Indonezja) jako przyk³ad wspó³pracy z pañstwami ASEAN
EUMM ORGANISATIOTION
41 The UE Refugee Agency (Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. UchodŸców), http://www.unhcr-budapest.org/poland/, 12.03.2010.
42 International Committee of the Red Cross (Miêdzynarodowego Komitetu Czerwonego
Krzy-¿a), http://www.icrc.org/, 12.03.2010.
43 EU Monitoring Mission (EUMM), http://consilium.europa.eu/showPage.aspx?id=622&lang=en, 12.01.2010.
44 Profesor UAM, pracownik INPiD UAM w Poznaniu oraz Instytutu Zachodniego w Poznaniu, zainteresowania naukowe to: wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeñstwa Unii Europejskiej; bez-pieczeñstwo i polityka zagraniczna Polski; tendencje integracyjne i dezintegracyjne w Europie w tym m.in. nacjonalizm, terroryzm czy zagro¿enia asymetryczne; prognostyka i symulacje miêdzynarodo-we. Do najwa¿niejszych publikacji m.in. nale¿¹: Nacjonalizm w Europie Œrodkowo-Wschodniej, Wroc³aw 1998 i 2000; Integracja i dezintegracja Jugos³awii na prze³omie XX i XXI wieku, Poznañ
Nale¿y równie¿ zwróciæ uwagê na g³ówne elementy, które pozwoli³y przetrwaæ mi-sji ECMM d³u¿ej ni¿ inicjatywie ONZ – UNPROFOR, czyli trzy poziomy funkcjonal-ne: strategiczny (obejmuj¹cy dzia³ania OBWE oraz UE), organizacyjny (kwatera g³ówna ECMM/EUMM) i taktyczny (dzia³ania obserwatorów i biur regionalnych)45.
W pierwszym przypadku nale¿y podkreœliæ, i¿ ECMM zosta³a powo³ana do ¿ycia przez OECD, a nastêpnie przekazana pod kuratele WE. Dziêki swemu umocowaniu prawnemu misja mia³a siln¹ pozycjê, poniewa¿ statut jej regulowa³o specjalne Memo-randum (MemoMemo-randum of Understanding – MON) uzgodnione z ka¿d¹ zainteresowan¹ stron¹, tam gdzie przedstawiciele ECMM stacjonowali. Nale¿y równie¿ podkreœliæ, i¿
kompetencje oraz zakres funkcjonalny misji ulega³ zmianie, wraz z ewolucj¹ sytuacji na Ba³kanach. Przyk³adem mo¿e byæ tzw. plan Vance’a–Owena z kwietnia 1993 r.46, nad którego wprowadzeniem mia³a czuwaæ m.in. rozmieszczona tam misja ECMM.
W tym przypadku funkcjonariusze misji byli w stanie dostosowaæ siê do sytuacji pod-czas ka¿dej z faz konfliktów w by³ej Jugos³awii. Wa¿ny element misji stanowi³ sk³ad ECMM, w którego szeregach znaleŸli siê dyplomaci, jak i wojskowi oraz tzw. techno-kraci uczestnicz¹cy w ka¿dym poziomie decyzyjnym od najwy¿szego do najni¿szego szczebla w³adzy, tak aby móc szybko wymieniæ informacje i dzia³aæ wyprzedzaj¹co w sytuacjach kryzysowych. Dziêki temu wybrani cz³onkowie misji mogli w razie po-trzeby byæ wzywani na miejsce kolejnych negocjacji miêdzynarodowych i przedsta-wiaæ informacje jak najbardziej wiarygodne.
Po osadzeniu ECMM w ramach struktur WE pojawia³a siê szeroka gama œrodków oddzia³ywania poczynaj¹c od politycznych i dyplomatycznych, a koñcz¹c na ekono-micznych.
Dodatkowo cz³onkowie misji, nie byli tylko reprezentantami miêdzynarodowej struktury, ale urzêdnikami, w tym kilku w randze ambasadora, reprezentuj¹cego okre-œlone pañstwo WE (ten aspekt mia³ szczególne znaczenie w kwestach finansowych, po-niewa¿ móg³ dzia³aæ stymuluj¹co). Nale¿y podkreœliæ, i¿ czêœæ z tych osób nale¿a³a do œcis³ego krêgu decyzyjnego w pañstwach nale¿¹cych do Rady Bezpieczeñstwa ONZ47.
