Etymologia czarownicy

O cechach kryterialnych, dystynktywnych czarownicy sporo mówią na-zwy, którymi ją do dziś określamy. W opracowaniach i tekstach źródłowych nazwy czarownica używano zamiennie z wieloma innymi, najczęściej z wiedźmą, a rzadziej z: ciotą, latawicą, jędzą²⁰ (BORYŚ, 2005; PODGÓRSCY, 1998a: 71, PODGÓRSCY, 2005). W tekstach folkloru i w literaturze wykorzysty-wana jest także baba-jaga (lub Baba-Jaga). Pojedynczo — też w słownikach w charakterze objaśnień, w definiensie hasła czarownica użyto nazw: guślar-ka, czarodziejka (SL, 1807, T. 1, cz. 1: 440)²¹, czarnoksiężnica, kuglarka, mierzienica, praktykarka, wieszczka, wróżka, złośnica (SPXVI, 1969, T. 4:

20)²². Autorzy Słownika synonimów eksponują komponent semantyczny związany z umiejętnością wróżenia, przewidywania, wieszczenia czy oczysz-czania, zestawiając czarownicę, wiedźmę i babę-jagę z: kabalarką, kapłanką,

20 Np. A. Brückner w artykule słownikowym jędza, jędzona (ludowe) umieszcza w defi-niensie synonimiczne: ‘złośnica’, ‘czarownica’ „[...] z *jęg-ja, [...] cerk. jędza tłumaczy ‘choro-bę’. Byłby to więc pierwotnie ‘demon (żeński) choroby, bolu’” (BRÜCKNER, 1985: 208), z wtórną personifikacją. (Por. BORYŚ, 2005: 215).

21 W dalszej analizie zastosowano skróty tytułów słowników. (Por. Wykaz skrótów).

22 Znacznie bogatszą listę nazw czarownic, nazw pochodzących ze słownika Knapiusza, zestawia w swym opracowaniu Halina Wiśniewska (WIŚNIEWSKA, 2003: 242—243).

pytią, westalką, sybillą, Kasandrą i wieszczką (DĄBRÓWKA, GELLER, TURCZYN, 1996: 84)²³.

Czarownica została poświadczona w polszczyźnie dość wcześnie, bo już w tekstach z XV wieku. Jak stwierdził A. Brückner, już w Kronice polskiej przy zapisie z 1283 roku znalazła się wzmianka o niewieście wróżącej z sita zwycięstwo (BRÜCKNER, 1980: 56), nazwanej jednak wtedy wróżką²⁴. Pierwot-nie bowiem badany wyraz występował w znaczeniu „czyniąca czary; kobieta rzucająca uroki, guślarka, wróżka”.

Leksemu czarownica nie odnotowano wśród artykułów słownikowych współczesnych polskich słowników etymologicznych (SŁAWSKI, 1952—1956;

BRÜCKNER, 1985; BAŃKOWSKI, 2000; BORYŚ, 2005), można go jednak odnaleźć u większości badaczy w artykułach hasłowych jako pochodzący od czasow-nika czarować, ten zaś wywiedziony jest od czaru (z prasłowiańskiego

*čar
). W najnowszym słowniku Krystyny Długosz-Kurczabowej jako bezpo-średnią podstawę czarownicy wskazano przymiotnik czarowny, bez zmienia-nia wcześniejszych ustaleń badaczy (DŁUGOSZ-KURCZABOWA, 2008: 59)²⁵.

I tak, A. Brückner wskazał na czar jako na „prasłowo; tak samo zawsze i u wszystkich Słowian” (BRÜCKNER, 1985: 72), leżące u podstaw takich wyra-zów, jak: czarować, czarownik, czarodziej, rozczarowany. W. Boryś zauważa też, że czar — odziedziczony z języka prasłowiańskiego — w języku polskim występuje najczęściej w liczbie mnogiej — czary²⁶. Pierwotnie — od XV

wie-2.2. Wyobrażenie czarownicy w języku 37

23 Jeszcze inaczej, bo heksą, nazywali czarownicę Ślązacy, którzy wierzyli, że to ona, rzu-ciwszy urok, sprowadza na ludzi tzw. lumbago, czyli postrzał (PODGÓRSCY, 1998b: 170; S ZREJ-TER, 2001).

24 Jak podaje kronika, miało się to zdarzyć w 1209 roku podczas walki Władysława La-skonogiego z margrabią Dolnych Łużyc: „Mieli zaś Polacy za wodza jakąś wróżkę, która w si-cie niosła wodę zaczerpniętą z rzeki, lecz jakoby niewysi-ciekającą, i szła przed wojskiem, i tym znakiem obiecywała zwycięstwo. Ich nadejście nie ukryło się przed margrabią, więc szybko uzbroiwszy swoich i uporządkowawszy, silnie uderzył i wszystkich zmusił do ucieczki; wróż-ka poległa na samym początku” (za: BRÜCKNER, 1980: 56). W tym samym dziele Brücknera znajdujemy informację na temat zdarzenia z czarownicą/wróżką, podaną za kroniką, zwaną Chronicon Montis Sereni, z XIII wieku (BRÜCKNER, 1980: 56; BRÜCKNER, NIEDERLE, KADLEC, 1912).

