Kształtowanie tożsamości etnicznej dzieci imigrantów szwedzkich w USA według Augustana Book Concern (1889-1962)

(1)

(2)

(3)

(4)

Redaktor naukowy serii: prof. dr hab. Andrzej Mania

RECENZENCI prof. dr hab. Andrzej Mania prof. dr hab. Henryk Chałupczak

PROJEKT SERII Maciej Kwiatkowski

OPRACOWANIE GRAFICZNE OKŁADKI Marcin Bruchnalski

Na okładce

Cover illustration used by permission of Swenson Swedish Immigration Research Center, Augustana College, Rock Island, Illinois, USA

Książka doﬁ nansowana ze środków Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych oraz Instytutu Amerykanistyki i Studiów Polonijnych Uniwersytetu Jagiellońskiego

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych,

mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych

oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3265-7

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków

tel. 12-631-18-81, tel./fax 12-631-18-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98

tel. kom. 0506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

(5)

(6)

(7)

Powstanie tej książki nie byłoby możliwe bez wsparcia i życzliwości wielu osób, któ- rym pragnę serdecznie podziękować. Jestem głęboko wdzięczna Panu Profesorowi Adamowi Walaszkowi za opiekę promotorską, nieocenioną pomoc, ogrom poświę- conego czasu i zaangażowanie w ten projekt. Nasza wieloletnia współpraca jest dla mnie niezmiennie źródłem inspiracji, nowych doświadczeń badawczych i motywacji do dalszej pracy naukowej. Wyrazy wdzięczności kieruję do Pana Profesora Andrze- ja Mani za wszelkie sugestie merytoryczne oraz za niezbędną w procesie pisania pogodę ducha, którą tak skutecznie potraﬁ ł mi przekazać. Dziękuję także Panu Pro- fesorowi Henrykowi Chałupczakowi za cenne uwagi, które pozwoliły mi usystema- tyzować informacje i uzupełnić braki.

Książka ta nie powstałaby bez stypendiów badawczych, które otrzymałam od Swenson Swedish Immigration Research Center w Augustana College w Rock Island, USA (Dagmar and Nils William Olsson Fellowship), Svenska institutet (Visbyprogrammet, Växjö, Szwecja) oraz John-F.-Kennedy Institut für Nordameri- kastudien w Berlinie. Serdecznie dziękuję wszystkim, którzy w trakcie pobytu na tych stypendiach okazali mi życzliwość i wsparcie. Profesorowi Dagowi Blanckowi za inspirujące sugestie na wczesnym etapie moich badań. Moim przyjaciołom Mooch i Dennisowi Gay, dzięki którym w Rock Island czułam się jak w domu. Christinie Johansson, Jill Seaholm i Anne Jenner ze Swenson Center oraz Christinie Persson, Yngve Turessonowi i Johanowi Goddijnowi z Utvandrarnas Hus w Växjö za wiel- ką życzliwość, sugestie lektur i niezrównaną pomoc w poszukiwaniu materiałów.

Profesorowi Larsowi Olssonowi oraz kolegom z Växjö universitet za gościnność, niepowtarzalną atmosferę i wnikliwą krytykę moich badań. Nasze dyskusje podczas seminariów i mniej formalnych spotkań sprawiły, że książka ta jest bogatsza o wiele aspektów. Dziękuję także grupie „Strangers, Aliens and Foreigners” Inter-Discipli- nary.Net za owocne dysputy na temat istoty tożsamości oraz kolegom z Instytutu Amerykanistyki i Studiów Polonijnych UJ za wsparcie i słowa zachęty.

Kończąc, pragnę wyrazić wdzięczność mojej rodzinie i przyjaciołom, których wkład w powstanie tej książki jest nieoceniony. Szczególne podziękowania należą się Iwonie Bukowskiej za uważną lekturę i uwagi stylistyczne oraz Panu Profesorowi Mietkowi Godyniowi, który od lat niestrudzenie studiuje i cierpliwie poprawia moje teksty w języku angielskim. Moim Rodzicom, Dziadkom, Bratu, Basi Bieńkowskiej, Ani Bukowskiej i całej rodzinie dziękuję za niesłabnący optymizm i wiarę w niemoż- liwe. Przede wszystkim jednak pragnę podziękować mojemu Mężowi Andrzejowi.

Jego niezwykła cierpliwość, niezawodna obecność i niezmącony spokój umożliwiły mi napisanie tej książki. Jemu zatem jest dedykowana.

(8)

This book would have never come to fruition without a large number of people and institutions who have assisted me. Therefore, my debts are many. In particular I wish to express my heartfelt thanks to Professor Adam Walaszek, my advisor, whose in- spirational guidance, engagement and unwavering support contributed immensely to this project.

I am greatly indebted to Professor Andrzej Mania for consistently providing me with invaluable insights, kind advice and encouragement throughout my work. I also owe thanks to Professor Henryk Chałupczak for his astute comments, critical exami- nation of my text and suggestions for improvement. Their help is greatly appreciated.

I wish to gratefully acknowledge the ﬁ nancial support given to this project by the Swenson Swedish Immigration Research Center, Rock Island, USA (Dagmar and Nils William Olsson Fellowship), Svenska institutet (Visbyprogrammet, Växjö, Sweden) and John-F.-Kennedy Institut für Nordamerikastudien, Berlin, Germany.

I express thanks to all who during these scholarships in different ways contributed to the development of this book. Professor Dag Blanck inspired me at the early stage of this research. My friends Mooch and Dennis Gay provided me both with a home and a family in Rock Island. Archivists and research staff, Christina Johansson, Jill Seaholm and Anne Jenner from the Swenson Center and Christina Persson, Yngve Turesson and Johan Goddijn from Utvandrarnas Hus, Växjö, tirelessly assisted me with searching for new sources, suggested further readings and showed me great hospitality and kindness. Professor Lars Olsson and my friends from the Växjö Uni- versity provided me with feedback on early drafts, pointed out ﬂ aws and created a wonderful work environment for me. Our discussions during the seminars and less formal meetings (ﬁ ka!) have greatly contributed to this project and made my stay in Växjö an unforgettable adventure. I also give thanks to the group „Strangers, Aliens and Foreigners” of Inter-Disciplinary.Net for fruitful debates on identity matters and to my colleagues from the Jagiellonian University for the words of encouragement.

Last but not least I would like to thank my family and friends, whose contribu- tion to this project has been invaluable. I am greatly indebted to Iwona and Ania Bukowska for editorial assistance and many years of friendship. I owe a special debt of gratitude to Professor Mietek Godyń for countless proof-readings of my English texts and his wonderful attitude to life’s ups and downs. My thanks go to my parents, grandparents, my brother and Basia Bieńkowska for their unfaltering optimism and unwavering belief in me. Last but not least I would like to thank my husband Andrzej who lovingly put up with all the strains and my almost complete absence through most of this project. Without his incredible patience, caring support and unfailing presence this book would have never been completed.

(9)

Wykaz najważniejszych skrótów ... 11

Wprowadzenie ... 13

Przegląd literatury ... 17

CZĘŚĆ PIERWSZA Rozdział I. ETNICZNOŚĆ. PERSPEKTYWY TEORETYCZNE ... 23

1. Grupa etniczna ... 24

2. Etniczność wynaleziona ... 26

A. Rola Innego w budowaniu tożsamości etnicznej ... 29

B. Tradycje wynalezione i wybór tradycji ... 31

C. Wynalezienie etniczności a homemaking myths ... 32

D. Etniczność a kultura, klasa i płeć społeczno-kulturowa ... 35

3. Etniczność a religia ... 36

4. Etniczność a przynależność pokoleniowa... 37

5. Rola liderów etnicznych i kompletność instytucjonalna ... 39

6. Grupa angloamerykańska jako grupa dominująca ... 40

Rozdział II. SZWEDZKA AMERYKA ... 43

1. Zarys historii imigracji szwedzkiej w USA ... 43

A. Historia i znaczenie Synodu Augustana ... 45

2. Tożsamość szwedzko-amerykańska... 47

A. Tożsamość dzieci i młodzieży ... 49

3. Rynek prasowy i literacki Szwedzkiej Ameryki ... 54

A. Czytelnicy i autorzy ... 55

B. Wydawnictwa, księgarnie, biblioteki ... 57

C. Prasa na rynku szwedzko-amerykańskim ... 59

D. Czasopisma dla dzieci i młodzieży ... 61

E. Literatura na rynku szwedzko-amerykańskim ... 64

F. Książki dla dzieci i młodzieży ... 66

4. Szwedzko-amerykański rynek wydawniczy a zmiana języka ... 68

Rozdział III. AUGUSTANA BOOK CONCERN ... 73

1. Zarys historii Augustana Book Concern ... 73

2. Augustana Book Concern na rynku wydawniczym Szwedzkiej Ameryki .. 77

3. Augustana Book Concern na rynku wydawniczym dla dzieci i młodzieży . 84 A. Literatura szwedzkojęzyczna ... 85

B. Literatura anglojęzyczna ... 89

C. Prasa szwedzkojęzyczna ... 94

D. Prasa anglojęzyczna ... 102

Podsumowanie ... 106

(10)