Bior¹c pod uwagê kolejny poziom podkreœliæ nale¿y, i¿ struktura ECMM uwzglêd-nia³a w pierwszej kolejnoœci szybkoœæ rozlokowania obserwatorów, minimalny nak³ad œrodków oraz potrzebnych szkoleñ w zakresie funkcjonowania takiego podmiotu. Wiê-kszoœæ personelu ECMM stanowili doœwiadczeni europejscy dyplomacji lub wojskowi w s³u¿bie czynnej, co mia³o wp³yw na szybkoœæ i jakoœæ podejmowanych decyzji w
te-2002; Europejskie dylematy i wyzwania, (red.) Poznañ 2004; Terrorism as a Timeless Actor on the In-ternational Stage, (red.) Poznañ 2005; Nationalisms Across the Globe, (wspó³red.) Poznañ 2005; Za-gro¿enia asymetryczne wspó³czesnego œwiata, (wspó³red.) Poznañ 2009; The Faces and Problems of Modern Europe. Case Studies, (wspó³red.) Poznañ 2010.
45 R. Landry, The European Community Monitor Mission (ECMM) in former Yugoslavia: Les-sons Learned for OAU Civilian Missions, http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/PNACL721.pdf, 4.02.2010.
46 Plan przewidywa³ podzia³ Boœni i Hercegowiny na 10 kantonów. Zosta³ on jednak odrzucony w referendum przez boœniackich Serbów w maju 1993 roku (96% przeciw). Latem 1993 r. Serbowie opanowali góry Igman i Bjelaœnica, ca³kowicie odcinaj¹c Sarajewo; szerzej w: B. Koszel, Konflikt na Ba³kanach (1991–1999) a bezpieczeñstwo europejskie, „Zeszyty Naukowe IZ” 2000, Wydawnictwo Instytutu Zachodniego, nr 16, s. 25 i n.
47 R. Landry, The European Community Monitor Mission (ECMM) in former Yugoslavia: Les-sons Learned for OAU Civilian Missions, http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/PNACL721.pdf, 4.02.2010.
renie oraz umo¿liwia³o sp³aszczenie struktury, a co za tym idzie szybszy obieg infor-macji i ich poprawn¹ analizê. Ka¿dy zespó³ monitoruj¹cy móg³ zasygnalizowaæ w razie potrzeby o niepokoj¹cej sytuacji w kilka minut najwy¿szym w³adzom ECMM. Prze-wa¿nie dobra ocena zaistnia³ych wypadków na miejscu by³a wspierana przez tzw. miej-scowego asystenta, który towarzyszy³ obserwatorowi, b¹dŸ obserwatorom. W praktyce ze wzglêdu na charakter misji, ka¿da z zaanga¿owanych stron konfliktów w pañstwach by³ej Jugos³awii mia³a przydzielonego jednego z obserwatorów, co w praktyce poma-ga³o w koordynowaniu ich dzia³añ, wp³ywaj¹c bezpoœrednio na efektywnoœæ ECMM.
Dodatkowo takie rozwi¹zanie minimalizowa³o koszty w³asne i wzmaga³o wra¿liwoœci oœrodka decyzyjnego, gdy¿ jedna przypisana okreœlonemu problemowi osoba mog³a lepiej rozeznaæ siê w miejscowych uwarunkowaniach i prawdopodobnych decyzjach podejmowanych przez analizowan¹ przez siebie stronê konfliktu. Sk³ad ECMM
umo-¿liwia³ równie¿ ³¹czenie wobec okreœlonych sytuacji czynnika dyplomatycznego i woj-skowej perspektywy, ale w tym przypadku czynnik wojskowy by³ na tyle ukryty, ¿e nie prowokowa³ radykalnych reakcji. Sytuacja ta mia³a wp³yw na relatywnie dobre kontakty z przedstawicielami organizacji pozarz¹dowych, które mog³yby byæ o wiele ostro¿niej-sze w kontach ze zmilitaryzowan¹ form¹ obecnoœci innych struktur miêdzynarodowych na Ba³kanach. Organizacjom pozarz¹dowym zale¿a³o na odpowiednim wizerunku, który nie ³¹czy³by siê z militarnymi narzêdziami nacisku, które mog³y budziæ agresje czy niechêæ wybranych spo³ecznoœci48.