25 Według badaczki, rzeczownik czarownica został utworzony formantem -ica od przy-miotnika czarowny, ’czyniący czary’, derywowanego sufiksem -ny od czasownika czarować (XV wiek), a ten z kolei od rzeczownika czar (XV wiek), z prsł. *čar
(DŁUGOSZ-KURCZABOWA, 2008: 59).

26 Rzeczownik występuje też w innych językach słowiańskich, por. np. czeskie čár, zwy-kle čáry, rosyjskie — čary, ukraińskie — čar, čáry, serbskie — čara, čâr. Pochodzi od „prsł. *čar
[<*ke–ro-] ‘czynności i środki magiczne wywołujące działanie sił nadprzyrodzonych, gusła’.

[...] Etymologiczne jego znaczenie — od pie. *k^u9er- ‘czynić, robić’ — to ‘działanie, czyn’, z

cze-ku — rzeczownik miał znaczenie czynnościowe, odnosił się do praktyk ma-gicznych: czarowania, wróżenia, działania sił nadprzyrodzonych, także do wiary w czary lub wróżby, później też — do środków magicznych (BORYŚ, 2005: 90). Od końca XIX wieku używany bywa również w znaczeniu prze-nośnym ‘urok, wdzięk, powab’ (BAŃKOWSKI, 2000, T. 1: 215)²⁷. Od rzeczow-nika pochodzi czasownik czarować ‘czynić czary, odprawiać praktyki ma-giczne’ (od XIV wieku)²⁸ — a stąd czarownik i czarownica (BORYŚ, 2005: 91).

Jak widać, źródło słowa nie niosło z sobą konotacji wartościującej, a już na pewno — wartościowania pejoratywnego, natomiast znaczenie przenośne, wprawdzie znacznie późniejsze, wprowadza konotację pozytywną. Dopiero dwie nazwy wykonawców czynności, odpowiadające dwóm kategoriom: rze-czownikowi czar i czasownikowi czarować, tzn. czarodziej i czarownik, a w rodzaju żeńskim: czarodziejka i czarownica²⁹, wprowadzają szeroki za-kres znaczeniowy oraz różne odcienie ekspresywne.

Nie ma też jasności, kiedy od czasownika czarować powstały forma mę-ska, a kiedy żeńmę-ska, choć badacze współcześni wskazują możliwość jedno-czesnego pojawienia się obu form³⁰. Etymologia nazwy wiele więc mówi na temat podstawowego skryptu czy ramy, w jakiej przejawiała się aktywność postaci: „czarownica to ta, która czaruje (umie czarować), wróży, odprawia praktyki magiczne”. Później także — to ta, która „zachwyca, wabi”.

go wtórnie — ‘czynności magiczne, czary, gusła’” (BORYŚ, 2005: 90). A. Brückner pisze też o ‘kreśleniu’, „bo kreślenie było od »czarzenia« nieodłączne: kreślono (pociągano linie) nad człowiekiem przy zamawianiu”. Na dowód wskazuje czeskie słowo čára — „linia” (BRÜCKNER, 1985: 72).

27 W okresie wczesnonowożytnym leksem czary miał dwa znaczenia: 1) oznaczał czynno-ści wyrządzające szkodę; była to tzw. czarna magia: spełnianie niszczycielskich czynów za pomocą tajemniczych, okultystycznych lub nadprzyrodzonych mocy, a osoby uprawiające czarną magię określano jako maleficii lub maleficiae; 2) określał działania dobroczynne, tzw.

biała magia. Rozróżnienie pomiędzy magią białą i czarną mogło się czasem zacierać (LEVACK, 1991: 16). I wtedy już wartościowanie związane z czarami było ambiwalentne.

28 Lub ‘wzbudzać zachwyt, pociągać, nęcić, wabić’, a potocznie ‘wprowadzać w błąd, oszukiwać, zwodzić’ (BORYŚ, 2005: 91; DŁUGOSZ-KURCZABOWA, 2008: 59). Znaczenie przenośne

‘zachwycać kogoś’ utrwaliło się w końcu XVIII wieku, zapewne pod wpływem franc. charmer, niem. bezaubern (BAŃKOWSKI, 2000, T. 1: 215).

29 Pierwszą nazwę (czarodziej) odnotowano dopiero w XVIII wieku, oznaczała „człowieka mającego moc czynienia czarów” (BORYŚ, 2005: 90). W języku staropolskim od XV—XVI wieku występował czarodziejnik, który powstał z dwóch członów: z prasłowiańskiego *čar
(„czar”) i z odczasownikowego, pochodzącego od prasłowiańskiego, *dějati („dziać”). Od niego po-chodzą: czarodziejka i czarodziejski. (Por. BORYŚ, 2005: 90—91).

30 A. Bańkowski datuje oba leksemy jako powstałe w XV wieku. (Por. BAŃKOWSKI, 2000, T. 1: 216).