Feminizm socjalistyczny/socjalistyczno-marksistowski

Feminizm socjalistyczny w ujęciu marksistowskim narodził się w dru-giej połowie XX w., kiedy to feministki tego nurtu zaczęły dostrzegać źródło nierówności między płciami w strukturze społecznej, politycz-nej, ekonomicznej i kulturowej. Feministki tego nurtu zgodne są co do tego, że usytuowanie kobiety wyłącznie w sferze pracy domowej oraz

macierzyństwa służy ekonomicznym interesom kapitalizmu. W ujęciu ściśle marksistowskim emancypacja kobiet może nastąpić tylko na sku-tek usunięcia własności prywatnej i likwidacji burżuazyjnych stosun-ków społecznych. Za rosyjską przedstawicielkę tego nurtu uznaje się Aleksandrę Kołłontaj, pierwszą kobietę na świecie pełniącą funkcję ministra i ambasadora. [J. Bielanowska]

Ch. Beasley, What is feminism?: an introduction to feminist theory, London 2011; S. de Beauvoir, Druga płeć, tłum. G. Mycielska, M. Leśniewska, wyd. 3, Warszawa 2014; Black feminist antropology: Theory, Politics, Pra-xis and Poetics, I. McClaurin (red.), New Brunswick 2001; B. Farnsworth, Aleksandra Kollontai: Socialism, Feminism, and the Bolshevik Revolution, Stanford 1980; M. Bobako, Feminizm islamski. „Niechciane dziecko islamu politycznego”, „Praktyka Teoretyczna” 2013, t. 8 (2), s. 219–247; M. Mar-czewska-Rytko, D. Maj, M. Pomarański (red.), Feminizm, Lublin 2015; B. Friedan, Mistyka kobiecości, Warszawa 2012; A. Gajewska, Hasło: fe-minizm, Poznań 2008; A. Gajewska, Lesbianizm, [w:] Encyklopedia gender. Płeć w kulturze, red. M. Rudaś-Grodzka, K. Nadana-Sokołowska i in., Warszawa 2014, s. 256–259; G. Greer, Kobiecy eunuch, Poznań 2001; J. Helios, W. edlecka, Urzeczywistnianie idei feminizmu w ogólnoświatowym dyskursie o kobietach, Wrocław 2018; A. Heywood, Ideologie polityczne, Warszawa 2008, s. 247–272; A. Heywood, Politologia, tlum. B. Maliszew-ska, Warszawa 2009, s. 75–76, 355; J. Kupczak, Teologiczna semantyka płci, Kraków 2013; A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Leksykon politologii: wraz z aneksem: Partie, parlament, wybory (1989–1997): praca zbiorowa, Wrocław 1998, s. 96–97; A. Maliszewska, Feminizm a postmodernizm. Czy teologia feministyczna ma przyszłość?: zarys problematyki, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” 2012, t. 45, nr 1, s. 84–93; K. Millett, Sexual Politics, Nowy Jork 2016; J. Mitchell, Psychoanalisis and feminism, Lon-don 2000; M. Wollstonecraft, A vindication of the rights of woman, New Haven–London 2014; A.M. Valk, Lesbian feminism, https://www.britanni-ca.com/topic/lesbian-feminism.

Filozofia polityki – jedna z wielu szczegółowych dziedzin refleksji

filo-zoficznej nad szeroko rozumianą polityką. Polisemiczność i wieloaspek-towość pojęcia „polityka” powoduje dyskusje dotyczące przedmiotu f.p. Jednocześnie należy odróżniać f.p. od politologii, teorii polityki czy myśli społecznej. Polityka, na potrzeby identyfikacji i demarkacji