Ostatni, taktyczny poziom funkcjonowania ECMM ³¹czy³ siê z budow¹ wizerunku misji, jako nieuzbrojonych i wyraŸnie odznaczaj¹cych siê ekspertów spoœród innych miêdzynarodowych podmiotów. Personel mia³ byæ postrzegany, jako niezale¿ni eksperci, którzy nie interweniuj¹ w konflikt, nie narzucaj¹c z pozycji si³y swoich rozwi¹zañ, ale pracuj¹ nad kompromisem, akceptowalnym przez wszystkich uczestni-ków. Element psychologiczny mia³ równie¿ znaczenie przy wyborze formy zakwate-rowania personelu misji i siedzib regionalnych biur, jak i centrów koordynacyjnych.
W tym przypadku wybrano filozofie „maksymalnego zbli¿enia”, tak aby spo³ecznoœæ, która przyjmuje ekspertów na swoim terenie mia³a wra¿enie uwspólnotowienia gro¿eñ dotykaj¹cych ludnoœæ cywiln¹ i ekspertów. Mia³o to zwiêkszyæ wzajemne za-ufanie, jak i zrozumienie w dialogu oraz w naturalny sposób zbli¿yæ strony.
W konsekwencji cz³onkowie misji nie byli odizolowani lub ograniczani do okreœlone-go obszaru jak wiêkszoœæ „peacekeepers”, w ten sposób uwiaryokreœlone-godniali misjê i jej cz³onków. Dodatkowo wzrasta³a mo¿liwoœæ zebrania i przetworzenia informacji w za-le¿noœæ od wystêpuj¹cych potrzeb przez zespó³ monitoruj¹cy w jego œrodowisku dzia³ania. Du¿ym atutem obserwatorów by³a mo¿liwoœæ wyboru partnerów z którymi grupa, a za jaj poœrednictwem ECMM, mog³a prowadziæ dialog, wypracowuj¹c poro-zumienia. To zespó³ na miejscu by³ odpowiedzialny za sporz¹dzenie punktów kontakto-wych i utrzymywanie relacji z najwa¿niejszymi w ich ocenie partnerami w strukturach lokalnych w³adz, wybranych sektorach gospodarki czy grupach etnicznych lub regio-nalnych oddzia³ach utrzymuj¹cych kontrolê nad okreœlonym terytorium. Ponadto, byli oni odpowiedzialni za utrzymywanie kontaktu z wszystkimi innymi instytucjami lub
48 EU Monitoring Mission (EUMM), http://consilium.europa.eu/showPage.aspx?id=622&lang=en, 12.01.2010.
organizacjami, które dzia³a³y w ich sektorze. To dawa³o wiêkszy wp³yw na przebieg zdarzeñ w danym sektorze, ni¿ np. wyspecjalizowana w podobnym zakresie agenda UNPROFOR. W praktyce strefy poszczególne „odpowiedzialnoœci” UNPROFOR ze wzglêdu na swoj¹ wielkoœæ by³y dzielone miêdzy iloœæ reprezentantów, którzy w kon-sekwencji wspó³dzia³ali z dok³adnie wybranym segmentem miejscowego spo³eczeñ-stwa. To doprowadzi³o ONZ do utrzymywania regularnych spotkañ ze wszystkim stronami konfliktu, aby móc uzyskaæ w³aœciwie informacje dla rozwi¹zania lokalnych problemów. Tylko takie dzia³ania mog³y prowadziæ, do przygotowania i odpowiedniej analizy sytuacji49.
Dodatkowym atutem przedstawicieli ECMM by³a przewaga technologiczna ze-spo³ów monitoruj¹cych, czyli wyposa¿enie w mobilny satelitarny system ³¹cznoœci po³¹czony z odpowiednim oprogramowaniem komputerowym CAPSAT. Dziêki temu systemowi i odpowiednim zabezpieczeniom z nim zwi¹zanym zespo³y ECMM by³y od samego pocz¹tku pod wzglêdem ³¹cznoœci samodzielne. Osoby monitoruj¹ce sytuacjê mog³y po³¹czyæ siê w ci¹gu 15–30 minut z kwater¹ g³ówn¹ ECMM lub innymi wybra-nymi miêdzynarodowymi misjami i poprosiæ o potrzebne wsparcie.
