Współczesne nazwy synonimiczne czarownicy

Rozróżnienia w definiensie stają się już jednak tylko „wysupływaniem”

narastających w „amalgamacie” czarownicy znaczeń ogólnie niewyrazistych, gdyż w samych definicjach pojawiają się bliskoznaczniki pochodzące z róż-nych wzorców semantyczróż-nych jej wyobrażenia. W odniesieniu do tekstów li-terackich są to najczęściej: wiedźma, jędza, Baba-Jaga (WSWB, 2005: 103).

Ze względu na częste synonimiczne przywoływanie nazwy wiedźma przyj-rzyjmy się relacji semantycznej definicji obu nazw postaci — dziś wy-wołujących te same lub zbliżone konotacje, zbieżnych na zasadzie podobień-stwa rodzinnego, jednak w przeszłości kulturowo i w tradycji ludowej od-miennych (por. KRUK, 2008).

Wiedźma odnotowana została w większości słowników języka polskiego w dwu znaczeniach równoważnych czarownicy, to bowiem: „1. według daw-nych wierzeń: kobieta mająca związek ze złymi mocami, rzucająca uroki;

czarownica; 2. pogardliwie [tak mówiono — B.N.S.] o kobiecie starej, brzyd-kiej, kłótliwej; jędza, piekielnica; także jako wyzwisko” (SJPD, 1967, T. 9:

1021; SJPSZ, 1978, T. 3: 701). Nieco inaczej przedstawiono tę relację w In-nym słowniku języka polskiego. Podczas gdy w definicji czarownicy eksponu-je się eksponu-jej fikcyjny charakter (to przede wszystkim „w baśniach i opowie-ściach ludowych zła kobieta”; ISJP, 2000, T. 1: 216), w pierwszej definicji wiedźmy uwzględniono związek postaci z dawnymi wierzeniami ludowymi:

„[...] to, według dawnych wierzeń, kobieta, która ma kontakt ze złymi moca-mi i zajmuje się czaramoca-mi, szkodząc innym ludziom”, z wyglądu „przedsta-wiana jako stara i brzydka kobieta, ubrana w długie, czarne szaty” (ISJP, 2000, T. 2: 1002).

Jednak pierwotny sens wyrazu zdaje się oddawać parafraza nawiązująca do etymologii: wiedźma, wcześniej wiedma, to ‘ta, która wie, tj. zna coś’

(BORYŚ, 2005). Sama nazwa nie miała więc pewnie negatywnego wartościo-wania. Staroruska wěd
ma oznaczała znachorkę i niewiele ją łączyło z cza-rami (BORYŚ, 2005: 692)³¹. Etymologicznie bowiem wiedźma to osoba, która

2.2. Wyobrażenie czarownicy w języku 41

31 Por. definicję w słowniku W. Borysia: „[...] wiedźma od XVI wieku ‘zła czarownica rzu-cająca uroki, czary’, [...] dialektalnie także zmora [...]. Prasłowiańskie dialektalne *vedma—

‘ta, która wie, tj. zna coś’”, rozwinięte w „‘znająca czary, gusła, wieszczka’, od prasłowiańskie-go *vedeti (wiedzieć), wyjątkowa pod względem budowy nazwa wykonawczyni czynności z przyr. *-ma” (BORYŚ, 2005: 692). A. Brückner, definiując wiedźmę, odsyła do języka rosyj-skiego (zapożyczenie od wied’ma), nie wyklucza też prasłowiańrosyj-skiego przejęcia słowa (BRÜCKNER, 1985: 615). Współcześni badacze wywodzą wiedźmę (dialektalne: wiedma,

widź-‘dużo wie, wieszczka, znachorka’, mająca wiedzę z zakresu ziołolecznictwa i przyrody; to także ktoś, kto ma nadprzyrodzoną zdolność widzenia przyszłości, wieszczenia. Takie bliskoznaczniki (wszystkowiedząca czarowni-ca, wieszczka, wróżka) badacze znajdują dla wiedźmy w języku ukraińskim (DŹWIGOŁ, 2004: 74). Dopiero później znaczenie wiedźmy rozwinęło się w ‘złą czarownicę rzucającą uroki, czary’ (BORYŚ, 2005: 692).