przed-miotu f.p., definiowana jest zwykle bardzo ogólnikowo i rozszerzają-co. W tym sensie dotyczy nie tylko instytucji politycznych (państwo, rząd, partia, system polityczny), ale relacji społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem ich politycznych aspektów. Istnieje spór co do tego, czy należy utożsamiać filozofię polityki z filozofią polityczną. Niektórzy badacze stosują zamiennie oba terminy, inni natomiast je rozróżniają, stosując szereg różnych kryteriów. Filozofii polityki przypisywanych jest wiele funkcji: analityczna, opisowa, legitymizująca, normatywna, eksplikatywna, prognozująca, pragmatyczna czy ideowa. Najczęściej jednak funkcje i zadania f.p. przyporządkowuje się do dwóch kate-gorii: opisowej lub normatywnej. Z jednej strony rolą filozofa polityki jest opisywanie i wyjaśnianie zjawisk politycznych, z drugiej zaś – ich ocenianie pod kątem zgodności z jakąś normą. Często to właśnie ta druga – wartościująca – perspektywa traktowana jest jako typowa dla f.p. Idee i wartości konstruowane w toku refleksji filozoficznej (np. wolność, równość, sprawiedliwość, demokracja, władza) stanowią dla filozofa polityki punkt odniesienia w formułowaniu wniosków ocen-nych i krytyczocen-nych wobec istniejących instytucji społeczocen-nych i poli-tycznych. Dlatego też można wyróżnić trzy podstawowe zadania f.p.: 1) zrozumieć życie polityczne w całej jego złożoności i dostarczyć ję-zyka do opisu różnych jego aspektów; 2) poddać krytyce negatywne zjawiska i praktyki polityczne oraz ich źródła i stojące u ich podstaw założenia; 3) ukazać jak życie polityczne powinno wyglądać; przedsta-wić propozycje poprawy sytuacji, wskazać na różne możliwości i ich ewentualne konsekwencje. Ważnym kryterium wartościowania jest dla filozofa polityki koncepcja człowieka i bliska jej filozofia moral-na. F.p. przyjmuje podejście normatywne, które nakazuje poszukiwać odpowiedzi na pytanie nie tyle „jak jest?”, co „jak być powinno?”. Na gruncie praktyki filozoficznej staje się ono pretekstem do rozwiązy-wania kluczowych dylematów dla każdej wspólnoty politycznej: jak powinno być zorganizowane nasze życie zbiorowe, w jaki sposób po-winny być zaprojektowane instytucje polityczne i społeczne (np. sfera publiczna, system gospodarczy, podział dóbr itp.). Należy podkreślić, że odpowiedzi udzielane na te pytania przez kolejnych filozofów po-lityki nie zawsze mają uniwersalny charakter, często natomiast

od-zwierciedlają stan wiedzy danego okresu historycznego. Wiele z nich jednak podejmowanych było na przestrzeni wieków przez różnych fi-lozofów, a dotyczyły m.in. idealnego ustroju państwa, natury prawa, praw jednostki w relacji z państwem, podstaw suwerenności, granic pomiędzy władzą wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą, związ-ków między moralnością a polityką, wolności politycznej i autonomii jednostki, sprawiedliwości społecznej, granic tolerancji, solidarności, pluralizmu, konfliktu i konsensu politycznego czy dobra wspólnego. Refleksję z zakresu f.p. znajdujemy zarówno u filozofów wypracowu-jących ogólne systemy filozoficzne (wówczas f.p. stanowi integralną część tych systemów; wśród nich należy wskazać takie postacie, jak: Sokrates, Platon, Arystoteles, Św. Augustyn, Św. Tomasz z Akwinu, T. Hobbes, J. Locke, D. Hume, G.W.F. Hegel, J.S. Mill), jak i tych my-ślicieli społecznych i politycznych, których wkład w filozofię jako ca-łość ma mniejsze znaczenie, ale wywarli oni duży wpływ na rozwój samej f.p. (Cyceron, Marszyliusz z Padwy, N. Machiavelli, H. Grocjusz, J.J. Rousseau, J. Bentham, J.G. Fichte, A. de Tocqueville, B. Constant, K. Marks). W drugiej połowie XX w. filozofowie polityczni odgrywali ważną rolę w przestrzeni publicznej państw Europy Zachodniej. Wielu z nich brało udział w debatach publicznych, których celem było roz-liczenie z faszyzmem i komunizmem (H. Arendt, I. Berlin, K. Popper). Współcześnie f.p. podejmuje wiele ważnych kwestii i problemów, np. kierunki i cele procesów społecznych i politycznych (F. Fukuyama, S. Huntington), kondycja sfery publicznej (J. Habermas), organizacja społeczeństwa i systemu politycznego (F. Hayek), teoria sprawiedliwo-ści (J. Rawls), rola i znaczenie państwa wobec jednostki (libertarianizm), wartość wspólnoty w życiu człowieka (komunitaryzm). [R. Marzęcki]