Oprócz atutów i zalet inicjatywy, jak¹ by³a misja ECMM nale¿y równie¿ dostrzec wady i s³aboœci, które wi¹za³y siê w g³ównej mierze z sam¹ struktur¹ i mechanizmami WE, jak i dyslokacj¹ obszarów miêdzy regionalnym oddzia³ami ECMM (to centralne podejœcie utrudnia³o w praktyce skuteczn¹ kontrolê nad zmieniaj¹cymi siê obszarami zagro¿onymi konfliktem).
Bior¹c pod uwagê s³aboœci funkcjonowania WE nale¿y podkreœliæ, i¿ rotacyjna wy-miana sk³adu Prezydencji przek³ada³a siê na du¿¹ rotacjê osób odpowiedzialnych za zarz¹dzanie na ró¿nych szczeblach misji na Ba³kanach. Ponadto, wiêkszoœæ pañstw Wspólnoty posiada³a swoj¹ filozofiê podejœcia do rozwi¹zania problemów pañstw by³ej Jugos³awii. Przejœciowoœæ Prezydencji mia³a w tym przypadku charakter dezinte-gracyjny w ramach ECMM, równie¿ pod wzglêdem logistycznym. Ka¿da zmiana Prezydencji WE/UE wp³ywa³a na redystrybucjê œrodków przeznaczanych na poszcze-gólne przedsiêwziêcia w marach ECMM, parali¿ decyzyjny, jak i zmianê hierarchii celów. Rotacje mia³y g³êboki wp³yw na realizacjê inicjatyw poprzedniej Prezydencji, które ulega³y wyhamowaniu lub z nich rezygnowano. Zawirowania zwi¹zane ze zmian¹ Prezydencji mog³y trwaæ nawet kilka miesiêcy. Te zmiany wp³ywa³y równie¿
w poœredni sposób na relacje z poszczególnymi stronami konfliktu, podwa¿aj¹c wiarygod-noœæ d³ugofalowych planów ECMM. Dotyczy³o to sposobów wypracowywania porozu-mienia prowadz¹cych do wygaszenia istniej¹cych napiêæ. Dodatkowo istnia³y konflikty wewn¹trz WE/UE, pomiêdzy g³ównymi graczami, takimi jak: RFN, Francja, Wielka Bry-tania i W³ochy. Analizuj¹c koleje losu ba³kañskich konfliktów mo¿na zauwa¿yæ, i¿ kon-cepcje tych mocarstw Europy Zachodniej oraz relacje z USA i Federacj¹ Rosyjsk¹ mia³y du¿y wp³yw na kroki podejmowane przez zwaœnione pañstwa by³ej Jugos³awii.
Przez kilkanaœcie lat trwania misji nie mo¿na siê równie¿ oprzeæ sugestii, i¿ czêœæ przedstawicieli misji, choæ oficjalne byli to urzêdnicy ECMM, realizowa³a interesy pañstw ich wysy³aj¹cych, z którymi zwi¹zali dotychczasowe kariery.
49 R. Landry, The European Community Monitor Mission (ECMM) in former Yugoslavia: Les-sons Learned for OAU Civilian Missions, http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/PNACL721.pdf, 4.02.2010.
Oprócz ci¹g³ych zmian polityki ECMM i urzêdników o statucie obserwatora nale¿y zauwa¿yæ, i¿ niezwykle trudno by³o zdyscyplinowaæ tzw. personel pomocniczy, który delegowano za pomoc¹ parytetów przez pañstwa wysy³aj¹ce, wspó³organizatorów misji.
Dodatkowo misja ta traci³a na znaczeniu jako misja „zapobiegawcza” poprzez obecnoœæ i dzia³ania w momentach kryzysowych tzw. niebieskich he³mów, które pomi-mo i¿ w pierwszym okresie wojen na Ba³kanach mia³y ograniczony mandat ds. u¿ycia broni, to ze wzglêdu na ró¿ne incydenty z ich udzia³em skupia³y na sobie uwagê szero-ko rozumniej opinii publicznej.