CZĘŚĆ DRUGA

Rozdział IV. ROLA RELIGII... 113

1. „Nasz naród (...) jest narodem, który boi się Boga” ... 114

2. Chrześcijanin, ale Inny ... 116

3. Religie niechrześcijańskie... 119

Rozdział V. IDEA OJCZYZNY ... 125

1. Matka Svea – emigracja, pamięć, tęsknota ... 125

2. „Dom w Zachodnim Kraju” ... 130

Rozdział VI. HISTORIA I JEJ BOHATEROWIE ... 137

Rozdział VII. HOMEMAKING MYTHS ... 143

1. Mity założycielskie ... 143

2. Mity oﬁ ary krwi i mity bohaterów ... 149

3. Mity ideologicznego pokrewieństwa ... 154

Rozdział VIII. KWESTIA JĘZYKA ... 161

Rozdział IX. PRZYRODA ... 171

1. „Kraj zorzy polarnej oraz białych nocy” ... 172

2. Miasto, wieś i morze ... 174

Rozdział X. PRZYNALEŻNOŚĆ KLASOWA ... 181

1. Obraz klas społecznych w piśmiennictwie ABC ... 181

2. Działalność socjalistów i konﬂ ikty klasowe ... 185

3. Protestancki etos pracy i American Dream ... 187

Rozdział XI. PŁEĆ SPOŁECZNO-KULTUROWA ... 193

1. Dzieciństwo i młodość ... 193

2. Małżeństwo ... 196

3. Macierzyństwo i ojcostwo ... 198

4. Kobieta na rynku pracy ... 201

5. Emancypacja ... 204

ZAKOŃCZENIE ... 209

BIBLIOGRAFIA... 219

SUMMARY ... 235

SAMMANFATTNING ... 239

(11)

NAJWAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW

ACL – Augustana College Library

AELC – The Augustana Evangelical Lutheran Church of North America AHR – The American Historical Review

AHS – Augustana Historical Society

AIA – American Immigrant Autobiographies BIP – Balch Institute Press

BT – Barnens Tidning

CMR – Center for Multiethnic Research

ELAS – The Evangelical Lutheran Augustana Synod of North America IAS – The Immigrant in America, Swedes

IMR – International Migration Review JAEH – Journal of American Ethnic History

JFK – John-F.-Kennedy-Institut für Nordamerikastudien, Berlin JL – Junior Life

LF – Little Folks

NAHA – The Norwegian-American Historical Association NB – Nytt Bibliotek

OL – The Olive Leaf OYP – Our Young People RI – Rock Island

SAHQ – The Swedish-American Historical Quarterly SAHS – The Swedish-American Historical Society SEI – The Swedish Emigrant Institute

SPHQ – The Swedish Pioneer Historical Quarterly SPHS – The Swedish Pioneer Historical Society

SSIRC – Swenson Swedish Immigration Research Center TYP – The Young People

U – Ungdomsvännen VJ – Vid Juletid

WUJ – Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

(12)

(13)

Historia ludzkości jest historią migracji: ruchu, przemieszczania się, osiedlania i prze- siedlania. Jest także historią ludzkiej kreatywności, odwagi i umiejętności przystoso- wywania się do zmiennych warunków. Migracje są niezwykle złożonym procesem, wywierającym trwały wpływ na migrantów oraz regiony, z których emigrują i do któ- rych przybywają. Najprościej można je zdeﬁ niować jako zmianę miejsca zamiesz- kania, z którą wiąże się przekraczanie granic. Jest to zarówno przekroczenie granicy rodzinnej wioski, jak i państwa czy oceanu¹. W odróżnieniu od migracji lokalnych, gdzie proces ten zamyka się w regionie administracyjnym lub geograﬁ cznym, migracje międzynarodowe pociągają za sobą przekraczanie granic kulturowych i ję- zykowych. Najważniejsza z nich przebiega między „znanym a nieznanym”, między

„domem a z-dala-od-domu”². W procesy migracyjne wpisują się zagadnienia związa- ne z tożsamością. Migracja, a zatem konfrontacja z nowym środowiskiem i obcymi wzorcami kulturowymi pociąga za sobą konieczność zdeﬁ niowania czy redeﬁ nicji tożsamości, zarówno indywidualnej, jak i zbiorowej. Proces ten dotyczy przy tym nie tylko pokolenia wychodźców, lecz także, a może przede wszystkim, ich potomstwa.

Niniejsza książka ma na celu analizę strategii kształtowania i podtrzymywania et- niczności dzieci i wnuków imigrantów w Stanach Zjednoczonych Ameryki na przy- kładzie działalności szwedzko-amerykańskiego wydawnictwa Augustana Book Con- cern³. W latach 1850–1930 do USA wyemigrowało około 1,3 miliona Szwedów, co stanowiło wówczas 1/5 szwedzkiego społeczeństwa. Tym samym Szwecja znalazła się na trzecim miejscu wśród państw europejskich pod względem udziału procento- wego liczby emigrantów w ogólnej populacji kraju⁴. Pod koniec XIX wieku w USA powstała prężna i zorganizowana społeczność etniczna, nazywana Svensk-Amerika – Szwedzką Ameryką⁵. Wraz ze wzrostem jej liczebności, rosnącym stopniem kom- pletności instytucjonalnej i różnymi, często ścierającymi się prądami intelektualnymi

1 L.P. Moch, Dividing Time: An Analytic Framework for Migration History Periodization [w:]

Migration, Migration History, History: Old Paradigms and New Perspectives, J. Lucassen, L. Lucassen eds., Bern–Berlin: Peter Lang, 1997, s. 43.

2 Ch. Westin, Migration, Time, and Space [w:] Migrants and the Homeland. Images, symbols and realities, H. Runblom ed., Uppsala: CMR, Uppsala Univ., 2000, s. 38.

3 Książka ta powstała na podstawie mojej pracy doktorskiej Pokolenie na rozdrożu. Polityka kształ- towania tożsamości etnicznej dzieci imigrantów na przykładzie działalności szwedzko-amerykańskiego wydawnictwa Augustana Book Concern (1889–1962), obronionej w maju 2009 r. w Instytucie Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych UJ.

4 Pod tym względem Szwecję wyprzedzały Irlandia i Norwegia; H.A. Barton, A Folk Divided:

Homeland Swedes and Swedish Americans, 1840–1940, Carbondale: Southern Illinois Univ. Press, 1994, s. xiii; A. Kastrup, The Swedish Heritage in America: The Swedish Element in America and American- Swedish Relations in Their Historical Perspective, Minneapolis: Swedish Council of America, 1975, s. 4.

5 Zachowanie wielkich liter w pisowni Szwedzkiej Ameryki uzasadniam zgodnością ze szwedzkim oryginałem oraz ideologiczną zawartością terminu, zakładającą równorzędność czynników szwedzkich i amerykańskich.

(14)

pojawiło się pytanie o relacje szwedzkich imigrantów ze starą i nową ojczyzną oraz z rodakami i innymi grupami w Stanach – pytanie o tożsamość etniczną. Kwestia ta nabrała szczególnego znaczenia w momencie, w którym na etniczną scenę wkroczy- ło młode pokolenie, wraz ze wszystkimi dylematami związanymi z zakorzenieniem w dwóch (lub wielu) odmiennych kulturach i systemach wartości.

Wśród różnych odpowiedzi, jakich udzielali szwedzko-amerykańscy liderzy, dominującą pozycję zdobyła koncepcja Synodu Augustana, najbardziej wpływo- wej instytucji Szwedzkiej Ameryki. Świadomy roli prasy i literatury jako nośnika idei tożsamościowych, Kościół ten od początku swojego istnienia przykładał wielką wagę do działalności wydawniczej. Augustana Book Concern (dalej ABC), wydawnictwo Synodu, było największą i najprężniejszą instytucją tego typu na szwedzko -amerykańskim rynku. Jego oferta wychodziła naprzeciw różnorodnym potrzebom instytucji i członków Augustana, dostarczając im materiałów „o prawdziwie chrześ- cijańskim, moralnym (...) charakterze”. Miały one stworzyć przeciwwagę dla pism

„nasyconych trującą doktryną” i „obojętnych wobec wartości moralnych”⁶.

Priorytet ABC stanowiło dostarczanie odpowiedniej lektury dzieciom i młodzie- ży, a oferta wydawnicza adresowana do tej grupy komponowana była ze szczególną starannością. Od postaw i wyborów młodego pokolenia zależało przetrwanie szwedzkiego dziedzictwa w USA, a także przyszły kształt Synodu i Szwedzkiej Ameryki.