T. Buksiński, Współczesne filozofie polityki, Poznań 2006; R. Goodin, P. Pettit, Przewodnik po współczesnej filozofii politycznej, Warszawa 2002; S. Kowalczyk, Zarys filozofii polityki, Lublin 2008; W. Kymlicka, Współcze-sna filozofia polityczna, Warszawa 2009; E. Maciejowski, O filozofii polityki i filozofii politycznej, „Kultura i Wartości” 2016, nr 20; D. Miller, Political Philosophy: A Very Short Introduction, Oxford 2003; A.J. Simmons, Political Philosophy, Oxford 2007; A. Swift, Political Philosophy: A Beginner’s Guide for Students and Politicians, Cambridge 2006; A. Szahaj, M.N. Jakubowski, Filozofia polityki, Warszawa 2015; J. Zdybel, L. Zdybel (red.), Filozofia

po-lityki współcześnie, Kraków 2013; M. Żardecka-Nowak, Filozofia popo-lityki, „Polityka i Społeczeństwo” 2009, nr 6.

Finanse publiczne – gałąź prawa publicznego, której przedmiotem

ba-dań są normy dotyczące publicznych zasobów pieniężnych oraz ope-racji tymi zasobami. Zajmują się zjawiskami i procesami dotyczącymi powstawania i rozdysponowania pieniężnych środków publicznych, niezbędnych do realizacji funkcji państwa.

Finanse publiczne pełnią następujące funkcje: alokacyjną – dotyczy rozmieszczenia czynników produkcji w gospodarce, ich podziału po-między takie sektory, jak np. obrona narodowa, administracja, służba zdrowia czy szkolnictwo; redystrybucyjną – korygowanie podziału do-chodu narodowego poprzez system podatków i transferów; stabiliza-cyjną – wykorzystywanie polityki fiskalnej dla osiągnięcia zrównowa-żonego wzrostu gospodarczego, w tym zwalczania bezrobocia i inflacji. Zasady i instytucje stanowiące podstawę dokonywania publicznych operacji finansowych tworzą tzw. system finansów publicznych, któ-ry może być rozpatktó-rywany (charaktektó-ryzowany) w wielu przekrojach (płaszczyznach), np. przedmiotowym, prawnym, instytucjonalnym, in-strumentalnym czy technicznym. [P. Siemiątkowski]

C. Kosikowski, Naprawa finansów publicznych w Polsce, Białystok 2011; S. Owsiak, Finanse publiczne, teoria i praktyka, Warszawa 2013.

Forma państwa – termin forma państwa odnosi się do sposobu i

me-tod sprawowania władzy, organizacji naczelnych organów państwa, wzajemnych relacji zachodzących między organami państwa, stanowi konstytucyjnie ustalony sposób organizacji życia społecznego i poli-tycznego. W określaniu formy państwa istotne są takie elementy, jak: system rządów, czyli system naczelnych organów państwa, zależności między nimi; reżim polityczny rozumiany jako metody sprawowania władzy i zasady wyznaczające sposób sprawowania władzy; ustrój te-rytorialny, na który składają się mechanizmy podziału terytorialnego państwa i poziom decentralizacji oraz struktura państwa.

Wielość kryteriów pozwala wyróżnić różne formy państwa. Należy pamiętać, że podziały te nie mają względem siebie charakteru konku-rencyjnego, a wzajemnie się uzupełniają. Opierając się na kryterium ilości podmiotów sprawujących władzę (aczkolwiek podział ten ma charakter w zasadzie archaiczny) można wskazać państwa monokra-tyczne – państwa, w których władza skupia się w rękach jednego pod-miotu, najczęściej monarchy; państwa oligarchiczne, w których władzę sprawuje grupa osób (np. junta wojskowa); państwa demokratyczne posiadające zbiorowy podmiot władzy, którego członkowie na rów-nych zasadach biorą udział w podejmowaniu rozstrzygnięć. Wskazując jako kryterium sposób kreowania podmiotu najwyższej władzy można wyróżnić monarchie – jako państwa z dziedziczną (najczęściej) głową państwa i republiki, gdzie głowa państwa i inne organy władzy pań-stwowej obsadzane są w drodze wyborów. Również i ten podział uzna-wany jest obecnie za nieprzystający do czasów współczesnych.