Tę zmianę znaczenia i pejoratywne wartościowanie wiedźmy można powiązać z rezultatem piętnowania rytuałów ludowych oraz pogańskich w wyniku ekspansji chrześcijaństwa. Zwyczaj gromadzenia i przechowy-wania wiedzy uległ zapomnieniu, a upowszechnił się obraz wspólniczki sza-tana. Wiedźmy, oskarżane o czary, często utożsamiano z czarownicą (BARANOWSKI, 1965: 97).

Definicje bliskoznacznie traktowanych czarownicy i wiedźmy (także cio-ty), uwzględniające zakres ich funkcjonowania w społeczeństwie, odnajduje-my także w Słowniku folkloru polskiego. Czarownica i wiedźma są tam uzna-ne za reprezentujące folklor mleczarski: „[czarownice — B.N.S.] odbierają krowom mleko”, i lekarski: „wiedźmy bowiem umieją szkodzić zdrowiu, m.in. przez rzucanie uroków, oraz pomagać w wypadkach, gdy medycyna jest bezsilna, np. przez wywoływanie miłości u osób erotycznie obojętnych”, a także folklor myśliwski, wojenny, zbójnicki i złodziejski (SFP, 1965: 73).

Synonimicznie traktuje też wiedźmę oraz czarownicę W. Kopaliński, wymie-niając w definiendum obok siebie czarownice i wiedźmy jako osoby, które

„stosowały praktyki magiczne w celu oddziaływania korzystnego lub zgub-nego” na otoczenie oraz były pomawiane o przymierze z diabłem i inne nie-cne czynności (udział w sabatach, rzucanie uroków, mordowanie niemowląt;

por. KOPALIŃSKI, 2003: 196)³².

ma, widma, miedźwa), w znaczeniu ‘czarownica wszystkowiedząca, zła wróżka’, z języka ukraińskiego (DŹWIGOŁ, 2004: 74). Tę hipotezę potwierdzają inne zapożyczenia z ukraińskiego z tego samego pola semantycznego (znachor, upiór). „Brak go [słowa — B.N.S.] przed XVI wiekiem, w XVI wieku pojawia się u Kochanowskiego, który w celach stylistycznych sięgał po rutenizmy” (DŹWIGOŁ, 2004: 74).

32 Współcześnie w potocznym dyskursie wiedźmie przypisuje się brzydszy wygląd i nega-tywne wartościowanie, choć dyskurs ów potwierdza też pewną świadomość jej związków ze znachorstwem. Użytkownicy języka odwołują się przy tym do danych systemowych — do ety-mologii. Oto przykłady z forum internetowego: Wiedźma — ta, która ma wiedzę; wiedźma jest zawsze stara pomarszczona i ohydna, a czarownica może być młoda i ładna; czarownica rzuca czary, a wiedźma uroki oraz robi wywary i mikstury. chyba :D; wiedzma , zreszta to tak brzmi: jest wredna i zlosliwa (!), a czarownica juz mniej, ale tez moze sie zdarzyc (!); PP;

wiedźma=bad, czarownica=good. Por. http://zapytaj.onet.pl/Category/002,012/2,13506698, Wiedzma__a_Czarownica_jakie_sa_roznice_P.html. Data dostępu: 14 kwietnia 2013.

