Zarzut naruszenia wolności i praw

Sędzia Wróbel złożył zdanie odrębne do wyroku TK K 6/14. Odniósł się do więk-szości w.w. zarzutów wobec ustawy Gowina. Podniósł, iż godność każdego czło-wieka, o której mowa jest w art. 30 Konstytucji RP, obowiązuje bez wyjątku. Nie ma żadnej podstawy, aby w stosunku do pewnych osób, choćby skazanych nawet za naj-okrutniejsze zbrodnie, państwo mogło nie dopełnić obowiązku konstytucyjnego.

Sędzia podkreślił, że wolność człowieka podlega wzmożonej ochronie prawnej ujętej w art. 31 ust. 1 i 3 Konstytucji RP, co następnie jest precyzowane w art. 41 Konstytucji RP zapewniającym każdemu wolność osobistą oraz art. 42 (domnie-manie niewinności, odpowiedzialność za czyn, a nie możliwość popełnienia czynu) czy art. 45 (prawo do sądu) Konstytucji RP.

A. Wróbel dowodził, że nie ma żadnych wątpliwości, że ustawa Gowina bez względu na nazwę i deklarowane cele prowadzi do ingerencji w wolność człowieka i wolności tej pozbawia. Mówił: „Poważne i uzasadnione zastrzeżenia konstytu-cyjne dotyczą zatem […] zakwestionowanych przepisów, które bezpośrednio lub nawet pośrednio odnoszą się do tego środka «izolacyjnego». Nie mam natomiast żadnych wątpliwości co do konstytucyjności przewidzianego w ustawie mechani-zmu nadzoru prewencyjnego, chociaż sam mechanizm wymaga pewnych korekt dla poprawy jego skuteczności w realizacji założonych celów prawodawcy. Więcej, wyniki badań dotyczących postępowania wobec szczególnie groźnych przestępców dowodzą, że skuteczność społeczna nadzoru prewencyjnego połączonego z obo-wiązkową terapią jest większa niż różnego rodzaju tzw. postpenalne środki izola-cyjne, w tym takie jak przewidziany w niniejszej ustawie”183.

Dostrzegam w tym brak konsekwencji. Ograniczenie wolności jest, moim zda-niem, równie nieuprawnione, gdy odbywa się poza ustawowym reżymem i ma cha-rakter penalny skrywany pod inną nazwą dla obejścia prawa. Podkreślają to słowa sędziego Wróbla, gdy mówi: „Zgadzam się z większością Trybunału Konstytucyj-nego, że umieszczenie w Ośrodku nie mieści się w zakresie normowania i w zakre-sie stosowania art.  42 Konstytucji. Nieodpowiedniości tego wzorca kontroli w  niniejszym postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym nie uzasadnia jednak ta czy inna koncepcja odpowiedzialności karnej, lecz to, że umieszczenie w tym Ośrodku nie jest prawną reakcją państwa na «czyn zabroniony pod groźbą kary». Jeżeli bowiem przez czyn zabroniony, o którym mowa w art. 42 ust. 1 Kon-stytucji, rozumiemy «każdy czyn, stanowiący zachowania człowieka, który jest zabroniony, czyli sprzeczny z nakazem lub zakazem postępowania, wynikającym zarówno z norm generalno-abstrakcyjnych, jak i indywidualno-konkretnych, a za

183 A. Wróbel, Zdanie odrębne do wyroku TK z dnia 23 listopada 2016 r., sygn. akt K 6/14 [Sepa-rate statement on the judgment of the Constitutional Tribunal of 23 November 2016, ref. act K 6/14], https://ipo.trybunal.gov.pl/ipo/view/sprawa.xhtml?&pokaz=dokumenty&sygnatura=K%206/14#zda-nieodrebne_14919_1 [dostęp: 15.01.2017], s. 83–86.

jego popełnienie ustawodawca przewidział karę w rozumieniu art. 42 ust. 1 Kon-stytucji» (T. Sroka, Komentarz do art. 42 Konstytucji [w:] Konstytucja RP. Komen-tarz. Tom I, red. M. Safjan, L. Bosek, Warszawa 2016), to wydaje się oczywiste, że to umieszczenie w Ośrodku następuje nie jako reakcja na popełnienie czynu zabro-nionego, lecz jako reakcja na bardzo wysokie prawdopodobieństwo popełnie-nia jednego lub wielu czynów zabronionych wymienionych w art. 1 pkt 3 ustawy. W tym przypadku nie mamy zatem do czynienia ze sprawcą czynu zabronionego, lecz co najwyżej potencjalnym sprawcą. Jeżeli zatem umieszczenie w Ośrodku nie stanowi reakcji na czyn zabroniony, to nie można mu przypisać charakteru i funk-cji kary w rozumieniu art. 42 ust. 1 Konstytui funk-cji”184.

Sędzia Wróbel podkreślił i to, że zarówno przesłanki, jak i zasady i tryb umiesz-czania w Gostyninie wraz z ustawowo określonymi warunkami bezterminowego przebywania osób w nim umieszczonych i przyzwolenia na stosowanie wobec nich przymusu bezpośredniego oraz arbitralne, niejasne zasady możliwości opuszczenia Ośrodka świadczą o tym, że pobyt w nim ma bez wątpienia charakter pozbawie-nia wolności osobistej i tym samym stanowi bezpośrednią i najbardziej drastyczną formę ingerencji państwa w wolność konstytucyjną każdego w rozumieniu art. 41 ust. 1 Konstytucji. Zastosowany przez ustawodawcę środek pozbawienia wolno-ści osobistej jest przy tym, z racji braku określenia czasu przebywania w Ośrodku, niewątpliwie surowszy i bardziej restrykcyjny oraz mniej gwarancyjny niż przewi-dziany w Ustawie z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego śro-dek pozbawienia wolności osobistej w postaci przyjęcia do szpitala psychiatrycz-nego bez zgody osoby przyjmowanej przymusowo do szpitala (art. 23 ust. 1)185.

