która nie zajęła się tym problemem (milczenie). Jest ona według mnie w pełni zasadna. Oczywiście możliwy jest model przeciwstawny do powyższego, w tym negujący istnienie m.in. elementów przedmiotowo istotnych testamentu (model teoretyczny przeciwstawny).
c) Jeżeli chodzi o zakres elementów treści czynności prawnych podlegających obowiązkowi formy pod rygorem nieważności, to w tej mierze w literaturze są 3 stanowiska:
rygorystyczne, liberalne, pośrednie152.
Stanowisko rygorystyczne wymaga, aby wszystkie elementy treści czynności prawnej (tj. essentialia i accidentalia negotii)153 zostały objęte formą zastrzeżoną pod rygorem nieważności. Postanowienia nie objęte taką formą (nieformalne) są nieważne (z powodu naruszenia przepisów o formie czynności prawnej pod rygorem nieważności, art. 73, 958 k.c.).
Wpływ nieważnych postanowień czynności prawnych na ważność całej czynności prawnej należy rozpatrywać na płaszczyźnie częściowej nieważności czynności prawnej (art. 58 § 3 k.c.)154.
Stanowisko liberalne zadowala się tym, aby tylko elementy przedmiotowo istotne (essentialia negotii) zostały objęte formą pod rygorem nieważności. Pozostałe postanowienia treści czynności prawnej (accidentalia negotii) sa ważne także wtedy, gdy nie zostały objęte formą pod rygorem155, czyli są nieformalne. Oczywiście strony czynności prawnej mogą także niektóre elementy podmiotowo istotne objąć formą pod rygorem nieważności (elementy formalne), a inne postanowienia podmiotowo istotne tą formą nie objąć (elementy nieformalne).
151 M. Niedośpiał, Testament – zagadnienia ogólne testamentu w polskim prawie cywilnym, Kraków – Poznań 1993, Polski Dom Wydawniczy „Ławica”, s. 9-25 (s. 9-48).
152 Por. E. Drozd, jw., s. 140, 148-162; Z. Radwański, System…, t. I, 1985, s. 635, 636 (wraz z dalszą literaturą cytowaną w tych pracach).
153 Obowiązek formy nie dotyczy naturalia negotii, bo jest to element treści czynności prawnej wprost wynikający z ustawy (art. 56 k.c.).
154 Tak np. E. Drozd, Z. Radwański (por. przypis 152).
155 Takie jest m.in. stanowisko prawie całej literatury prawa procesowego, por. T. Ereciński, jw., s. 403, 404; Z.
Resich, Kodeks…, 1975, s. 434; tenże, System…, t. II, s. 202; K. Piasecki, Kodeks…, 1996, s. 823, 824; tenże, Kodeks…, 1989, s. 433; tenże, Kodeks…, 1977, s. 284; S. Dalka, jw., s. 60, 61; K. Knoppek, jw., przyp. 134 s. 68, s.
72; post. SN z 7 I 1998 III CKN 307/97, OSNC 1998, z. 9, poz. 135 (m.in. s. 33, 34 uzasadnienia), z glosą A.
Bieranowskiego, Rejent 1998, z. 11, s. 129.
Stanowiska pośrednie oscylują pomiędzy tymi dwoma skrajnymi stanowiskami (omawia je szczegółowo E. Drozd).
W powyższym podziale teoretycznym (na stanowisko rygorystyczne, liberalne, pośrednie) chodzi o zakres formy dla postanowień czynności prawnej podejmowanych przed lub równocześnie ze sporządzeniem czynności prawnej w formie pod rygorem nieważności.
Nie dotyczy ono problematyki formy dla postanowień czynności prawnych podejmowanych po dokonaniu czynności prawnej w formie pod rygorem nieważności (tj. jej uzupełnienie, zmiany, rozwiązania i odwołania). Tej ostatniej kwestii dotycza odrębne uwagi (pkt 12).
Zasadniczy argument na rzecz tezy rygorystycznej płynie z rzymskiej paremii lege non distingeunte (w braku rozróżnienia przez ustawę). Art. 73, 958 k.c. o formie pod rygorem nieważności odnosi się do całej treści czynności prawnej (essentialia i accidentalia negotii).