Analizując formę państwa pod kątem systemu rządów można wska-zać państwa z systemem rządów parlamentarno-gabinetowych, z syste-mem prezydenckim, systesyste-mem komitetowym, systesyste-mem prezydencjal-nym czy zracjonalizowaprezydencjal-nym systemem parlamentarno-gabinetowym. W państwach, które przyjęły system parlamentarno-gabinetowy egze- kutywa ma charakter dualistyczny, składając się z jednoosobowej gło-wy państwa i kolegialnego organu władzy gło-wykonawczej. Głowa pań-stwa jest nieodpowiedzialna przed parlamentem, a wszystkie akty głowy państwa wymagają dla swojej ważności kontrasygnaty premiera lub członka rządu. Konsekwencją braku odpowiedzialności politycznej głowy państwa jest brak możliwości odwołania jej przez parlament. Rząd będący kolegialnym organem władzy wykonawczej musi cieszyć się zaufaniem większości parlamentarnej, ponosi również polityczną odpowiedzialność przed parlamentem.

W państwach, które przyjęły system prezydencki władza wyko-nawcza ma charakter monokratyczny. Prezydent, pełniący rolę głowy państwa, wybierany jest w wyborach powszechnych, kieruje działal-nością wykonawczą. Głowa państwa nie ponosi odpowiedzialności politycznej przez legislatywą, nie posiada również prawa rozwiązania legislatywy, nie dysponuje również prawem inicjatywy prawodawczej.

Do cech systemu prezydencjalnego (zwanego także systemem półprezydenckim) należy zaliczyć dualistyczną egzekutywę, na którą składają się jednoosobowa głowa państwa – prezydent wybierany w wyborach powszechnych i kolegialny organ – rząd, a każdy organ dysponuje własnymi kompetencjami wykonawczymi. Rząd może ist-nieć tylko przy posiadaniu zaufania parlamentu oraz prezydenta, zaś prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamen-tem.

W systemie komitetowym organem nadrzędnym wobec pozosta-łych organów jest parlament, który skupia w swoich rękach kompeten-cje prawodawcze oraz wykonawcze. Władza wykonawcza jest mono-kratyczna i należy do rządu, wyłanianego przez parlament.

Elementem składającym się na formę państwa jest reżim politycz-ny, rozumiany jako metody sprawowania władzy, zasady relacji mię-dzy władzą a społeczeństwem, styl polityczny. Można wskazać trzy reżimy polityczne – demokratyczny, autorytarny, totalitarny. W pań-stwach o reżimie demokratycznym funkcjonowanie władzy i jej re-lacje ze społeczeństwem opierają się na demokracji przedstawiciel-skiej, istnieniu mechanizmów kontroli władzy przez społeczeństwo i odpowiedzialności władzy przed społeczeństwem. Społeczeństwo bierze czynny udział w życiu państwa, w podejmowaniu decyzji np. poprzez instytucje wolnych, demokratycznych wyborów czy instytucje demokracji bezpośredniej, a państwo gwarantuje szeroki zakres wol-ności. W państwie o reżimie autorytarnym organy państwa i władza uznają swoją nadrzędność wobec obywateli, sposób rządzenia opiera się na metodach policyjnych, a obywatele podporządkowani zostają decyzjom wąskich grup władzy. Wolności i prawa jednostki tracą na znaczeniu, a polityka państwa opiera się często na elementach na-cjonalistycznych. Reżim totalitarny opiera się na dyktaturze grupy lub jednostki. Władza dąży do całkowitego podporządkowania i kontro-lowania każdej sfery życia obywateli, narzucenia określonej ideologii, a stosunki między państwem a obywatelami opierają się głównie na strachu i przemocy, czemu służy rozbudowany aparat policyjny.

