W eseju Constructing an Ethnic Identity... Dag Blanck wyróżnia dwie perspektywy badawcze dotyczące natury etniczności. Jedna z nich kładzie nacisk na rolę nowe-go, najczęściej miejskiego środowiska amerykańskiego w kształtowaniu tożsamości imigrantów, druga podkreśla znaczenie tradycji, norm i doświadczeń związanych ze starą ojczyzną20.
Klasycznym przykładem pierwszej z tych interpretacji jest praca Oscara Handli-na – The Uprooted z lat pięćdziesiątych XX wieku21. Przedstawia ona doświadczenia imigrantów jako całkowite i traumatyczne odcięcie od korzeni, czyli od kulturowych i społecznych powiązań z ojczystym krajem22. Gwałtowne, wymuszone przez warun-ki ekonomiczne i demografi czne oderwanie od tradycyjnych wartości miało rzekomo sprawiać, że obrabowany ze swej starej tożsamości imigrant poddawał się błyska-wicznemu procesowi asymilacji.
Teoria Handlina począwszy od lat sześćdziesiątych XX wieku spotkała się z kry-tyką licznych badaczy, wskazujących na trwałość i kontynuację starej kultury
imi-17 T.L. Smith, Religion and Ethnicity..., s. 1156, 1168, 1175.
18 K.N. Conzen i in., The Invention of Ethnicity..., s. 4. Por. W. Sollors, Introduction..., s. xvi.
19 Zob. np. H. Kubiak, J.J. Wiatr, Tendencje dominujące procesu formowania się i przeobrażeń Po-lonii amerykańskiej [w:] Polonia amerykańska..., s. 757–759.
20 D. Blanck, Constructing..., s. 134.
21 O. Handlin, The Uprooted: The Epic Story of the Great Migrations That Made the American People, Boston, Little: Brown and Company, 1951. Korzystam z wydania 2002, II edycja, Philadelphia:
Univ. of Pennsylvania Press.
22 O. Handlin, The Uprooted..., s. 4. Por. J. Higham, „The Uprooted: The Epic Story of the Great Migrations that Made the American People”. By Oscar Handlin (Book Review), „Pacifi c Historical Re-view”, 212 (1952), s. 172.
grantów. Punktem zwrotnym stało się wystąpienie brytyjskiego historyka Franka Thistlethwaite’a, który w roku 1960 podczas XI Światowego Kongresu Historyczne-go w Sztokholmie przedstawił pozytywną i dynamiczną koncepcję migracji między-narodowych jako nieodłącznego elementu rozwoju społeczeństw23. W cztery lata póź-niej Rudolph J. Vecoli opublikował klasyczny dziś artykuł „Contadini” in Chicago, w którym ukazał nieścisłość przedstawionych przez Handlina tez. Vecoli zarzucił The Uprooted brak kompleksowego spojrzenia na przyczyny emigracji oraz wyolbrzymia-nie negatywnych konsekwencji wyjazdu i wpływu nowego środowiska na psychikę imigrantów. Handlin niesłusznie zbagatelizował siłę dziedzictwa kulturowego i przy-wiązanie, jakie członkowie grup etnicznych – w tym przypadku wieśniacy z południa Włoch – okazywali wartościom i formom społecznym Starego Świata24.
Te tradycyjne wartości nie były w prosty sposób przeszczepiane na grunt amery-kański, ale pod wpływem nowych okoliczności, wyzwań i reakcji z nowymi wzor-cami podlegały stopniowym przekształceniom. Zarówno stare, jak i nowe elementy były adaptowane do określonych strategii społecznych, wytworzonych w danej gru-pie w zależności od zmieniających się potrzeb. Tożsamość etniczna nie była więc prostą sumą, ale dynamiczną mieszaniną starych i nowych składników, które łącząc się w unikatową całość, tworzyły nowe kultury25. Imigranci nie byli bynajmniej, jak przedstawiał to Handlin, biernymi ofi arami migracyjnej traumy, ale aktywnie odpo-wiadali na wyzwania nowego środowiska i czynnie uczestniczyli w kształtowaniu nowych norm i wartości. Tożsamość etniczna budowana była zarówno z uwzględ-nieniem kultury wyniesionej z Europy, jak i warunków, z jakimi spotykali się w Sta-nach26. Ta dynamiczna interpretacja, łącząca po części obie omówione przez Blancka perspektywy, stanowi podstawę teoretyczną rozważań niniejszej pracy.