Tymczasem wobec stałego kontaktu z alternatywnymi systemami wartości dostępny- mi w amerykańskim społeczeństwie, wzory zachowań oraz poglądy naturalne i ko- nieczne w oczach starszych, budziły często niechęć ich dzieci i wnuków. Nierzadko młodzież kwestionowała światopogląd rodziców, podważając jego aktualność w no- wej amerykańskiej rzeczywistości. W tej sytuacji proces przekazywania młodemu pokoleniu systemu wartości grupy etnicznej, czy też jej określonej frakcji, stanowił poważne wyzwanie i musiał być starannie przygotowany. Jego zadaniem było bowiem nie tylko dostarczenie dzieciom wiedzy na ten temat, lecz także uświadomienie im znaczenia promowanej koncepcji tożsamości. Innymi słowy, dzieci imigrantów miały nie tylko poznać, lecz także zinternalizować określony system wartości i prze- kazać go kolejnym pokoleniom.

W tym procesie prasa i literatura były jednym z najważniejszych czynników. Od- powiednio dobrana lektura stanowiła doskonały nośnik tych elementów, które zo- stały uznane za kluczowe przy deﬁ niowaniu natury i granic etnicznej społeczności.

Prezentując zarówno pożądane, jak i potępiane przez grupę wzorce zachowań i postaw, prasa i literatura mogły przyczynić się w znaczącym stopniu do ukształtowa- nia tożsamości etnicznej młodzieży według modelu skonstruowanego przez liderów etnicznych.

Nie jest dzisiaj możliwe precyzyjne zbadanie, w jakim stopniu dzieci i wnuki szwedzkich imigrantów korzystały z oferty wydawnictw etnicznych, a w jakim – z amerykańskich. Trudno byłoby także określić wymierny wpływ, jaki lektura tych

6 Augustana Annual 1948 Yearbook for The ELAS, RI, Ill.: ABC, 1948, s. 52; Minutes of the Seventy -ﬁ fth Annual Convention Held in the Bethlehem Lutheran Church, Minneapolis, Minnesota, June 7–12, 1934, ELAS, RI, Ill.: ABC, 1934, s. 154; Minutes of the Seventy-fourth Annual Convention Held in the Bethel Lutheran Church, Chicago, Illinois, June 14–18, 1933, ELAS, RI, Ill.: ABC, 1933, s. 183.

(15)

materiałów wywierała na ich postawy. Badanie takiego wpływu nie jest przy tym bynajmniej celem tego studium. Analiza polityki wydawniczej ABC oraz wybranych ty- tułów prasowych i literackich ma przede wszystkim odpowiedzieć na pytanie o kształt i charakter wzorca tożsamości etnicznej młodego, szwedzko-amerykańskiego pokolenia, konstruowanego przez liderów społeczności Augustana. Jakie elementy – war- tości, postawy i wierzenia – miały się składać na tę tożsamość? Jakie idee i modele uznawano za kluczowe w procesie jej tworzenia? Jak były przekazywane? Jakich wy- borów tradycji dokonywano i jakim poddawano ją przeobrażeniom? Jak kształtował się proﬁ l wydawniczy ABC w zakresie pism młodzieżowych w ciągu wielu lat i jakie materiały były jego priorytetem? Wreszcie, jaka była reakcja Augustana na przemiany językowe w młodym pokoleniu i jak proces ten wpłynął na jego ofertę?

Odpowiedzi na te pytania wypełniają istotną lukę w badaniach nad szwedzką gru- pą etniczną w USA. Ponadto wpisują się w szerszy nurt studiów dotyczących natury etniczności. Zbadanie składników i procesów związanych z tożsamością etniczną młodego pokolenia określonej grupy może ułatwić zgłębianie podobnych aspektów w przypadku innych grup, a także służyć jako materiał porównawczy w przyszłości.

Analiza opisanych zagadnień pozwala również na nakreślenie pełniejszego obrazu pluralistycznego społeczeństwa USA oraz dylematów, motywów i sposobów dzia- łania grup etnicznych. Przyczynia się ona także do precyzyjniejszego określenia pozycji prasy i literatury w procesie kształtowania etniczności młodzieży. Proces ten, choć jak dotąd budzi nieduże zainteresowanie badaczy, jest sprawą niezwykle istot- ną, rodzącą wielkie emocje w społecznościach etnicznych. Ma on również ogromne znaczenie dla kraju imigracji, do pewnego stopnia bowiem kształtuje jego obraz w światopoglądzie młodego pokolenia.

Niniejsza książka podzielona jest na dwie części. Część pierwsza rozpoczyna się rozdziałem teoretycznym, prezentującym podstawowe pojęcia i deﬁ nicje oraz główne nurty teoretyczne stanowiące podstawę późniejszych rozważań. W rozdziale drugim omawiam różne koncepcje szwedzko-amerykańskiej etniczności, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji dzieci i młodzieży. Rozdział ten zawiera także zarys dzie- jów imigracji szwedzkiej w USA oraz prezentację rynku wydawniczego Szwedzkiej Ameryki, bez których niemożliwe byłoby spojrzenie na działalność ABC w szerszym kontekście. W rozdziale trzecim czytelnik odnajdzie historię wydawnictwa Augustana i analizę jego oferty, przede wszystkim w kontekście materiałów dla młodzieży. Źród- ła wykorzystane w tej części to sprawozdania redaktorów zawarte w raportach i rocz- nikach Synodu, nieliczne bibliograﬁ e uwzględniające pozycje dla młodego pokolenia oraz publikacje jubileuszowe. Informacje na temat wydawanych tytułów pochodzą także z analizy jednego z niewielu zachowanych katalogów ABC, reklam zawartych w pismach oraz list publikacji drukowanych na okładkach książek.

Ramy czasowe niniejszej rozprawy obejmują okres działania Augustana Book Concern pod auspicjami Synodu. Druga część pracy zawiera jednak przede wszystkim analizę materiałów opublikowanych przez to wydawnictwo w pierwszej fazie jego funkcjonowania, obejmującej lata 1889–1920, a częściowo także lata trzydzieste. Badania te koncentrują się na najważniejszych dziecięcych i młodzieżowych szwedzkojęzycznych periodykach Augustana: „Ungdomsvännen. Illustrerad Tid-

(16)

skrift för Hemmet”, „Nytt Bibliotek för Barn och Ungdom”, „Barnens Tidning” oraz

„Vid Juletid. Vinterblommor samlade för de små”, które zawierają najwięcej treści istotnych z punktu widzenia konstruowania tożsamości młodzieży. Analiza obejmuje także wybrane pozycje książkowe, z naciskiem na oryginalne tytuły szwedzko- amerykańskie, a także publikacje przełożone z innych języków lub importowane ze Szwecji. Prasa i literatura anglojęzyczna, pochodzące z późniejszego okresu, stano- wią w tym przypadku jedynie materiał porównawczy, ukazujący zmiany, jakie zaszły w postawie redaktorów ABC wraz z upływem czasu i przeobrażeniami językowymi.

Większość źródeł wykorzystanych w niniejszej książce pochodzi z trzech archi- wów, zawierających największe i najbardziej kompletne kolekcje materiałów związa- nych ze szwedzką grupą etniczną w USA: Swenson Swedish Immigration Research Center przy College’u Augustana w Rock Island, Ill., USA, The Swedish Emigrant Institute (Utvandrarnas Hus) w Växjö w Szwecji oraz John-F.-Kennedy-Institut für Nordamerikastudien w Berlinie⁷.

O ile nie zaznaczono inaczej, wszelkie tłumaczenia z języka szwedzkiego i an- gielskiego zostały wykonane przez autorkę niniejszej pracy. Szwedzkie tytuły więk- szości książek i opowieści podawane są w tekście w języku polskim w celu uzyskania większej płynności narracji. Oryginały znajdują się w przypisach; zainteresowany czytelnik bez trudu odnajdzie je zatem zarówno w publikacjach zwartych, jak i w ka- talogach i czasopismach.

7 Szczególnie bogate zbiory literatury i prasy oraz dokumentów związanych z ABC znajdują się w SSIRC. Uzupełnieniem dla tej kolekcji są zasoby JFK (opowiadania i wspomnienia związane ze szwedzką imigracją do USA, IAS). Wiele pism ABC można znaleźć również w Utvandrarnas Hus. Jego archiwa obﬁ tują także w inne materiały źródłowe dotyczące grupy szwedzkiej (listy emigrantów, ko- lekcja Widéna). Większość opracowań pochodzi natomiast z zasobów bibliotecznych Växjö universitet (obecnie: Linnéuniversitetet) oraz College’u Augustana.