Kryterium struktury terytorialnej państwa pozwala wyróżnić państwa unitarne (jednolite) i państwa federalne. Państwa unitarne

charaktery-zuje jeden system prawny, jednolita struktura organów państwa, zaś podział terytorialny ma znaczenie jedynie dla celów administracyjnych. Struktura państw federalnych (związkowych) zakłada istnienie wyod-rębnionych części (stany, landy, kantony) mających charakter zbliżony do państw, ale nie stanowią odrębnych podmiotów w rozumieniu pra-wa międzynarodowego. Przymiot suwerenności znajduje się po stronie federacji. Samodzielność części składowych przejawia się w możliwości tworzenia przepisów prawa, obowiązujących na ich obszarze, własnym systemie władz, własnych budżetach, ale także często symbolach (go-dło, barwy, hymny) czy obywatelstwie. Charakterystyczny dla państw federacyjnych dualizm organów państwa, dualizm prawa wymaga do-konania podziału kompetencji między organy federacji a organy części składowych, co najczęściej ma miejsce w przepisach rangi konstytucyj-nej. Przykładami państw federacyjnych są Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, Konfederacja Szwajcarii, Republika Federalna Niemiec, Bra-zylia, Kanada. [J. Juchniewicz]

B. Banaszak, Porównawcze prawo konstytucyjne współczesnych państw demokratycznych, Warszawa 2007; M. Zmierczak, S. Wronkowska (red.), Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie, Warszawa–Po-znań 1993; J. Kowalski, W. Lamentowicz, P. Winczorek, Teoria państwa i prawa, Warszawa 1986; R.M. Małajny, Polskie prawo konstytucyjne na tle porównawczym, Warszawa 2013; P. Uziębło (red.), Prawo konstytucyjne. Diagramy, Warszawa 2014; E. Zieliński, Nauka o państwie i polityce, War-szawa 1999.

Fundamentalizm (łac. fundamentum – grunt, podstawa, zasada) – jest

to pojęcie z pogranicza religii (fundamentalizm występujący w cywili-zacjach sakralnych) i doktryn politycznych (fundamentalizm sekulary-stycznych ideologii totalitarnych) oznaczające sposób myślenia i po-strzegania świata w oparciu o podstawowe, dosłownie traktowane, „prawdy” uznane za odwieczne i niepodważalne niezależnie od swojej treści. Zwolennicy poszczególnych fundamentalizmów przejawiają gor-liwość w głoszeniu swojej „prawdy” i kierują się rygoryzmem w prze-strzeganiu zawartych w niej zasad. Fundamentaliści postrzegają świat w skrajnie dychotomicznych kategoriach, odnoszących się do

uczest-nictwa w życiu społeczno-kulturowo-politycznym, dzieląc świat na „swoich” i „obcych”; „dobrych” i „złych”; „wyznawców” i „niewiernych”; „wierzących” i „niewierzących” etc. Cechy charakterystyczne funda-mentalizmu to: monopolizacja „prawdy”, przeświadczenie o uosabianiu „jedynej i właściwej drogi” postępowania, dominacja przekazu ideowe-go, artykułowana niezgoda na sytuację teraźniejszą wraz z wyraźnym wskazaniem źródła odpowiedzialnego za dziejące się zło, odrzucenie dialogu, wysuwanie roszczeń o charakterze absolutnym, częste posłu-giwanie się przemocą. Termin ten oznaczać może również dogmatyzm, autorytaryzm i brak elastyczności. W kontekście religijnym najbardziej znamiennym przykładem fundamentalizmu jest fundamentalizm islam-ski, zaś w kontekście politycznym elementy myślenia fundamentali-stycznego odnaleźć można na przykład w liberalnym sceptycyzmie, opartym na fundamentalnym przekonaniu, iż wszystkie teorie można podważyć (za wyjątkiem jego samego). [J. Bielanowska]

