Etykieta, która odczłowiecza

Trzecim warunkiem odczłowieczenia jest nadanie nieludzkiej etykiety. Samo poję-cie „bestii” odstręcza, wzbudza moralny opór i/lub obrzydzenie. Podobne funk-cje spełniają również wykorzystywane przy pracach nad ustawą Gowina etykiety „potwora”, „kanalii”, „szatana”, „wampira”168. Nasycone pejoratywnie budzą żywio-łową odrazę, przerażenie, niechęć.

Reifikacja człowieka pozwala „znormalizować”, zneutralizować i usunąć reflek-sję nad zagrożeniem zniszczenia jednostkowego życia. Tworzy wspólnotę języka skupioną wokół wykluczającego pojęcia i narzuca schemat myślenia.

Howard S.  Becker badał, kto i  kiedy może zmusić innych, by przyjęli jego reguły, nawet wtedy, gdy oznacza to uprzedmiotowienie człowieka. Nie wystar-czy do tego władza polityczna169. Znaczenie ma skuteczna dehumanizacja. „Bestia” spełnia to zadanie. Christian S. Crandall zauważa, że procesy, które prowadzą do stygmatyzacji, są identyczne, gdy dotyczą wpajania uprzedzeń rasowych, dyskry-minacji osób z niepełnosprawnością fizyczną czy wykluczania skazanych. Niechęć angażuje ideologicznie. Rodzi przekonania, że napiętnowani zasługują na brutal-ność i odrzucenie170.

Podobnie Martha Nussbaum zwraca uwagę, że zaliczenie do „wyrzutków”, „prze-stępców” lub „bestii” pozbawia cech indywidualnych, nadaje cechy przydane etykie-cie171 i zwalnia z refleksji172. Daje to efekt perpetuum mobile. Sander Gilman, profesor nauk humanistycznych i medycyny, wskazuje na tendencje etykiety do samorepro-dukcji. Rodzi mity, wyolbrzymia, zawęża pole widzenia, odbiera ludzkie cechy.

167 Zob. Rekomendacje po wizytacji ekspertów Biura RPO w ośrodku w Gostyninie [Recommend- ations after the visit of experts from the Office of the Commissioner for Citizens’ Rights to Gostynin prison], Rzecznik Praw Obywatelskich, 8.05.2018, https://www.rpo.gov.pl/pl/content/wizytacja-rpo--w-gostyninie [dostęp: 7.01.2019].

168 N. Haslam, Dehumanization. An integrative review, „Personality and Social Psychology Re-view” 2006, t. 10, nr 3, s. 352–264.

169 H.S. Becker, Outsiderzy…, op. cit., s. 21.

170 C.S. Crandall, Ideologia…, op. cit., s. 126–146.

171 M.C. Nussbaum, Hiding…, op. cit., s. xvii: It is possible to view another human being as a slimy

slug or a piece of revolting trash only if one has never made a serious good-faith attempt to see the world through that person’s eyes or to experience that person’s feelings.

172 M. Buber, Ja i Ty. Wybór pism filozoficznych [I and Thou], tłum. J. Doktór, Instytut Wydawni-czy PAX, Warszawa 1992. Buber zwraca uwagę też na to, że uprzedmiotowienie grozi, że pod pretek-stem stosowania prawa rozwinie się państwowy aparat przemocy.

Nieważne, czy ktoś popełnił przestępstwo – wystarczy, że został nazwany prze-stępcą173. Staje się nim za sprawą performatywnego, stwarzającego rzeczywistość, użycia języka. Nieważne, czy jest rzeczywiście groźny i czy zamierza popełniać czyny zakazane. Dotknięty ustawą Gowina zyskuje status groźnego i  staje się „bestią”. W efekcie zostaje wykluczony z ludzkiego porządku174. Porządek ludzki wymaga przestrzegania praworządnych, proceduralnych reguł. Wymiar nieludzki wymaga zaledwie zachowania pozorów działania zgodnie z  prawem175. Okazywana takiej osobie wręcz i/lub symbolicznie przemoc i pogarda wolna jest od refleksji nad skut-kami Ustawy także dla potępiających i dla systemu prawa176. Zgodnie z wolą twór-ców Ustawy, włodarzy społecznego imaginarium, efektem przeniesionej symbolicz-nie przemocy jest przekonasymbolicz-nie, że to „bestia” – napiętnowana jednostka odpowiada za zaistniały stan rzeczy. Cel osiągnięto, Ustawę uchwalono niemal jednogłośnie177. Po 5 latach obowiązywania widać, że jeśli nawet przyjąć, że jej treść jest – zgodnie z wolą TK – zgodna z Konstytucją, to niekoniecznie takie jest jej stosowanie.

Zanim jednak przejdziemy do praktyki stosowania Ustawy, celowa jest prezen-tacja stawianych jej przed Trybunałem Konstytucyjnym zarzutów i argumentów TK przemawiających za jej zgodnością z Konstytucją.