(17)

Historia szwedzkiej imigracji do Ameryki Północnej należy do jednej z najlepiej udokumentowanych wśród wszystkich grup etnicznych w USA¹. Pierwsza faza hi- storiograﬁ i szwedzko-amerykańskiej rozpoczęła się pod koniec XIX wieku. Publika- cje tego okresu dotyczyły przede wszystkim kulturalnych i religijnych doświadczeń imigrantów oraz ich historii w życiu amerykańskiego społeczeństwa. Autorami byli w większości szwedzko-amerykańscy intelektualiści, których działalność wpisywała się w proces konstruowania tożsamości etnicznych. Tym samym charakter tej histo- riograﬁ i był często dość jednostronny².

Lata dwudzieste i trzydzieste XX wieku rozpoczęły fazę historiografi i profesjo- nalnej. Badania tego okresu koncentrowały się na aspektach geografi cznych, histo- rycznych i religijnych. Istotnym wydarzeniem było powstanie w 1950 roku Swedish Pioneer Historical Society i kwartalnika „Swedish Pioneer Historical Quarterly” (pod nazwą „Swedish-American Historical Quarterly” istnieje do dziś). W samej Szwe- cji do połowy XX wieku publikacje związane z emigracją pojawiały się sporadycz- nie. Do nielicznych wyjątków należą 21-tomowe opracowanie Królewskiej Komisji ds. Emigracji (Emigrationsutredning) (1908–1913) oraz praca na temat geografi i Szwedzkiej Ameryki, The Swedes and the Swedish Settlements in North America³.

Począwszy od lat sześćdziesiątych zainteresowanie badaczy sprawami migracji rosło. Wśród prac doktorskich związanych z tą dziedziną, napisanych w USA w latach 1885–1982, niemal 80 procent tytułów powstało w ostatnim dwudziestoleciu⁴.

1 Najpełniejszy obraz bibliograﬁ czny studiów nad emigracją szwedzką do Ameryki można uzyskać przez wyszukiwarkę szwedzkich uniwersytetów i bibliotek LIBRIS: http://libris.kb.se/ oraz system Ali- Cat College’u Augustana: http://www.augustana.edu/library/ (5.05.2011). Na temat historiograﬁ i stwo- rzonej przez szwedzką grupę etniczną, zob. H.A. Barton, Clio and Swedish America: Historians, Or- ganizations, Publications [w:] Perspectives on Swedish Immigration, N. Hasselmo ed., Chicago, Ill.:

SPHS, 1978. Na temat badań dotyczących grupy szwedzkiej w USA, zob. D. Blanck, Five Decades of Transatlantic Research on Swedish Emigration to North America [w:] Language Contact Across the North Atlantic, P.S. Ureland, I. Clarkson eds., Tübingen: Niemeyer, 1996 oraz H. Norman, H. Runblom, Research on Overseas Migration from the Nordic Countries. A Bibliographical Essay [w:] Transatlan- tic Connections. Nordic Migration to the New World after 1800, H. Norman, H. Runblom eds., Oslo:

Norwegian Univ. Press, 1988. Bibliograﬁ ę tekstów powstałych do połowy lat pięćdziesiątych stworzył O.F. Ander, The Cultural Heritage of the Swedish Immigrant: Selected References, RI, Ill.: ACL, 1956.

Warto także zwrócić uwagę na przewodnik po szwedzko-amerykańskich archiwach, wydany w Chicago w 1983 r. przez SAHS, Guide to Swedish-American archival and manuscript sources in the United States.

2 Por. U. Beijbom, Clio i Svensk-Amerika [w:] Historieforskning på nya vägar, L.-G. Tedebrand ed., Lund: Studentlitt., 1977. Do najwcześniejszych prac tego rodzaju należą historia szwedzkich pionierów w Ameryce E. Noreliusa, De svenska lutherska församlingarnas och svenskarnes historia i Amerika, RI:

ABC, 1890, 1916 oraz publikacje na temat regionalnych społeczności szwedzkich w USA E. Skarstedta:

Washington och dess svenska befolkning oraz California och dess svenska befolkning, Seattle, Wash.:

E. Skarstedt, 1908 i 1910.

3 H. Nelson, The Swedes and the Swedish Settlements in North America, Lund: Gleerup, 1943.

4 W. Hoglund, Immigrants and Their Children in the United States: A Bibliography of Doctoral Dissertations, 1885–1982, NY: Garland, 1986.

(18)

Zakrojone na szeroką skalę badania podjęto także w Europie, głównie Skandynawii.

W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ich najważniejszym ośrodkiem był Uppsala universitet⁵. Dominującą pozycję zyskały wówczas analizy oparte na źród- łach ilościowych, spisach ludności i rejestrach kościelnych, które w przypadku emigracji szwedzkiej należą do najbardziej kompletnych na świecie. Z czasem wzrósł nacisk na aspekty jakościowe, takie jak zagadnienia związane z językiem, literaturą czy rolą poszczególnych grup migracyjnych, np. kobiet i radykalnych aktywistów⁶.

Kwestia tożsamości etnicznej szwedzkich imigrantów pojawiła się w badaniach dość późno. W latach dziewięćdziesiątych powstały trzy prace doktorskie na temat etniczności szwedzko-amerykańskiej w kontekście literatury i prasy⁷. W tej samej dekadzie opracowania częściowo dotyczące spraw tożsamościowych opublikowali H. Arnold Barton i Ulf Beijbom⁸. Ponadto Dag Blanck przeprowadził analizę procesu kształtowania etniczności w obrębie Synodu Augustana, Per Nordahl natomiast podjął ten temat w kontekście ruchów radykalnych⁹. W nowatorskim, niezwykle in- teresującym ujęciu zagadnienia związane z tożsamością omówiła Jennifer Eastman Attebery, opierając swój wywód na listach imigrantów z regionu Gór Skalistych.

W Polsce w 2005 r. ukazała się książka Moniki Banaś Etniczność na sprzedaż, anali- zująca kulturę przedsiębiorczości Amerykanów szwedzkiego pochodzenia¹⁰.

Znikoma liczba opracowań dotyczy zagadnień związanych z sytuacją młodego pokolenia szwedzkiej społeczności etnicznej. Znacznie częściej niż współcześni badacze kwestie te podejmowali intelektualiści szwedzko-amerykańscy, szczegól-

5 Wyniki projektu Uppsala universitet w podsumowano w pracy From Sweden to America. A History of the Migration, H. Runblom, H. Norman eds., Uppsala: Acta Univ. Upsaliensis, 1976. Por. H. Norman, Swedish and Scandinavian Emigration to America: Some Findings from the Work of the Uppsala Group [w:] Emigration from Northern, Central and Southern Europe: Theoretical and Methodological Princi- ples at Research, Kraków 1994, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Polonijne, nr 8, s. 127–150.

6 H.A. Barton, The Old Country and the New: Essays on Swedes and America, Carbondale: Southern Illinois Univ. Press, 2007; U. Beijbom, Utvandrarna och Svensk-Amerika, Stockholm: LTs förlag, 1986;

N. Hasselmo, Amerikasvenska. En bok om språkutvecklingen i Svensk-Amerika, Stockholm: Esselte Stu- dium, 1974; U. Beijbom, Utvandrarkvinnor: Svenska Kvinnoöden i Amerika, Stockholm: Norstedt, 2006.

7 B. Svensson, Den omplanterade svenskheten: kulturell självhävdelse och etnisk medvetenhet i den svensk-amerikanska kalendern Prärieblomman 1900–1913, Göteborg: Litteraturvetenskapliga institutio- nen, Univ., 1994; G. Thander, Valkyrian 1897–1909: A Study in Swedish-American Ethnicity, [Univ. of Minnesota, 1996]; A. Williams, Skribent i Svensk-Amerika. Jakob Bonggren, journalist och poet, Uppsa- la: Avdelning för litteratursociologi vid Litteraturvetenskapliga institutionen, 1991.

8 H.A. Barton, A Folk..., rozdz. V; U. Beijbom, Människor och förhållanden i Svensk-Amerika, Växjö: Emigrantinstitutets vänner, 1990.

9 D. Blanck, Becoming Swedish-American: The Construction of an Ethnic Identity in the Augustana Synod, 1860–1917, Uppsala: Reklam & Katalogtryck AB, 1997; P. Nordahl, Weaving the Ethnic Fabric.

Social Networks Among Swedish-American Radicals in Chicago, 1890–1940, Umeå: Umeå University, 1994. Por. C. Bergendoff, The Role of Augustana in the Transplanting of a Culture Across the Atlantic [w:] The Immigration of Ideas. Studies in North Atlantic Community. Essays Presented to O. Frithiof Ander, J.I. Dowie, J.T. Tredway eds., RI, Ill.: AHS, 1968; M. Erling, M. Granquist, The Augustana Story:

Shaping Lutheran Identity in North America, Minneapolis: Augsburg Fortress, 2008.