A. Wróbel podkreślił też, że Ustawa pozbawia osadzone w Ośrodku osoby moż-liwości korzystania nie tylko z konstytucyjnej wolności osobistej, ale i wielu innych konstytucyjnych praw i wolności. To, jego zdaniem, narusza art. 31 ust. 3 Konsty-tucji. Ograniczenie w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw moż-liwe jest tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy jest to konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Tymczasem przyjęte rozwiązanie nie spełnia kryterium ani przydatności, ani konieczności do realizacji zamierzonego celu.

Mechanizm umieszczania w  Ośrodku nie był, zdaniem prawników, psycho-logów i psychiatrów, a także zdaniem sędziego TK, konieczny dla realizacji pod-stawowych celów Ustawy, tj. terapii i resocjalizacji groźnych przestępców, ponie-waż cele te mogą być z  lepszym skutkiem realizowane poprzez udoskonalony mechanizm nadzoru prewencyjnego przewidzianego w Ustawie oraz przez prze-pisy ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. Przeciwnie – Ustawa zagraża celom

184 Ibidem, s. 84.

terapeutycznym186. Zwracano wyraźnie uwagę, że  system ten zagrozi systemowi terapeutycznemu187. Prawo polskie przewiduje ponadto szeroki wachlarz mecha-nizmów prawnych, które zapewniają izolację sprawców od potencjalnych ofiar. Ustawodawca nie wykazał, że obowiązujące w dniu uchwalenia Ustawy przepisy prawa polskiego są niewystarczające dla realizacji celów wskazanych w uzasadnie-niu projektu Ustawy, ani tym bardziej, że ustanowienie mechanizmu umieszcza-nia w Ośrodku było konieczne dla ich realizacji. Ciężar wykazaumieszcza-nia, że ograniczeumieszcza-nia wolności osobistej przewidziane w kwestionowanych przepisach Ustawy spełniają test proporcjonalności, spoczywa bowiem na barkach ustawodawcy, którego kon-stytucyjnym obowiązkiem jest przedstawienie Trybunałowi Konstytucyjnemu sto-sownej argumentacji.

W efekcie – deklarując, że jej głównym celem jest poddanie objętych nią osób terapią – nie stworzono stosownych ku temu warunków, zapewniając zaledwie izo-lację surowszą, bo bardziej arbitralną niż izolacja więzienna. Potencjalnym skut-kiem tak przyjętych rozwiązań jest wzrost, a  nie spadek przestępstw z  użyciem przemocy. Podobne procesy opisane są w  badaniach i  praktyce psychiatrycznej i psychologicznej188. Nie zwalnia to sprawców z odpowiedzialności, ale wskazuje na wzorzec promujący negatywne zachowania189. Bassel A. van der Kolk, dyrektor Centrum Traumy w Massachusetts Mental Health Center na Wydziale Medycyny na Uniwersytecie Harwarda podkreślił, że: „Jednym z pierwszych celów terapii jest pomoc pacjentom w odzyskaniu kontroli nad swoim bieżącym życiem w miejsce powtarzania i odtwarzania dawnych urazów w zachowaniach i stanach emocjo-nalnych bądź somatycznych. […] Dla przełamania izolacji społecznej utrzymują-cej je w cyklach powtarzania oraz eksploracji dawnych traumatycznych doświad-czeń ofiary muszą znaleźć sieć wsparcia oraz bezpieczną więź terapeutyczną”190. Ośrodek pozbawia osadzone tam osoby kontroli nad swoim życiem. To, że  jej nie mają, uświadamiają im organa wymiaru sprawiedliwości, lekceważąc obowią-zujące wobec nich przepisy, i kadra przypominająca, że są w Ośrodku skazani na ich łaskę i niełaskę. Z kolei fakt istnienia Ośrodka stwarza w społeczeństwie złudne

186 A. Kwieciński, Wykonywanie kary pozbawienia wolności w systemie terapeutycznym [Carry-ing out a Custodial Sentence within a Therapeutic System], C.H. Beck, Warszawa 2017, s. 390–394, 482–483.

187 E. Siedlecka, „Prawo…, op. cit.: „Prof. Józef Krzysztof Gierowski: Poddanie się terapii powin-no, w normalnej sytuacji, zwiększyć szanse skazanego na przedterminowe zwolnienie. Ustawa odwra-ca sytuację: ktoś, kto znajdzie się na oddziale terapeutycznym, będzie z założenia zagrożony beztermi-nową izolacją po odbyciu kary. To nie jest sytuacja zachęcająca do terapii”.

188 J. Gilligan, Wstyd i przemoc. Refleksje nad śmiertelną epidemią [Violence. Reflections on a Na-tional Epidemic], tłum. A. Jankowski, Media Rodzina, Poznań 2001, s. 121–131.

189 B.A. van der Kolk, Przymus Powtarzania Traumy. Reaktywacja, rewiktymizacja i 

maso-chizm [The compulsion to repeat the trauma. Re-enactment, revictimization, and masochism], tłum.

R. Tulo Waśkiewicz, „Psychiatric Clinics of North America” 1989, t. 12, nr 2, s. 389–411.

wrażenie, że osoby groźne i niebezpieczne są izolowane. Izolacja Ośrodka pozba-wia społeczeństwo wglądu w  podejmowane tam praktyki, istniejące warunki i populację osób izolowanych.