Także klarowność czynności prawnych, stosunków prawnych przemawia na rzecz tego stanowiska. Odmienna teza moglaby prowadzić do chaosu prawnego i nadużyć prawnych, w których strona powoływałaby się na postanowienia czynności, które w ogóle nie były objęte jej treścią, twierdząc, że treść jej strony uzgodniły, tylko nie zawarły tego w formie pod rygorem nieważności (np. pisemnej, aktu notarialnego). Byłoby to pole do daleko idącej fantazji prawnej stron czy strony czynności prawnej. Stanowisko rygorystyczne kładzie temu stanowczo tamę.
Osobiście przyjmuj®ę w pełni to stanowisko rygorystyczne, w tym także, a może przede wszystkim na tle testamentu (czynność jednostronna, nie skierowana do określonego adresata, formalna, na wypadek śmierci). Takie też jest zgodne stanowisko doktryny i orzecznictwa SN na tle testamentu. Wyraża się ono m.in. w stanowisku, które stanowczo zakazuje uzupełniania treści testamentu w drodze interpretacji, to jest tego, czego testament w ogóle nie zawiera.
Przedmiotem interpretacji może być tylko to, co znalazło wyraz w treści testamentu, choćby w sposób niejasny lub niedoskonały. Forma testamentu ad solemnitatem (art. 949-958 k. c.) musi być objęta cała treść testamentu. To, co nie jest objęte formą testamentu jest bezwzględnie nieważne (art. 958 k.c.).
Stanowisko liberalne nie jest zasadne, z przyczyn o których wspomniano wyżej. Poza tym jest ono niejasne na tle czynności prawnych nienazwanych, w których ustawa w ogóle nie precyzuje z natury rzeczy elementów przedmiotowo istotnych (essentialia negotii) takiej czynności. Co najwyżej taką funkcję analogiczną do ustawy może pełnić tu zwyczaj. W przypadku testamentu, po odrzuceniu mojej tezy o istnieniu m.in. essentialia negotii testamentu, a tak czynią niektórzy, stanowisko to stanęłoby wobec problemu nie do rozstrzygnięcia: co jest elementem przedmiotowo istotnym testamentu, skoro tę kategorię na tle testamentu to stanowisko neguje. Powstałby problem nierozstrzygalny dla tego stanowiska
na tle testamentu. Co dodatkowo przemawia za prawdziwością mojego poglądu, że na tle testamentu można wyróżnić essentialia, naturalia i accidentalia tej czynności (por. wyżej pkt b). Wszak jest rzeczą dla mnie oczywistą, że testament jest czynnością prawną nazwaną, czyli powstaje sensowne pytanie, jakie sa jego elementy przedmiotowo istotne (essentialia negotii), trzeba je wyprowadzić w drodze wykładni, na które to pytanie stanowisko to nie udziela bezpodstawnie odpowiedzi. Stanowisko liberalne nie nadaje się w ogóle do przyjęcia na tle testamentu, nawet gdyby je chcieć reprezentować na tle innych czynności prawnych, to tu jest ono wyłączone.
Z przyczyn, o których wyżej wspomniano, nie można przyjąć także stanowiska pośredniego. Zresztą stanowisko to w sposób dowolny i niejasny precyzuje kryteria, w oparciu o które pewne elementy muszą być objęte formą ad solemnitatem, a inne nie muszą być nią objęte.
W konkluzji przyjmuję stanowisko rygorystyczne. Na tle testamentu oznacza to, że wszystkie elementy treści testamentu musza być objęte formą ad solemnitatem (art. 949-958 k.c.). Postanowienia nią nie objęte (nieformalne) sa bezwzględnie nieważne (art. 958 k.c.) z powodu naruszenia przepisów o formie testamentu (pisemnej lub ustnej) pod rygorem nieważności (art. 949-958 k.c.). W przypadku testamentu ustnego, elementy nie objęte formą ustną spadkodawcy (art. 952 § 1 k.c.), sa nieważne (art. 952 § 1 k.c. w zw. z art. 958 k.c.).