A. Heywood, Politologia, tłum. B. Maliszewska, Warszawa 2009, s. 78; P. Jaroszyński, Polityczny fundamentalizm, „Człowiek w Kulturze” 1998, nr 11, s. 177–183; Z. Kunicki, Religia, fundamentalizm religijny i liberal-ne wyzwania. Od doktryny do postawy, „Forum Politologiczliberal-ne” 2005, t. 2, s. 149–151; R. Spamean, Uwagi o pojęciu fundamentalizmu, [w:] Społe-czeństwo liberalne: rozmowy w Castel Gandolfo, tłum. A. Kopacki, Kra-ków–Warszawa 1996; B. Tibi, Fundamentalizm religijny, tlum. J. Danecki, Warszawa 2001.

G

Gabinet cieni – inaczej „oczekujący rząd”. Gabinet cieni jest tworzony

przez partię polityczną, która dąży do przejęcia władzy w państwie. Jest to grupa ważnych polityków wywodzących się z partii opozy-cyjnej, która jest przygotowana do kierowania resortami rządowymi z chwilą przejęcia władzy w państwie przez jej ugrupowanie. Struktu-ra gabinetu cieni odpowiada strukturze rządu aktualnie spStruktu-rawującego władzę. Każdy urzędujący minister ma swego odpowiednika, swój cień w opozycyjnym gabinecie. Idea gabinetu cieni nawiązuje do systemu partyjnego w Wielskiej Brytanii, w którym – obok zasady

większościo-wej – kluczową rolę odgrywa zasada dwupartyjności wyrażająca się w stałej rywalizacji między większością parlamentarną, którą tworzy partia rządząca, a partią opozycyjną tworzącą gabinet cieni. W Polsce pierwszy gabinet cieni powołał Zarząd Krajowy Platformy Obywatel-skiej. Uchwała nr 03/64/2006 z 10 stycznia 2006 r. tworzyła gabinet cieni Platformy Obywatelskiej jako alternatywę wobec rządu Kazimie-rza Marcinkiewicza. Jego zadaniem było monitorowanie i analizowa-nie pracy poszczególnych ministerstw, zajmowaanalizowa-nie stanowisk wobec decyzji podejmowanych przez rząd PiS oraz aktywne uczestnictwo w opracowaniu programowych założeń działalności partii. 13 stycznia 2006 r. w lustrzanym rządzie PO funkcję premiera przyjął Jan Rokita. 22 listopada 2009 r. na konwencji Prawa i Sprawiedliwości zapowie-dziano powołanie zespołów eksperckich, których przedmiotem pracy miały być określone obszary polityki państwa. Ich celem miało być przede wszystkim przekonanie wyborców, że PiS ze swoim programem i kadrami stanowi lepszą alternatywę dla rządu Donalda Tuska do rzą-dzenia państwem. Unikano jednak sformułowania „gabinet cieni” dla określenia tej konstrukcji. 17 listopada 2016 r. Platforma Obywatelska utworzyła gabinet cieni, w którym tekę premiera otrzymał przewodni-czący tego ugrupowania Grzegorz Schetyna. [J. Marszałek-Kawa]

J. Bateman, In the shadows: The shadow cabinet in Australia, 2008, www. aph.gov.au; M. Farr, The Shadow Cabinet, www.historyandpolicy.org; gabinetcieni.org; Gabinet cieni PO, 19.11.2007, dziennikpolski24.pl; R. Grochal, Platforma powołała gabinet cieni. Chce patrzeć rządowi na ręce i tropić „PiSewiczów”, 17.11.2016, www.wyborcza.pl; I. Kapsa, „Kryzys” we współczesnej polityce brytyjskiej – konsekwencje dla systemu partyj-nego, https://www.researchgate.net/profile/Izabela_Kapsa/publica- tion/308404756_Kryzys_we_wspolczesnej_polityce_brytyjskiej_konse-kwencje_dla_systemu_partyjnego/links/57e2fe5008aecd0198dd8371/ Kryzys-we-wspolczesnej-polityce-brytyjskiej-konsekwencje-dla-syste-mu-partyjnego.pdf; S. Keshari, What is shadow cabinet, www.quora.com [dostęp: 20.07.2018]; Shadow cabinet, www.dictionary.com [dostęp: 20.07.2018]; W. Świetlik, PiS tworzy własny gabinet cieni, „Dziennik Łódz-ki”, 23.11.2009, dzienniklodzki.pl; www.parliament.uk.