ECMM, bêd¹c dyplomatycznym organem mia³a ograniczon¹ zdolnoœæ wp³ywania na wydarzenia w strefach prowadzenia walk i konfrontacji w obronie ludnoœci cywil-nej. Powa¿ne problemy pojawia³y siê z chwil¹, kiedy dany obszar znajduj¹cy siê w strefie rozpoznania ECMM stawa³ siê terenem walk, a bezpieczeñstwo cz³onków ulega³o gwa³townemu pogorszeniu. W praktyce zespo³y ECMM musia³y stale nego-cjowaæ i podlega³y uzale¿nieniu od w³aœciwych kontyngentów UNPROFOR w przed-miocie bezpieczeñstwa i ewakuacji z niebezpiecznych terenów50.
Kolejnym mankamentem by³ brak scentralizowanego oœrodka, silnego przywódz-twa w ramach ECMM, które mog³oby z konsekwencj¹ przeprowadzaæ trudne zadania wspólne dla wszystkich stref i zasobów misji. Bak centralizacji doprowadzi³, do rywa-lizacji pomiêdzy poszczególnymi biurami regionów o œrodki wykorzystywane nie zawsze do kluczowych kwestii bêd¹cych przedmiotem misji51.
Wnioski
Bior¹c pod uwagê wydarzenia, które mia³y miejsce szczególnie w pierwszej po³o-wie lat dziewiêædziesi¹tych XX w. trudno oceniaæ dzia³ania najwa¿niejszych aktorów WE/UE za w pe³ni zadawalaj¹ce. Z perspektywy czasu mo¿na dostrzec chaos w for-mu³owaniu wspólnej strategii wobec pañstw by³ej Jugos³awii, a dosadniej ujmuj¹c, brak jakiejkolwiek spójnej wizji rozwi¹zania problemu. Dodatkowo na skutecznoœæ dzia³añ WE wp³ywa³y interesy mocarstw zaanga¿owanych w procesy pokojowe na ob-szarze Ba³kanów. Szczególn¹ rolê pe³ni³a w tym przypadku RFN, która próbowa³a za pomoc¹ kwestii Ba³kanów zaznaczyæ swoj¹ obecnoœæ, jako wschodz¹ca potêga.
Podobne problemy w relacjach z pañstwami by³ej Jugos³awii mia³y inne miêdzyna-rodowe struktury, takie jak ONZ czy OBWE, które skompromitowa³y siê w obliczu wyzwañ i zagro¿eñ na obszarze Ba³kanów.
Nale¿y podkreœliæ, i¿ szczególnie ucierpia³ presti¿ oraz pozycja ONZ w procesie normalizacji stosunków miêdzy pañstwami ba³kañskim. Taktyka ONZ i WE stosowania embarga wobec wszystkich stron konfliktów okaza³a siê nieskuteczna, a si³y pokojowe wielokrotnie odgrywa³y rolê „¿ywych tracz” broni¹c przed NATOwskimi nalotami strategiczne cele serbskie.
50 Ibidem.
51 Ibidem.
Ta wa¿na dla œrodowiska miêdzynarodowego w latach zimnej wojny organizacja, nie potrafi³a lub nie chcia³a ze wzglêdu na interesy cz³onków Rady Bezpieczeñstwa skutecznie wymusiæ na zwaœnionych spo³ecznoœciach warunków trwa³ego pokoju przez wiele lat. Nie potrafiono równie¿ skutecznie przeciwdzia³aæ aktom terroru, któ-rymi pos³ugiwa³y siê strony konfliktu. Normalnym procederem stosowanym na stronie przeciwnej by³y rozliczne gwa³ty, grabie¿e, wypêdzenia i masowe morderstwa nazy-wane eufemistycznie czystkami etnicznymi.
Rozliczne zastrze¿enia w sposobie prowadzenia polityki wobec pañstw ba³kañ-skich mo¿na wysuwaæ do g³ównych aktorów rozpadaj¹cego siê bipolarnego ³adu miê-dzynarodowego, czyli w³adz USA i ZSRR (a w konsekwencji upadku tego ostatniego podmiotu do powsta³ej na jego gruzach Federacji Rosyjskiej).
Oczekiwane rezultaty przynios³a jedynie skoordynowana akcja oparta na wspó³pra-cy mocarstw europejskich, USA i Federacji Rosyjskiej, które w ramach grupy kontak-towej wywar³y skuteczny nacisk na rz¹d w Belgradzie. Niemiecka taktyka wci¹gania do przedsiêwziêæ europejskich FR odnios³a po¿¹dany skutek.