10. Zarzuty niekonstytucyjności stawiane ustawie Gowina

Projekt budził sprzeciw prawników, psychologów i  psychiatrów179. Uchwalenie Ustawy nazywano egzaminem, którego nie zdajemy pomyślnie180.

Ustawa Gowina weszła w życie 22 stycznia 2014 r. 4 marca 2014 r. prezydent skierował Ustawę do Trybunału Konstytucyjnego. Ustawie zarzucano to, iż:

(1) jest niezgodna z art. 42 ust. 1 w zw. z art. 2 Konstytucji RP przez to, że two-rząc instytucję publiczną w  kształcie uniemożliwiającym jej rzetelne i sprawne działanie, narusza zasady państwa prawnego w zakresie odpo-wiedzialności karnej.

173 S.L. Gilman, Difference and Pathology. Stereotypes of Sexuality, Race and Madness, Cornell Uni-versity Press, Ithaca 1985, s. 59–75.

174 H.C. Kelman, Violence…, op. cit., s. 24–49.

175 E. Łętowska, Gostynin…, op. cit.

176 M. Biernat, J.F.  Dovidio, Piętno i  stereotypy  [Stigma and stereotypes]  [w:] T.F.  Heatherton, R.E. Kleck, M.R. Hebl, J.G. Hull (red.), Społeczna…, op. cit., s. 100.

177 Posłowie jednej partii się wstrzymali (Ruch Palikota), trzech posłów wyrzuconych ze swoich klubów zagłosowało przeciw ustawie, reszta głosowała za jej przyjęciem.

178 Ze względu na format tekstu ograniczam się do podstawowych zarzutów. Ich wielość jest do-stępna w specjalnej publikacji przygotowanej przed pierwszym czytaniem przez Biuro Analiz Sejmo-wych w październiku 2013 roku. Zob. Rządowy projekt Ustawy…, op. cit., s. 5–60.

179 Ibidem.

(2) Jest niezgodna z art. 42 ust. 1 Konstytucji RP, ponieważ dopuszcza pozba-wienie wolności wbrew zasadom w  przepisie tym określonym, to jest w stosunku do osób, które nie popełniły żadnego czynu, a jedynie są typo-wane na przestępców przez władzę, w dyspozycji której pozostają.

(3) Jest niezgodna z art. 2 Konstytucji RP ze względu na nieokreśloność zawar-tych w niej sformułowań.

(4) Jest niezgodna z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, ponieważ wprowadza ogra-niczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw, które nie są konieczne w demokratycznym państwie181.

(5) Jest niezgodna z art. 176 ust. 1 Konstytucji RP, ponieważ przewiduje arbi-tralne, dowolne i pozbawione możliwości sądowej kontroli dwuinstancyj-nej uchylenie nadzoru prewencyjnego lub odmowę w  okresie krótszym niż 6 miesięcy od ostatniego ustalenia przez sąd potrzeby dalszego pobytu człowieka w ośrodku w Gostyninie w sytuacji, gdy Konstytucja przewiduje co najmniej dwuinstancyjną kontrolę sądową.

(6) Jest niezgodna z art. 177 Konstytucji RP z tego powodu, że to sądy pow- szechne, a nie inne ciała sprawują wymiar sprawiedliwości w Polsce. Tym-czasem w sprawach z ustawy Gowina rola sądu ogranicza się do podziele-nia lub odrzucepodziele-nia opinii biegłych w warunkach, w których, w przypadku gdy opiniowany wypuszczony na wolność popełni jakiekolwiek prze-stępstwo, działają oni pod presją zagrożenia odpowiedzialnością karną z art. 233 §4a k.k. wprowadzoną kolejną nowelizacją do Kodeksu postępo-wania karnego z dnia 11 marca 2016 r. (Dz. U. z 2016 r. poz. 437)182. (7) Jest niezgodna z art. 7 ust. 1 Europejskiej Konwencji o ochronie praw

czło-wieka i podstawowych wolności, ponieważ pod pretekstem środka leczni-czego wprowadza w istocie środek penalny nieznany w trakcie orzekania o winie i karze podmiotów objętych działaniem Ustawy.

(8) Jest niezgodna z art. 4 ust. 1 Protokołu nr 7 do Europejskiej Konwencji o  ochronie praw człowieka i  podstawowych wolności, jako że  w  istocie prowadzi do ponownego sądzenia i karania za czyn już uprzednio osą-dzony prawomocnym wyrokiem zgodnie z obowiązującą wówczas ustawą i zasadami postępowania karnego, czego art. 4 ust. 1 Protokołu nr 7 do EKPCz zakazuje.

(9) Jest niezgodna z art. 9 ust. 1 i art. 15 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i  Politycznych, ponieważ sprowadza się w  swojej istocie do bezterminowego pozbawienia wolności bez uprzedniego popełnienia czynu, który stanowi przestępstwo, co jest przez te przepisy zakazane.

181 R. Piotrowski, Opinia…, op. cit., s. 37–42.