10 J.E. Attebery, Up in the Rocky Mountains: Writing the Swedish Immigrant Experience, Minneapo- lis: Univ. of Minnesota Press, 2007; M. Banaś, Etniczność na sprzedaż, Kraków: WUJ, 2005.

(19)

nie w kontekście wychowania¹¹. We współczesnych badaniach najwięcej uwagi po- święcono kwestiom edukacyjnym oraz językowym¹². W SAHQ publikowano także wspomnienia imigrantów z dzieciństwa¹³. Jak dotąd niewiele powstało opracowań na temat tożsamości młodzieży szwedzko-amerykańskiej¹⁴. Jednym z nielicznych wy- jątków jest dysertacja Jimmy’ego Engrena na temat etniczności szwedzkich robot- ników w Minnesocie, w której autor uwzględnił perspektywę pokoleniową. W kon- tekście edukacji i literatury kwestię tę poruszył Dag Blanck, w którego książkach została jak dotąd opracowana najpełniej¹⁵. Znaczącą liczbę analiz przeprowadzono na podstawie literatury i czasopism szwedzko-amerykańskich¹⁶. Zagadnienia zwią- zane z dziećmi były w nich jednak traktowane marginalnie. Podstawową trudność stwarza rozproszenie materiałów, a także niewielkie nakłady oraz zła jakość wydań.

Jednym z niewielu, o ile nie jedynym opracowaniem w całości poświęconym mate- riałom adresowanym do szwedzko-amerykańskiej młodzieży są dwa artykuły Mar- garety Hamrin¹⁷. Zagadnienia te opracowano tam jednak w sposób bardzo ogólny.

11 A. Bergin, Tro och lif, ord till de unga om ett helgadt lif, grundadt i en lefvande tro, RI, Ill.: ABC, 1913, s. 27–32; J. Person, Svensk-amerikanska studier, RI: ABC, 1912, rozdz. X; P. Carlson, Om kristlig barnuppfostran. Betraktelser, RI, Ill.: ABC [b. d. w.]; V. Berger, Svensk-amerikanska meditationer, RI, Ill.: V. Berger, 1916.

12 B. Erling, The Fourth R – Religious Education in Sweden and the USA [w:] Aspects of Augustana and Swedish America: Essays in Honor of Dr. Conrad Bergendoff on His 100th Year, R. Jarvi ed., RI, Ill.: AHS, 1995; C. Bergendoff, Augustana... A Profession of Faith. A History of Augustana College 1860–1935, RI: ACL, 1969; Scandinavian Immigrants and Education in North America, P.J. Anderson, D. Blanck, P. Kivisto eds., Chicago: SAHS, 1995, szczególnie rozdz. III, IV, V; H.A. Barton, Conrad Bergendoff and the Swedish-American Church Language Controversy of the 1920s, „SAHQ”, vol. XLVI (1995), no. 3 i in.

13 H.E. Thelander, The Immigrants’ Children, „SAHQ”, vol. XXXIV (1983), no. 3; G.E. Elk, My Early Years in New England, „SAHQ”, vol. XXXV (1984), no. 2 i in.

14 Dotyczy to również historiograﬁ i innych grup etnicznych. Tym samym możliwości porównywania studiów nad dzieciństwem i dziećmi imigrantów są wciąż bardzo ograniczone; A. Walaszek, Amerykań- ska historiograﬁ a poświęcona dzieciom i dzieciństwu w Stanach Zjednoczonych od czasów kolonialnych do wielkiego kryzysu ekonomicznego, „Kwartalnik Historyczny”, nr 12 (1993), s. 73. Por. M. Aronowitz, The Social and Emotional Adjustment of Immigrant Children: A Review of the Literature, „IMR”, vol.

XVIII (1984), no. 2, s. 237.

15 J. Engren, Railroading and Labor Migration: Class and Ethnicity in Expanding Capitalism in Northern Minnesota, the 1880s to the mid 1920, Växjö: Växjö Univ. Press, 2007; D. Blanck, Becoming...;

D. Blanck, Growing Up Swedish in America: The Construction of a Swedish-American Ethnic Conscio- usness [w:] Out of Scandinavia: Essays on Transatlantic Crossings of Cultural Boundaries, P. Houe ed., Minneapolis, Mn.: CNS, Univ. of Minn., 1993; D. Blanck, Constructing an Ethnic Identity: The Case of the Swedish-Americans [w:] The Ethnic Enigma: The Salience of Ethnicity for European-Origin Groups, P. Kivisto ed., Philadelphia: BIP, 1989.

16 L. Furuland, The Swedish-American Press as a Literary Institution of the Immigrants [w:] Scan- dinavia Overseas. Patterns of Cultural Transformation in North America and Australia, H. Runblom, D. Blanck eds., Uppsala: Uppsala Univ., 1986; H. Capps Finis, From Isolationism to Involvement: The Swedish Immigrant Press in America, 1914–1945, Chicago: SPHS, 1966; B. Lundstedt, Svenska tid- ningar och tidskrifter utgifna inom Nord-Amerikas Förenta Stater: bibliograﬁ sk öfversigt, Stockholm:

Rediviva, 1979 (bibliograﬁ a prasowa).

17 M. Hamrin, De svensk-amerikanska invandrarbarnens litteratur [w:] F. Erisman, M. Hamrin, Z. Sutherland, Barnboken i USA. Med ett bidrag om De svensk-amerikanska invandrarbarnens litte- ratur, Stockholm: Rabén & Sjögren, 1986, s. 131–132, 172; M. Hamrin, A Study of Swedish Immigrant Children’s Literature Published in the United States 1850–1920, „Phaedrus”, Spring 1979.

(20)

Warto wspomnieć także o interesującej pracy magisterskiej autorstwa Janet L. Sah- lin, na temat twórczości szwedzko-amerykańskiej autorki dziecięcej Anny Olsson¹⁸. Analizie literatury i prasy dla dzieci pod kątem wzorców gender poświęcony jest także częściowo artykuł Joy Lintelman, Womanhood by the Book, According to the Augustana Book Concern¹⁹.

18 J.L. Sahlin, Anna Olsson: a study in dialect literature [Minneapolis, Mn.: Univ. of Minnesota, 1978].

19 J. Lintelman, Womanhood by the Book, According to the Augustana Book Concern, „Lutheran Quarterly”, vol. XXIV (2010).

(21)

(22)

(23)

ETNICZNOŚĆ.

PERSPEKTYWY TEORETYCZNE

Literatura na temat etniczności jest bardzo rozległa, sam termin zaś trudny do zde- ﬁ niowania i różnie interpretowany¹. W odniesieniu do grup o pochodzeniu imigra- cyjnym został zastosowany po raz pierwszy w roku 1941 przez Williama Lloyda Warnera². Etniczność deﬁ niuje szczególny typ tożsamości, czyli zbioru doświadczeń i wartości, który występuje w określonych kontekstach społecznych i wyraża człon- kostwo w pewnej grupie kulturowej. Według Wernera Sollorsa jest ona „nabytym (...) poczuciem przynależności, które zastępuje dostrzegalne, konkretne wspólnoty”, wykorzystując przy tym często związany z nimi symbolizm pokrewieństwa³. Poję- cie to zatem opisuje nie stan, ale proces. Etniczność może funkcjonować w różnych wymiarach i na różnych poziomach, m.in. prywatnym, tworzonym w bezpośrednich interakcjach, oraz publicznym, kształtowanym przez kulturę i instytucje⁴.

Debata dotycząca tożsamości etnicznej obejmuje tradycyjnie dwie perspektywy. Starsza, wywodząca się z antropologii, zakłada, że etniczność jest bezpośrednio związana z ludzką naturą, a zatem jej charakter jest pierwotny i nie ulega zasadni- czym zmianom. Druga, nowsza interpretacja zdobyła popularność w późnych latach sześćdziesiątych, kiedy podążając śladem Abnera Cohena⁵ coraz liczniejsi badacze przychylali się do wniosku, iż ruchy etniczne są zjawiskiem o charakterze instru- mentalnym – mobilizacją zasobów kulturowych, nierzadko na czele z religią, w celu

1 Por. np. A. Posern-Zieliński, Tradycja a etniczność. Przemiany kultury Polonii amerykańskiej, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1982; A. Posern-Zieliński, Klasyﬁ kacja grup etnicznych [w:] Świat grup etnicznych, A. Posern-Zieliński red., Poznań: Wydawnictwo Kurpisz, 2000; J.M. Yin- ger, Ethnicity. Source of Strength? Source of Conﬂ ict?, Albany: State Univ. of NY Press, 1994, s. 2–5;

W. Petersen, Concepts of Ethnicity [w:] Harvard Encyclopedia of American Ethnic Groups, S. Thern- strom ed., Cambridge, Mass. and London: Harvard Univ. Press, 1980, s. 234.