Okaza³o siê w praktyce, ¿e decyduj¹c¹ rolê odegra³a dyplomacja USA „wspomaga-na” si³ami NATO. Zarówno w konflikcie boœniackim, jak i kosowskim ostateczna im-plementacja porozumieñ odbywa³a siê za pomoc¹ samolotów wielozadaniowych albo szturmowych. Po interwencji zbrojnej USA na Ba³kanach przez wiele lat uchodzi³y za jedyne œwiatowe mocarstwo, które pozostaje skutecznym gwarantem status quo nie tylko w Europie.
Oceniaj¹c z perspektywy „powszechnej” nieskutecznoœci wagê i powodzenie misji ECMM, a nastêpnie EUMM trudno z ca³ym przekonaniem stawiaæ jednoznaczne wnioski, poniewa¿ WE na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych XX w. prze¿ywa³y ogrom-ne zmiany zwi¹zaogrom-ne z implementacj¹ TUE. Pañstwa Zachodniej Europy poszukiwa³y za pomoc¹ UE nowej formu³y odpowiadaj¹cej wyzwaniom i zagro¿eniom zwi¹zanym z konsekwencjami upadku bipolarnego ³adu miêdzynarodowego. Dodatkowo w prak-tyce sprawdzono szereg dotychczas pozostaj¹cych w sferze planowania narzêdzi skutecznego oddzia³ywania UE na œrodowisko miêdzynarodowe. Kryzys ba³kañski po-twierdzi³ potrzebê wykszta³towania europejskich mechanizmów zapobiegania konflik-tom, które aby byæ skuteczne, musz¹ mieæ gwarancje realnej, zdolnej do u¿ycia si³y zbrojnej.
Podsumowuj¹c misje ECMM, a nastêpnie EUMM, które sk³ada³y siê wy³¹cznie z neutralnych obserwatorów nale¿y zauwa¿yæ, i¿ nie mia³y one ¿adnego wp³ywu na skuteczne organicznie przemocy, lepszy los ludnoœci cywilnej czy zapobieganie mo¿li-wym konfliktom. Cel misji generalnie siê powiód³, UE otrzymywa³a raporty zawie-raj¹ce newralgiczne informacje o stronach konfliktu i sytuacji w regionach objêtych walkami od bezpoœrednich œwiadków wydarzeñ. W ramach misji sporz¹dzano raport i analizy, czyli organizowano materia³y tzw. bia³ego wywiadu, które dalej by³y kiero-wane do organów centralnych UE i powinny s³u¿yæ do skutecznej koordynacji si³ i œrod-ków niezbêdnych dla stabilizacji regionu.
Bior¹c pod uwagê czas trwania ECMM/EUMM, nale¿y zauwa¿yæ, i¿ z punktu wi-dzenia wyspecjalizowanych organów UE misja musia³a byæ potrzebna i spe³niaæ pok³adane w niej nadzieje, pomimo rosn¹cych kosztów zabezpieczenia niezbêdnego personelu.
Analizuj¹c s³aboœci i silne cechy ECMM nale¿y zwróciæ uwagê, i¿ po³¹czenie cech dyplomatycznej misji z elastycznoœci¹ quasi wojskowej organizacji mia³o tyle samo zalet co wad. Misja pomimo swych zalet, nie wp³ynê³a znacz¹co na zbudowanie trwa³ego pokoju, zabrak³o si³, œrodków i woli politycznej oraz realnej si³y zbrojnej, które w swej gestii WE, a nastêpnie UE nie posiada³y. Ze wzglêdu na swój charakter misja nie mog³a konkurowaæ z operacjami przeprowadzanymi przez ONZ, która dys-ponowa³a miêdzynarodowymi si³ami zbrojnymi, a tym bardziej z póŸniejszym
zaanga-¿owaniem USA i NATO.
Bibliografia
Wydawnictwa zwarte:
B. Jelavich, Historia Ba³kanów – wiek XX, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloñskiego, Kraków 2005.
B. Jelavich, Historia Ba³kanów – wiek XX, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloñskiego, Kraków 2005.
B. Koszel, Konflikt na Ba³kanach (1991–1999) a bezpieczeñstwo europejskie, „Zeszyty Naukowe IZ”
2000, Wydawnictwo Instytutu Zachodniego, nr 16.
F. L. Altmann, Die Balkanpolitik der EU – Regionalansatz Und Prinzip der Kanditionalitaat, „Sud-osteuropa” 1998, nr 10–11.