Dyskusja na temat etniczności wynalezionej (invented ethnicity)27 rozpoczęła się na dobre w latach osiemdziesiątych. Pojęcia uprzednio uważane za pierwotne, takie
23 A. Walaszek, Migracje Europejczyków, 1650–1914, Kraków: WUJ, 2007, s. 20–21.
24 R.J. Vecoli, „Contadini” in Chicago: A Critique of „The Uprooted”, „The Journal of American History”, vol. 51 (1964), no. 3, s. 407, 409. Por. Cz. Miłosz, Biblical Heirs and Modern Evils. A Polish Poet in California [w:] The Immigrant Experience. The Anguish of Becoming American, T. Wheeler ed., Baltimore, MD: Penguin, 1971, s. 193–210.
25 D. Gerber, The Making of An American Pluralism. Buffalo, New York, 1825–1860, Urbana, Ill.:
Univ. of Illinois Press, 1989, s. 118. Por. B. Klein, Svenskare än Sverige? Folktraditioner och Kultu-rarvspolitik i Tre Svensk-Amerikanska Bygder [w:] Aktuell Traditionsforksning: seminarium arrangerat av Institutet för folklivsforskning vid Åbo Akademi den 15 december 1995, J. Hackman red., Åbo: Åbo Akademi, 1997; R.C. Ostergren, A Community Transplanted: The Trans-Atlantic Experience of a Swe-dish Immigrant Settlement in the Upper Middle West, 1835–1915, Uppsala: CMR, Uppsala Univ., 1988, s. 327; T.L. Smith, Religion and Ethnicity..., s. 1169.
26 O. Zunz, American History and the Changing Meaning of Assimilation, „JAEH”, vol. 4 (1985), no. 2, s. 56. Por. np. J. Gjerde, From peasants to farmers: The migration from Balestrand, Norway, to the upper Middle West, Cambridge: Cambridge Univ. Press, 1985, rozdz. 8, s. 168–201; O. Øverland, Im-migrant Minds, American Identities: Making the United States Home, 1870–1930, Urbana and Chicago:
Univ. of Illinois Press, 2000, s. 42.
27 W niniejszym studium termin „wynalezienie etniczności” stosowany jest wymiennie z terminem
„konstruowanie etniczności”, który precyzyjniej oddaje dynamiczny i ciągły charakter omawianego pro-cesu.
jak naród, rasa, płeć czy pokolenie, interpretowano teraz w kategoriach konstrukcji kulturowych, których części składowe nie są niezmienne, ale podlegają wpływom różnorakich czynników zewnętrznych i wewnętrznych. W roku 1986 i 1989 uka-zały się dwie prace Wernera Sollorsa, które na stałe weszły do kanonu literatury przedmiotu28. W jednej z nich badacz określił etniczność jako „zbiorową fi kcję”, która jest stale wymyślana na nowo29. Termin spotkał się z krytyką autorów eseju The Invention of Ethnicity. Akceptując interpretację etniczności jako „konstrukcji kulturowej”, odrzucili oni jednocześnie określenie „fi kcja”. Ich zdaniem, nie dało się go pogodzić z zakorzenieniem świadomości etnicznej w „prawdziwym (...) doświad-czeniu społecznym”. Autorzy za istotę etniczności uznali proces jej konstruowania, który w ciągłej relacji do amerykańskiego społeczeństwa i innych grup etnicznych
„włącza, adaptuje oraz wzmacnia” istniejące cechy kulturowe, solidarność grupową i wspomnienia historyczne30.