2 Termin ten został użyty w książce autorstwa W.L. Warnera i P.S. Lunta, The Social Life of a Mo- dern Community, New Haven: Yale Univ. Press, 1941; W. Sollors, Introduction: The Invention of Ethni- city [w:] The Invention of Ethnicity, W. Sollors ed., NY: Oxford Univ. Press, 1991, s. xiii.

3 W. Sollors, Introduction..., s. xiv–xv. Por. J. Lindow, T.R. Thangherlini, Nordic Legends and the Question of Identity. Introduction, „Scandinavian Studies”, 671 (1995), s. 1; J. Engren, Railroading..., s. 43.

4 K.N. Conzen, D.A. Gerber, E. Morawska i in., The Invention of Ethnicity: A Perspective from the U.S.A., „JAEH”, vol. 12 (1992), no. 1, s. 22.

5 A. Cohen, Custom and Politics in Urban Africa: A Study of Hausa Migrants in Yoruba Towns, Ber- keley and Los Angeles: Univ. of California Press, 1969. Por. Ethnic Groups and Boundaries: The Social Organization, F. Barth ed., Boston: Little Brown and Co, 1969.

(24)

osiągnięcia określonych korzyści. W tej perspektywie etniczność jawi się przede wszystkim jako wartość zmienna i sytuacyjna, o pragmatycznej, plastycznej natu- rze; jako narzędzie, którym liderzy społeczności etnicznych mogą operować w za- leżności od potrzeb grupy⁶. W rzeczywistości obie omówione interpretacje są z sobą powiązane i trudno wyznaczyć pomiędzy nimi wyraźną granicę. Pierwotne aspekty etniczności są często wykorzystywane instrumentalnie – jako bodziec do mobilizacji grupy w rywalizacji o określone zasoby. Podobnie „etniczny konsumpcjonizm” czy

„masowy marketing symboli etnicznych” mogą stać się początkiem autentycznego zaangażowania w życie społeczności⁷.

Według Blancka, przy analizie etniczności jednostek bardziej przydatna jest perspektywa antropologiczna. Tezę tę kwestionuje Engren, powołując się na dynamiczny charakter tożsamości indywidualnych. Obaj autorzy uznają drugą, nowszą interpretację etniczności za bardziej odpowiednią dla badań nad tożsamością grupo- wą, uwzględnia ona bowiem zmiany zachodzące w czasie oraz dynamikę stosunków wewnątrz i na zewnątrz grupy⁸. Taka interpretacja stanowi punkt wyjścia analiz zawartych w tej książce.

1. GRUPA ETNICZNA

Według Miltona Yingera grupa etniczna to „pewna część szerszego społeczeństwa, której członków łączy, w przekonaniu innych bądź ich własnym, wspólne pochodzenie oraz ważne elementy kultury”. Muszą oni brać udział w zbiorowych działaniach, w których te składniki – prawdziwe bądź mityczne – stanowią istotny czynnik⁹. Po- dobnie Max Weber deﬁ niuje grupę etniczną jako społeczność ludzi, których łączy su- biektywna wiara we wspólne pochodzenie, zrodzona z podobieństw ﬁ zycznych i oby- czajowych bądź wspomnień kolonizacyjnych i migracyjnych [podkr. A. S.-B.]. Wiara ta musi być istotnym argumentem dla kontynuacji społecznych więzi nieopartych na więzach krwi. W takim przypadku istnienie rzeczywistego pokrewieństwa przestaje mieć znaczenie, gdyż samo przekonanie o nim stanowi podstawę do stworzenia i sce-

6 T.L. Smith, Religion and Ethnicity in America, „AHR”, vol. 83 (1978), no. 5, s. 1157, 1159. Kon- cepcja pierwotnej etniczności nie zanikła, ale istniała równolegle z koncepcją etniczności instrumental- nej; J. Fishman, Language and Nationalism; two integrative essays, Rowley, Mass.: Newbury House, 1972. Według Fishmana, etniczność jest zakorzeniona „w biologiczno-emocjonalnym poczuciu wspól- nego pochodzenia zawartego (...) w różnorodnych językach”; za: A.D. Smith, Reading History: Ethnic Identity and Nationalism, „History Today”, October 1983, s. 49. Por. J. Rokicki, Kolor, pochodzenie, kultura. Rasa i grupa etniczna w społeczeństwie Stanów Zjednoczonych Ameryki, Kraków: Universitas, 2002, s. 86–88; D. Blanck, Becoming..., s. 17; J. Engren, Railroading..., s. 43; A.D. Smith, Reading History..., s. 49.

7 D.A. Gerber, E. Morawska, G.E. Pozzetta, Response, „JAEH”, vol. 12 (1992), no. 1, s. 61;

L.H. Fuchs, Comment: „The Invention of Ethnicity”: The Amen Corner, „JAEH”, vol. 12 (1992), no. 1, s. 53–55.

8 D. Blanck, Becoming..., s. 17; J. Engren, Railroading..., s. 43–44.

9 J.M. Yinger, Ethnicity..., s. 3–4.

(25)

mentowania grupy. Więź członków społeczności ze wspólnym miejscem pochodzenia może więc mieć zarówno autentyczny, jak i wyimaginowany charakter¹⁰. Ważnym czynnikiem są także rzeczywiste bądź domniemane różnice kulturowe postrzegane z perspektywy szerszego społeczeństwa¹¹ oraz innych społeczności etnicznych.

W przeszłości grupa etniczna była często błędnie utożsamiana z narodem. Nie- rzadko stosowano te pojęcia wymiennie, choć ich znaczenie pokrywa się tylko częś- ciowo¹². Naród – rozumiany jako „ogół mieszkańców danego kraju zjednoczonych pod (...) niezależnym rządem” – zyskuje przede wszystkim znaczenie polityczne.

Naród może być jednak także określany jako zbiorowość połączona „domniemanymi więzami krwi (...) przejawiającymi się we wspólnocie języka, religii i obyczajów, a także przez poczucie (...) wzajemnych powiązań”¹³. Taka deﬁ nicja jest bliska de- ﬁ nicji grupy etnicznej. Ponadto warto zwrócić uwagę na różnice pomiędzy grupą a kategorią etniczną. Członkowie tej pierwszej posiadają świadomość wspólnych in- teresów, a wspólne cechy kulturowe są dla nich punktem wyjścia do wytworzenia się poczucia przynależności. Członkowie kategorii etnicznych tymczasem takiej świa- domości nie mają lub występuje ona w nikłym stopniu¹⁴.

Według Marty’ego i Webera, za pojęciem odrębności etnicznej kryje się idea „na- rodu wybranego”, która nadaje grupie w jej własnym przekonaniu wyjątkowy status na tle innych grup¹⁵. Zjawisko to celnie podsumował Jerzy Szacki, który zauważył, iż z reguły ludziom towarzyszy przekonanie, że ich „własny naród jest bytem natu- ralnym i koniecznym, czy nawet (...) posiadającym sankcję nadprzyrodzoną”¹⁶. Te wnioski można zastosować także do społeczności etnicznych, które pielęgnują ideę własnej wyjątkowości i odwieczności.

Timothy Smith podkreśla, że podstawowym zadaniem grupy etnicznej jest dzia- łanie na rzecz ekonomicznych i kulturowych interesów ludzi, którzy uważają się za wspólnotę. W tym celu liderzy wykorzystują stare symbole narodowe, a także tworzą nowe, przypisując im „uświęcony”, „tradycyjny” charakter. Tak wykształcona struk-

10 M. Weber, Ethnic Groups [w:] Theories of Society, T. Parsons et. al., vol. 1, Glencoe, Ill.: The Free Press, 1961, s. 305ff; za: M.E. Marty, Religion: The Skeleton of Ethnicity in America, „Church History”, vol. 41 (1972), no. 1, s. 8.

11 J. Engren, Railroading..., s. 38. Por. E. Nowicka, Przyczynek do teorii etnicznych mniejszości [w:]

Założenia teorii asymilacji, H. Kubiak, A.K. Paluch red., Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980, s. 107–108.

12 W prasie i literaturze etnicznej członkowie grupy szwedzko-amerykańskiej określali się najczęś- ciej (czy też byli określani) nie jako grupa etniczna, ale właśnie jako naród, a także (rzadziej) jako rasa.

13 J.M. Yinger, Ethnicity..., s. 10, 12–13.

14 J. McKay, F. Lewins, Ethnicity and the Ethnic Group: A Conceptual Analysis and Reformula- tion, „Ethnic and Racial Studies”, 1 (October 1978), s. 413–422; A.D. Smith, National Identities, Hard- mondsworth: Penguin, 1991; za: D. Blanck, Becoming..., s. 17–18, oraz J. Engren, Railroading..., s. 44.