Warto też — ze względu na częstą obecność w folklorze i w literaturze dla dzieci — zwrócić uwagę na współcześnie bliskoznaczną czarownicy ba-bę-jagę (lub Babę-Jagę), nazywaną też jędzą, jędzoną, babą, wiedźmą, cza-rownicą, a nawet zjadarką i zjadaczką (KOLBERG, 1962). To utożsamianie ma pewnie swoje źródło w podobieństwie jednej z charakterystycznych cech obu postaci (ROSCH, 1973) — baby-jagi i czarownicy „chrześcijańskiej”, trakto-wanej jako współpracownica diabła — ich związku ze sferą złych mocy (WRÓBLEWSKA, 2010). Babę-jagę można odnaleźć w słownikach etymologicz-nych A. Brücknera i W. Borysia w definiensie jędzy³³ jako przykład ruskiej nazwy czarownicy, złej, mściwej wiedźmy z bajek³⁴. Nazwa ta byłaby więc zapożyczeniem z języka rosyjskiego w czasie, kiedy motyw czarów, wiedźm i czarownic odświeżono za sprawą romantycznego powrotu do przeszłości i wierzeń ludowych (DŹWIGOŁ, 2004: 79—80).

Sama jędza jest jedyną spośród licznych nazw boginek mitologii sło-wiańskiej zachowaną w języku pierwotną nazwą, „oznaczającą niegdyś żeń-skiego demona nasyłającego kolkę, kłucie, ból, chorobę” (KOPALIŃSKI, 2003:

484), co potwierdza prasłowiańskie znaczenie — ‘niemoc, choroba’, z wtórną personifikacją (BORYŚ, 2005: 215)³⁵. Także etymologia baby — poza wyjścio-wym znaczeniem rzeczownika: ‘wiedźma-znachorka zamawiająca choroby (formułkami magicznymi) i pomagająca przy porodach’ (BRÜCKNER, 1985:

208; BAŃKOWSKI, 2000: 23; BORYŚ, 2005: 215; MALMOR, 2009: 36) — może od-powiadać nazwie żeńskiego bóstwa opiekuńczego sił leśnych (Leśna Baba czy właśnie Baba-Jaga, Buba lub Jędza) — być echem prasłowiańskiego żeń-skiego demona leśnego — opiekuna inicjacji obu płci (SZYJEWSKI, 2003: 181;

PODGÓRSCY, 2011)³⁶.

2.2. Wyobrażenie czarownicy w języku 43

33 Od prasłowiańskiego *jęga, *ęga — przed III palatalizacją *g. Od XV wieku jędza —

„‘postać bajkowa uosabiająca zło’, przenośnie ‘złośnica, sekutnica’, w staropolszczyźnie od XV wieku ‘kobieta zajmująca się czarami, wiedźma, czarownica’, ‘demon, potwór’” (BORYŚ, 2005:

215).

34 Badania folklorystów i etnografów wykazują niejednoznaczne pochodzenie tej postaci.

Wiadomo jedynie, że jest związana z folklorem wschodniosłowiańskim od XVIII wieku, choć prawdopodobnie, jak pisał Szyjewski, wywodzi się z religii Słowian przedchrześcijańskich — traktowana jako przewodniczka w procesie inicjacji, demon lub bóstwo o rozmaitej prowe-niencji. (Por. SZYJEWSKI, 2003; WRÓBLEWSKA, 2010 — tam też bogata literatura na temat pocho-dzenia postaci).

35 Współczesna definicja słownikowa wskazuje na „baśniowe uosobienie zła pod postacią starej, brzydkiej, zgarbionej kobiety z haczykowatym nosem” (SWJP, 1997: 347).

36 Baba— to też w wierzeniach bałkańskich istota nazywana „staruchą z żelaznym no-sem”. Nazwa odsyła do kręgu wierzeń związanych z Wielką Boginią — Baba (lub Bau) jest jednym z jej imion, którym wzywano ją np. w Sumerze. (Por. SZYJEWSKI, 2001; ŻAK-BUCHOLC,

Dane systemowe (etymologia, definicje słownikowe, synonimy), związane ze stereotypem czarownicy i jej bliskoznacznikami, odsłaniają przyczyny bogactwa skojarzeń poznawczych i emocjonalnych, odkrywają

„eklektyczną” genezę kulturową postaci, „stapianą” współcześnie w bogatą semantycznie całość.

2.2.4. Frazeologizmy i przysłowia związane z czarownicą