Choć wiele adaptowanych elementów ma swoje korzenie w „kulturowych za-sobach przeszłości”31, rozwój etniczności jest także w dużym stopniu zależny od pozycji grupy w amerykańskiej strukturze społecznej. Ogromne znaczenie mają tu również relacje z innymi grupami, dostępne możliwości ekonomiczne i społeczne oraz tempo i kierunek przekształceń, jakim ulegają grupy etniczne i społeczeństwo mainstream. Etniczność, jako fenomen tworzący się w Nowym Świecie, przeobraża się wraz ze zmianami kontekstu historycznego32.
Naturalnie, tożsamość etniczna „nie pojawia się nagle i niespodziewanie w wy-niku kontaktu z nowym środowiskiem, ale (...) rozwija się stopniowo”33. Proces jej konstruowania wymaga bowiem czasu, który jest niezbędny dla psychologicznej, językowej, społecznej i ekonomicznej adaptacji imigrantów do nowego środowiska.
W większości przypadków imigranci nie postrzegali samych siebie z założenia i od razu jako członków społeczności etnicznych. Rozwój przynależności do określonej grupy był rezultatem łączenia kulturowego dziedzictwa kraju emigracji z doświad-czeniami Nowego Świata w procesie ciągłych negocjacji między przeszłością a te-raźniejszością34. Istniały oczywiście grupy, które przybywały do USA z gruntownie ukształtowanym bagażem ideologicznym i świadomie starały się zachowywać
swo-28 W. Sollors, Beyond Ethnicity: Consent and Descent in American Culture, NY: Oxford Univ. Press, 1986; The Invention of Ethnicity, W. Sollors ed., Oxford: Oxford Univ. Press, 1989. Korzystam z wydania z roku 1991.
29 W. Sollors, Introduction..., s. ix–xi.
30 K.N. Conzen i in., The Invention of Ethnicity..., s. 4–5.
31 H.J. Gans, Comment: Ethnic Invention and Acculturation, A Bumpy-Line Approach, „JAEH”, vol.
12 (1992), no. 1, s. 43.
32 W.L. Yancey, E.P. Ericksen, R.N. Juliani, Emergent Ethnicity: A Review and Reformulation,
„American Sociological Review”, vol. 41 (1976), no. 3, s. 391. Autorzy podkreślają, iż etniczność ma niewiele wspólnego z europejską kulturą imigrantów, jako że ich „obce” dziedzictwo kształtuje się właś-nie w Ameryce. Tym samym traktowawłaś-nie wspólnej tradycji jako zasadniczej części składowej etniczności jest, w ich opinii, błędem (s. 400).
33 D. Gerber, The Making..., s. 118; za: J. Engren, Railroading..., s. 46, a także D. Blanck, Beco-ming..., s. 20.
34 Ibidem. Por. D. Gerber i in., Response, s. 62; Ch. Westin, Migration..., s. 38.
ją kulturę35. Znacznie częściej jednakże poczucie przynależności do „wyobrażonej wspólnoty”36 dopiero się rozwijało. Społeczności etniczne powstawały w procesie stapiania się „lokalnych tożsamości Starego Świata w »narodowości« w Nowym”37, ewoluując od organizacji opartych na podziałach regionalnych w kierunku więk-szych, ogólnonarodowych. Przykładowo, wieśniacy zamieszkujący Szwecję I poło-wy XIX wieku z reguły nie czuli się Szwedami. Na pierwszym miejscu stawiali toż-samość lokalną, określając się przede wszystkim jako mieszkańcy Smalandii, Skanii czy Västergötland38. Ogólnoszwedzka tożsamość etniczna wykształciła się dopiero po przybyciu do Ameryki. Elementy tradycji grupy, które mogły zostać zaadaptowa-ne do warunków amerykańskich oraz te, które nie miały w tym kontekście znaczenia, zwykle zachowywano. Te zaś, które postrzegano jako nieodpowiednie bądź nieak-ceptowane przez społeczeństwo dominujące, w dużym stopniu eliminowano39. Et-niczność podlegała zatem nieustannym procesom konstrukcji i rekonstrukcji w wy-niku zmieniających się realiów. Tym samym tożsamość etniczna nie mogła stanowić statycznej całości. Wobec oddziaływania różnych sił odśrodkowych i dośrodkowych, nieustannie się przekształcała; jej granice były renegocjowane, a tradycje etniczne – interpretowane na nowo40.