I. S³omczyñska, Europejska Polityka Bezpieczeñstwa i Obrony. Uwarunkowania – Struktura – Funk-cjonowanie, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej, Lublin 2007.
J. Barcik, Europejska Polityka Bezpieczeñstwa i Obrony Aspekty prawne i polityczne, Oficyna Wy-dawnicza Branta, Bydgoszcz–Katowice 2008.
R. Rabka, Ba³kany 1912–1913, Bellona, Warszawa 2010.
R. Schonfeld, Der Kriegerische Zerfall Jugoslawiens, „Die Internationale Politik 1991/1992. Jahrbu-cher der Deutschen Geselltschaft fur auswartige Politik”, München 1994.
R. Ziêba, Instytucjonalizacja Bezpieczeñstwa Europejskiego koncepcje – struktury – funkcjonowanie, Scholar, Warszawa 2004.
Traktat o Unii Europejskiej Komentarz, pod red. K. Lankosza, C. H. Beck, Warszawa 2003.
Dokumenty:
Traktat Nicejski z 26 lutego 2001.
Traktat Amsterdamski z 2 paŸdziernika 1997.
Traktat o Unii Europejskiej z 7 lutego 1992.
Decyzja Rady 2006/866/CFSP z 30 listopada 2006 przed³u¿aj¹ca mandat Przewodnicz¹cego EUMM, 1.12.2006.
Decyzja Rady 2004/795/CFSP z 22 listopada 2004 przed³u¿aj¹ca mandat Przewodnicz¹cego EUMM, 25.11.2004.
Wspólne Dzia³anie Rady 2006/867/CFSP z 30 listopada 2006 przed³u¿aj¹ce i potwierdzaj¹ce mandat EUMM, 01.12.2006.
Wspólne Dzia³anie Rady 2004/794/CFSP z 22 listopada 2004 przed³u¿aj¹ce mandat EUMM, 25.11.2004.
Wspólne dzia³anie 2003/852/WPZiB z 5 grudnia 2003 r. przed³u¿aj¹ce wspólne dzia³anie 2002/921/WPZiB i rozszerzaj¹ce mandat Misji Obserwacyjnej Unii Europejskiej do dnia 31 grudnia 2004 r.
Wspólne Dzia³anie 2002/921/WPZiB z 26 listopada 2002 r. rozszerzaj¹ce mandat Misji Obserwa-cyjnej Unii Europejskiej.
Wspólne Dzia³anie (2000/811/CFSP) zmieniaj¹ca ECMM na EUMM z 22 grudnia 2000 r.
Materia³y internetowe:
‘MAY WE ALL LEARN AND ACT ON THE LESSONS OF SREBRENICA’, SAYS SECRETARY-GE-NERAL, IN MESSAGE TO ANNIVERSARY CEREMONY, http://www.un.org/News/
Press/docs/2005/sgsm9993.doc.htm.
Charter of Paris for A New Europe, http://www.osce.org/documents/mcs/1990/11/4045_en.pdf.
EU Monitoring Mission (EUMM), http://consilium.europa.eu/showPage.aspx?id=622&lang=en.
International Committee of the Red Cross (Miêdzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzy¿a), http://www.icrc.org/, 12.03.2010.
J. Solana, EU High Representative for the CFSP, Welcomes the successful completion of the European Union Monitoring Mission (EUMM), Brussels, 27 December 2007, S375/07, http://www.euro-parl.europa.eu/meetdocs/2004_2009/documents/dv/sede100108eumm_/sede100108eumm_en.pdf.
M. Musio³, Bezpoœrednie zaanga¿owanie UE w utrzymanie pokoju w Europie, http://www.psz.pl/
tekst-5011/Marek-Musiol-Bezposrednie-zaangazowanie-UE-w-utrzymanie-pokoju-w-Eu-ropie/Str-2.
R. Landry, The European Community Monitor Mission (ECMM) in former Yugoslavia Lessons Lear-ned for OAU Civilian Missions, http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/PNACL721.pdf.
Report of the Secretary-General „The fall of Srebrenica”, http://www.unhcr.org/refworld/coun-try,,UNGA,,BIH,4562d8b62,3ae6afb34,0.html.
The UE Refugee Agency (Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. UchodŸców), http://www.unhcr-budapest.org/poland/.