Natomiast elementy treści testamentu ustnego objęte wprawdzie treścią ustnego oświadczenia woli spadkodawcy (art. 952 § 1 k.c.), lecz nie objęte pismem prywatnym lub sądowym stwierdzającym treść testamentu ustnego (art. 952 § 2, 3 k.c.), są wprawdzie ważne (ważny testament ustny), lecz bezskuteczne (bezskuteczny testament ustny). Postanowienia nie objęte formą testamentu pisemnego (prywatnego lub urzędowego) sa zawsze bezwzględnie nieważne (art. 958 k.c.).
d) „Zastrzeżenie, że dopuszczenie dowodow nie może doprowadzić do obejścia przepisów o formie zastrzeżonej pod rygorem nieważności [art. 247 in fine k.p.c. – M.N.]
wzbudziło wątpliwości w doktrynie (…). W doktrynie prawa procesowego przyjmuje się, ze zastrzeżenie to ma takie znaczenie, że niedopuszczalny jest dowód ze świadków (przesłuchania strion) jedynie w zakresie essentialia negotii, zakaz ten nie dotyczy zaś kwestii ubocznych [postanowień podmiotowo istotnych czynności prawnej nie objętych formą pod rygorem nieważności – M.N.]”156. Jest to stanowisko liberalne. Natomiast stanowisko rygorystyczne przyjmuje, że gdy dokument sporządzono pod rygorem nieważności, to od wspomnianego
156 T. Ereciński, jw., s. 403, 404.
zakazu nie ma żadnych wyjątków. Zghodnie z koncepcją rygorystyczną wszelkie postanowienia stron nie ujęte w formie pod rygorem nieważności nie mogą być uznane za treść czynności prawnej i w konsekwencji niedopuszczalne jest prowadzenie dowodu ze świadków lub przesłuchania stron dla ich wykazania (art. 247 k.p.c.)157. Co do stanowiska w tej sprawie – w tym mojego – por. uwagi uprzednie (pkt c, pkt 10). Jak powiedziałem tam, prowadzenie dowodu ze świadków lub przesłuchania stron przeciwko osnowie lub ponad osnowę dokumentu obejmującego czynność prawną pod rygorem nieważności (tu: przeciwko lub ponad treść elementów przedmiotowo istotnych lub podmiotowo istotnych czynności prawnej pod rygorem nieważności) stanowi obejście przepisów o formie zastrzeżonej pod rygorem nieważności (art.
247 in fine k.p.c.), i jest niedopuszczalne. Stanowisko liberalne jest zatem sprzeczne z art. 247 k.p.c. (por. pkt 10). Interpretacja liberalna, że ograniczenia dowodowe z art. 247 k.p.c.
obowiązują tylko w zakresie essentialia negotii, jest już i tak wynikiem wykładni zawężającej (dalej już jej zawęzić nie sposób), i jet ona m.zd. sprzeczna z art. 247 k.p.c. (prowadzi do obejścia przepisów o formie zastrzeżonej pod rygorem nieważności).
Nawet gdyby chcieć reprezentować niezasadny pogląd stanowiska liberalnego, że ograniczenia dowodowe z art. 247 k.p.c. ze świadków (stron) stosuje się tylko w stosunku do essentialia negotii, a nie accidentalia negotii (nie objętych formą ad solemnitatem), to pogląd ten można prezentować na tle czynności inter vivos, ale według mnie nidgy na tle testamentu.
I takie też jest zgodne stanowisko literatury i orzecznictwa na tle testamentu (jak powiedziałem uprzednio).
e) W literaturze rozważano dotychczas pytanie, czy tylko essentialia negotii czy cała czynność prawna (essentialia negotii i accidentalia negotii) ma być objeta formą – na tle formy pod rygorem nieważności. Wydaje się, że takie samo pytanie można przedstawić na tle formy dla celów dowodowych oraz formy dla wywołania oznaczonych skutków prawnych.
Rozwiązania przyjęte na tle formy ad solemnitatem można – jak się wydaje – odpowiednio przetransponować na formę ad probationem i ad eventum (oczywiście nieaktualna jest sankcja nieważności elementów nie objętych formą ad pronbationem lub ad eventum, bo ta dotyczy tylko formy ad solemnitatem). Pytanie to pozostawiam otwarte. Problem ten nie występuje na tle testamentu (tu jest zawsze forma ad solemnitatem), co pozwala mi nie rozwijać bliżej tego tematu.
f) Konkludując, na postawione na wstępie pytanie należy odpowiedzieć w ten sposób, że cała treść czynności prawnej (np. testamentu) (essentialia i accidentalia negotii) zastrzeżonej
157 Z. Radwański, System…, t. I, 1985, s. 636.
pod rygorem nieważności ma być objeta formą pod rygorem nieważności. Elementy nie objęte ta formą sa bezwzględnie nieważne (art. 73, 958 k.c.; por. również art. 58 § 3 k.c.).