Por. W. Petersen, Concepts of Ethnicity, s. 234; H. Kubiak, Słowo wstępne [w:] Polonia amerykańska.

Przeszłość i współczesność, H. Kubiak, E. Kusielewicz, T. Gromada red., Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1988, s. 20.

15 M. Marty, Religion..., s. 8; M. Weber, Ethnic Groups..., s. 305ff; za: M. Marty, Religion..., s. 8.

16 W. Kuligowski, Wynalezione tradycje wymyślonych narodów czyli o nacjonalizmie inaczej, „Po- lityka. Niezbędnik Inteligenta”, nr 25 (2659), 21 czerwca 2008, s. 10. Por. E. Hobsbawm, Introduction:

Inventing Traditions [w:] The Invention of Tradition, E. Hobsbawm, T. Ranger eds., Cambridge: Cam- bridge Univ. Press, 1983, s. 14.

(26)

tura umacnia pozycję członków grupy w rywalizacji z innymi grupami, a także wobec wyzwania redeﬁ nicji tożsamości i wzorców zachowań¹⁷. Również Nathan Glazer i Daniel Moynihan deﬁ niują grupę etniczną jako grupę interesu, gdzie etniczność spełnia rolę czynnika jednoczącego daną zbiorowość wokół kwestii związanych z jej pozycją społeczno-ekonomiczną¹⁸.

Wszystkie przytoczone powyżej deﬁ nicje łączy wiara we wspólne pochodzenie, przy czym jego rzeczywiste istnienie nie ma tu większego znaczenia. Nieodłącznym czynnikiem są także wspólne elementy kulturowe, o ile stają się one podstawą zbiorowych przedsięwzięć i wzajemnego oddziaływania. To z kolei prowadzi do wykształce- nia się poczucia odrębności i tożsamości etnicznej. Przede wszystkim jednak autorzy deﬁ nicji podkreślają dynamiczny charakter grup etnicznych i elastyczność ich granic, które sprawiają, że strategie tych grup podlegają stałym przeobrażeniom w zależności od zmieniających się okoliczności¹⁹. Biorąc pod uwagę cel i charakter niniejszej pracy, pragnę zaznaczyć, że wymienione powyżej elementy teoretyczne stanowić będą podstawę zawartych w niej analiz dotyczących szwedzkiej grupy etnicznej w USA.

2. ETNICZNOŚĆ WYNALEZIONA

W eseju Constructing an Ethnic Identity... Dag Blanck wyróżnia dwie perspektywy badawcze dotyczące natury etniczności. Jedna z nich kładzie nacisk na rolę nowego, najczęściej miejskiego środowiska amerykańskiego w kształtowaniu tożsamości imigrantów, druga podkreśla znaczenie tradycji, norm i doświadczeń związanych ze starą ojczyzną²⁰.

Klasycznym przykładem pierwszej z tych interpretacji jest praca Oscara Handli- na – The Uprooted z lat pięćdziesiątych XX wieku²¹. Przedstawia ona doświadczenia imigrantów jako całkowite i traumatyczne odcięcie od korzeni, czyli od kulturowych i społecznych powiązań z ojczystym krajem²². Gwałtowne, wymuszone przez warun- ki ekonomiczne i demograﬁ czne oderwanie od tradycyjnych wartości miało rzekomo sprawiać, że obrabowany ze swej starej tożsamości imigrant poddawał się błyska- wicznemu procesowi asymilacji.

Teoria Handlina począwszy od lat sześćdziesiątych XX wieku spotkała się z kry- tyką licznych badaczy, wskazujących na trwałość i kontynuację starej kultury imi-

17 T.L. Smith, Religion and Ethnicity..., s. 1156, 1168, 1175.

18 K.N. Conzen i in., The Invention of Ethnicity..., s. 4. Por. W. Sollors, Introduction..., s. xvi.

19 Zob. np. H. Kubiak, J.J. Wiatr, Tendencje dominujące procesu formowania się i przeobrażeń Po- lonii amerykańskiej [w:] Polonia amerykańska..., s. 757–759.

20 D. Blanck, Constructing..., s. 134.

21 O. Handlin, The Uprooted: The Epic Story of the Great Migrations That Made the American People, Boston, Little: Brown and Company, 1951. Korzystam z wydania 2002, II edycja, Philadelphia:

Univ. of Pennsylvania Press.

22 O. Handlin, The Uprooted..., s. 4. Por. J. Higham, „The Uprooted: The Epic Story of the Great Migrations that Made the American People”. By Oscar Handlin (Book Review), „Paciﬁ c Historical Re- view”, 212 (1952), s. 172.

(27)

grantów. Punktem zwrotnym stało się wystąpienie brytyjskiego historyka Franka Thistlethwaite’a, który w roku 1960 podczas XI Światowego Kongresu Historyczne- go w Sztokholmie przedstawił pozytywną i dynamiczną koncepcję migracji między- narodowych jako nieodłącznego elementu rozwoju społeczeństw²³. W cztery lata póź- niej Rudolph J. Vecoli opublikował klasyczny dziś artykuł „Contadini” in Chicago, w którym ukazał nieścisłość przedstawionych przez Handlina tez. Vecoli zarzucił The Uprooted brak kompleksowego spojrzenia na przyczyny emigracji oraz wyolbrzymia- nie negatywnych konsekwencji wyjazdu i wpływu nowego środowiska na psychikę imigrantów. Handlin niesłusznie zbagatelizował siłę dziedzictwa kulturowego i przy- wiązanie, jakie członkowie grup etnicznych – w tym przypadku wieśniacy z południa Włoch – okazywali wartościom i formom społecznym Starego Świata²⁴.

Te tradycyjne wartości nie były w prosty sposób przeszczepiane na grunt amery- kański, ale pod wpływem nowych okoliczności, wyzwań i reakcji z nowymi wzorcami podlegały stopniowym przekształceniom. Zarówno stare, jak i nowe elementy były adaptowane do określonych strategii społecznych, wytworzonych w danej grupie w zależności od zmieniających się potrzeb. Tożsamość etniczna nie była więc prostą sumą, ale dynamiczną mieszaniną starych i nowych składników, które łącząc się w unikatową całość, tworzyły nowe kultury²⁵. Imigranci nie byli bynajmniej, jak przedstawiał to Handlin, biernymi oﬁ arami migracyjnej traumy, ale aktywnie odpo- wiadali na wyzwania nowego środowiska i czynnie uczestniczyli w kształtowaniu nowych norm i wartości. Tożsamość etniczna budowana była zarówno z uwzględ- nieniem kultury wyniesionej z Europy, jak i warunków, z jakimi spotykali się w Sta- nach²⁶. Ta dynamiczna interpretacja, łącząca po części obie omówione przez Blancka perspektywy, stanowi podstawę teoretyczną rozważań niniejszej pracy.

Dyskusja na temat etniczności wynalezionej (invented ethnicity)²⁷ rozpoczęła się na dobre w latach osiemdziesiątych. Pojęcia uprzednio uważane za pierwotne, takie

23 A. Walaszek, Migracje Europejczyków, 1650–1914, Kraków: WUJ, 2007, s. 20–21.

24 R.J. Vecoli, „Contadini” in Chicago: A Critique of „The Uprooted”, „The Journal of American History”, vol. 51 (1964), no. 3, s. 407, 409. Por. Cz. Miłosz, Biblical Heirs and Modern Evils. A Polish Poet in California [w:] The Immigrant Experience. The Anguish of Becoming American, T. Wheeler ed., Baltimore, MD: Penguin, 1971, s. 193–210.

25 D. Gerber, The Making of An American Pluralism. Buffalo, New York, 1825–1860, Urbana, Ill.:

Univ. of Illinois Press, 1989, s. 118. Por. B. Klein, Svenskare än Sverige? Folktraditioner och Kultu- rarvspolitik i Tre Svensk-Amerikanska Bygder [w:] Aktuell Traditionsforksning: seminarium arrangerat av Institutet för folklivsforskning vid Åbo Akademi den 15 december 1995, J. Hackman red., Åbo: Åbo Akademi, 1997; R.C. Ostergren, A Community Transplanted: The Trans-Atlantic Experience of a Swe- dish Immigrant Settlement in the Upper Middle West, 1835–1915, Uppsala: CMR, Uppsala Univ., 1988, s. 327; T.L. Smith, Religion and Ethnicity..., s. 1169.

26 O. Zunz, American History and the Changing Meaning of Assimilation, „JAEH”, vol. 4 (1985), no. 2, s. 56. Por. np. J. Gjerde, From peasants to farmers: The migration from Balestrand, Norway, to the upper Middle West, Cambridge: Cambridge Univ. Press, 1985, rozdz. 8, s. 168–201; O. Øverland, Im- migrant Minds, American Identities: Making the United States Home, 1870–1930, Urbana and Chicago:

Univ. of Illinois Press, 2000, s. 42.