Geopolityka (gr. ge – ziemia, gr. politika) – sztuka rządzenia polis.

Ro-zumiana jest a) jako nauka dotycząca związków pomiędzy rozwojem i polityką państw a przestrzenią i warunkami geograficznymi. Posiada charakter interdyscyplinarny związany z obszarami m.in. politologii, hi-storii, ekonomii, stosunków międzynarodowych, geografii politycznej. b) jako myśl polityczna stanowiąca element, podbudowę doktryny politycz-nej. Służy uzasadnieniu koncepcji geopolitycznych dotyczących istnienia zależności pomiędzy np. terytorialnym rozwojem państw i ich polityką zewnętrzną a środowiskiem geograficznym. Czynniki geograficzne w tej koncepcji determinują politykę międzynarodową. c) jako działanie państw determinowane określonymi warunkami geograficznymi. [A. Hołub]

Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i geostrategia, Warszawa 2007; S. Otok, Geografia polityczna: geopolityka, ekopolityka, globalistyka, Warszawa 2009; L. Sykulski (red.), Przestrzeń i polityka. Czynnik geograficzny w bada-niach politologicznych, Częstochowa 2013.

Gier teoria – obszar nauki analizujący sposoby podejmowania decyzji

w sytuacjach konfliktowych, w którym zakłada się, że działania uczest-ników gry mają wpływ na decyzje pozostałych jej uczestuczest-ników i są przez nich brane pod uwagę. Wywodzi się z badania gier hazardowych. Jej podstawy opracowali i opublikowali w 1944 r. J. von Neuman i O. Mor-genstern.

Teoria gier pozwala przewidzieć i analizować działania uczestników gry, rozumianej jako dowolna sytuacja konfliktowa. Znalazła zastoso-wanie w ekonomii, polityce, psychologii, informatyce, socjologii czy biologii.

Jednym z najbardziej znanych przykładów gier jest tzw. dylemat więźnia, dotyczący dwóch oskarżonych o wspólne popełnienie prze-stępstwa (napadu na stację benzynową). Każdy z nich przesłuchiwany jest oddzielnie, zostali poinformowani o zagrożeniu wyrokiem, które zależy od tego co obaj wybiorą: przyznanie się czy nieprzyznanie się. Wymiar kary uzależniony jest od decyzji każdego z oskarżonych, podej-mowanych bez udziału i wiedzy drugiego. Skutki podjętych przez nich

decyzji ilustruje tzw. macierz wypłat (wyroków). Najlepszym rozwiąza-niem byłoby nieprzyznanie się do napadu. Jednak strategią dominującą jest przyznanie się niezależnie od tego co zrobi drugi gracz. Rozwiązanie racjonalne z punktu widzenia poszczególnych graczy nie jest dla nich optymalne.

Teoria gier była wielokrotnie rozwijana i modyfikowana. Efektem tego są powszechnie znane badania, wielokrotnie nagradzane nagrodą Nobla (np.: H. Simon, J. Nash, W. Vickrey, R. Aumann, L. Hurwicz). Licz-ne znalazły sobie stałe miejsce w głównym nurcie ekonomii. [P. Sie-miątkowski]

H.R. Varian, Mikroekonomia. Kurs średni – ujęcie nowoczesne, Warszawa 2018.

Głowa państwa – osoba stojąca na czele państwa, jego najwyższy

przedstawiciel, uosabia jego ciągłość oraz ciągłość sprawowania wła-dzy i pełni zazwyczaj rolę stabilizującą w życiu politycznym. W nie-których systemach politycznych (np. USA) jest to najważniejszy organ władzy państwowej o bardzo silnej pozycji wśród organów władzy, który realnie rządzi, częstym przypadkiem jest definiowanie głowy państwa jako części władzy wykonawczej. W monarchiach konstytu-cyjnych monarcha zaś panuje, a nie rządzi, spełniając przy tym głównie