27 W niniejszym studium termin „wynalezienie etniczności” stosowany jest wymiennie z terminem

„konstruowanie etniczności”, który precyzyjniej oddaje dynamiczny i ciągły charakter omawianego procesu.

(28)

jak naród, rasa, płeć czy pokolenie, interpretowano teraz w kategoriach konstrukcji kulturowych, których części składowe nie są niezmienne, ale podlegają wpływom różnorakich czynników zewnętrznych i wewnętrznych. W roku 1986 i 1989 uka- zały się dwie prace Wernera Sollorsa, które na stałe weszły do kanonu literatury przedmiotu²⁸. W jednej z nich badacz określił etniczność jako „zbiorową ﬁ kcję”, która jest stale wymyślana na nowo²⁹. Termin spotkał się z krytyką autorów eseju The Invention of Ethnicity. Akceptując interpretację etniczności jako „konstrukcji kulturowej”, odrzucili oni jednocześnie określenie „ﬁ kcja”. Ich zdaniem, nie dało się go pogodzić z zakorzenieniem świadomości etnicznej w „prawdziwym (...) doświad- czeniu społecznym”. Autorzy za istotę etniczności uznali proces jej konstruowania, który w ciągłej relacji do amerykańskiego społeczeństwa i innych grup etnicznych

„włącza, adaptuje oraz wzmacnia” istniejące cechy kulturowe, solidarność grupową i wspomnienia historyczne³⁰.

Choć wiele adaptowanych elementów ma swoje korzenie w „kulturowych za- sobach przeszłości”³¹, rozwój etniczności jest także w dużym stopniu zależny od pozycji grupy w amerykańskiej strukturze społecznej. Ogromne znaczenie mają tu również relacje z innymi grupami, dostępne możliwości ekonomiczne i społeczne oraz tempo i kierunek przekształceń, jakim ulegają grupy etniczne i społeczeństwo mainstream. Etniczność, jako fenomen tworzący się w Nowym Świecie, przeobraża się wraz ze zmianami kontekstu historycznego³².

Naturalnie, tożsamość etniczna „nie pojawia się nagle i niespodziewanie w wy- niku kontaktu z nowym środowiskiem, ale (...) rozwija się stopniowo”³³. Proces jej konstruowania wymaga bowiem czasu, który jest niezbędny dla psychologicznej, językowej, społecznej i ekonomicznej adaptacji imigrantów do nowego środowiska.

W większości przypadków imigranci nie postrzegali samych siebie z założenia i od razu jako członków społeczności etnicznych. Rozwój przynależności do określonej grupy był rezultatem łączenia kulturowego dziedzictwa kraju emigracji z doświad- czeniami Nowego Świata w procesie ciągłych negocjacji między przeszłością a te- raźniejszością³⁴. Istniały oczywiście grupy, które przybywały do USA z gruntownie ukształtowanym bagażem ideologicznym i świadomie starały się zachowywać swo-

28 W. Sollors, Beyond Ethnicity: Consent and Descent in American Culture, NY: Oxford Univ. Press, 1986; The Invention of Ethnicity, W. Sollors ed., Oxford: Oxford Univ. Press, 1989. Korzystam z wydania z roku 1991.

29 W. Sollors, Introduction..., s. ix–xi.

30 K.N. Conzen i in., The Invention of Ethnicity..., s. 4–5.

31 H.J. Gans, Comment: Ethnic Invention and Acculturation, A Bumpy-Line Approach, „JAEH”, vol.

12 (1992), no. 1, s. 43.

32 W.L. Yancey, E.P. Ericksen, R.N. Juliani, Emergent Ethnicity: A Review and Reformulation,

„American Sociological Review”, vol. 41 (1976), no. 3, s. 391. Autorzy podkreślają, iż etniczność ma niewiele wspólnego z europejską kulturą imigrantów, jako że ich „obce” dziedzictwo kształtuje się właś- nie w Ameryce. Tym samym traktowanie wspólnej tradycji jako zasadniczej części składowej etniczności jest, w ich opinii, błędem (s. 400).

33 D. Gerber, The Making..., s. 118; za: J. Engren, Railroading..., s. 46, a także D. Blanck, Beco- ming..., s. 20.

34 Ibidem. Por. D. Gerber i in., Response, s. 62; Ch. Westin, Migration..., s. 38.

(29)

ją kulturę³⁵. Znacznie częściej jednakże poczucie przynależności do „wyobrażonej wspólnoty”³⁶ dopiero się rozwijało. Społeczności etniczne powstawały w procesie stapiania się „lokalnych tożsamości Starego Świata w »narodowości« w Nowym”³⁷, ewoluując od organizacji opartych na podziałach regionalnych w kierunku więk- szych, ogólnonarodowych. Przykładowo, wieśniacy zamieszkujący Szwecję I poło- wy XIX wieku z reguły nie czuli się Szwedami. Na pierwszym miejscu stawiali toż- samość lokalną, określając się przede wszystkim jako mieszkańcy Smalandii, Skanii czy Västergötland³⁸. Ogólnoszwedzka tożsamość etniczna wykształciła się dopiero po przybyciu do Ameryki. Elementy tradycji grupy, które mogły zostać zaadaptowa- ne do warunków amerykańskich oraz te, które nie miały w tym kontekście znaczenia, zwykle zachowywano. Te zaś, które postrzegano jako nieodpowiednie bądź nieak- ceptowane przez społeczeństwo dominujące, w dużym stopniu eliminowano³⁹. Et- niczność podlegała zatem nieustannym procesom konstrukcji i rekonstrukcji w wy- niku zmieniających się realiów. Tym samym tożsamość etniczna nie mogła stanowić statycznej całości. Wobec oddziaływania różnych sił odśrodkowych i dośrodkowych, nieustannie się przekształcała; jej granice były renegocjowane, a tradycje etniczne – interpretowane na nowo⁴⁰.

A. Rola Innego w budowaniu tożsamości etnicznej

Tożsamość etniczna jest określana poprzez szereg cech, z którymi identyﬁ kuje się dana grupa lub które są jej przypisywane. Paradoksalnie jednak, nie mniej ważną

35 Często grupy te w okresie poprzedzającym migrację doświadczyły okupacji lub innych trauma- tycznych wydarzeń w ojczyźnie. Dzięki temu posiadały pewien zasób tradycji i symboli gotowych do użycia tam, gdzie potrzebna była mobilizacja członków grupy; K.N. Conzen i in., The Invention of Eth- nicity..., s. 9. Por. N.M. Glazer, Ethnic Groups in America: From National Culture to Ideology [w:]

Freedom and Control in Modern Society, M. Berger, T. Abel, Ch. Page eds., NY: Van Nostrand, 1954;

R. Vecoli, „Contadini”..., s. 407, 409.

36 B. Anderson, Imagined Communites: Reﬂ ections on the Origin and Spread of Nationalism, Lon- don: Verso, 1991.

37 R.A. Kazal, Revisiting Assimilation: The Rise, Fall, and Reappraisal of a Concept in American Ethnic History, „AHR”, vol. 100 (1995), no. 2, s. 439.

38 C.F. Peterson, Sverige i Amerika. Kulturhistoriska och biograﬁ ska teckningar, Chicago: Royal Star, 1898, s. 448. Por. V. Moberg, Utvandrarna, Falun: Albert Bonniers Förlag, 2002, s. 227–228 na te- mat wrogich relacji między mieszkańcami Smalandii i Blekinge, którzy uważali się za dwa różne narody.

Por. też C. Kraft, Nybyggarlif, „U” 1914, s. 158 oraz R. Vecoli, „Contadini”..., s. 413. Vecoli podkreślał, że wśród imigrantów włoskich w USA każda grupa uważała przybyszów z innych części Włoch za od- rębną, a nawet podrzędną grupę etniczną, nie zaś za swoich rodaków. Por. także J. Higham, Integrating America: The Problem of Assimilation in the Nineteenth Century, „JAEH”, vol. 1 (1981), no. 1, s. 8–9;

O. Øverland, Old and New Homelands, Old and New Mythologies. The Creation of Ethnic Memory in the United States [w:] Migrants and the Homeland..., s. 43, oraz J.M. Yinger, Ethnicity..., s. 146: „W Stanach Zjednoczonych lokalne, plemienne i regionalne podziały pomiędzy imigrantami są do pewnego stopnia zastępowane przez panetniczne, większe zbiorowości”.

39 W.L. Yancey i in., Emergent Ethnicity..., s. 397. Podziały lokalne nie zacierały się bynajmniej bez śladu, czego dowodem były stowarzyszenia etniczne związane z regionem pochodzenia.

40 K.N. Conzen i in., The Invention of Ethnicity..., s. 5, 17.