Formy czasu przeszłego wyrażające czas wieczny (ponadczasowość)

Bardzo ciekawe jest także użycie aorystu w kontekście ponadczasowym. Sygnalizuje on nam stan bez początku i bez końca (na co wskazują formy praesens we współczesnych przekładach polskich czy rosyjskich). W star-szych przekładach słowiańskich bądź staropolskich mamy tu czas prze-szły za oryginałem łacińskim bądź greckim.

Formy tego typu występują w psalmach o charakterze mądrościowym i dydaktycznym, co pozwala wysnuć wniosek, że wyrażają one stany po-żądane, są gotowymi wzorcami postępowania, szablonami ustalonymi na „początku czasu”14. To, co czynić ma bohater wypowiedzi, zostało już kiedyś uczynione. Psalmista odwołuje się do tego, co już kiedyś zaistnia-ło, bo od tego wszystko się zaczęło i do tego wszystko powróci15. Czyn zy-skuje bowiem sens, kiedy się powtarza16. To odniesienie do „początków czasu” pozwala wytłumaczyć formy preterytalne w interesujących nas psalmach. Forma ta wskazuje bowiem na obiektywną przeszłość. Moż-na by powiedzieć, że jest to zdarzenie z okresu życia przodków obecnych pokoleń. To wielokrotnie na kartach psałterza spotykani „ojcowie nasi” wykonali tę pewną czynność. Jednocześnie cykliczność pojmowania cza-su sprawia, że stan ten nigdy nie zniknie, pierwotne zdarzenie i stany po-wtórzą się w przyszłości w następnych zdarzeniach i stanach 17. Można zaryzykować w tej sytuacji stwierdzenie, że pokolenia przeszłe kształtują pokolenia obecne i przyszłe. Trudno tu zatem mówić o jakimś konkret-nym stanie czy zdarzeniu zakończokonkret-nym w przeszłości. Sam czas przesta-je być czasem w naszym potocznym rozumieniu, staprzesta-je się czasem wiecz-nym i nieskończowiecz-nym.18 Nie ma tutaj konkretnego wykonawcy czynności. Jest nim każdy, kto będzie postępować w określony sposób ustalony kie-dyś na „początku czasu”. Czas wieczny stawia narratora zupełnie na ze-wnątrz wydarzeń. Opisuje on wydarzeń, które widzi, tylko które były (są

14 Por. B. A. Uspienski, Historia i semiotyka, przeł. B. Żyłko, Gdańsk 1999.

15 Por. F. Braudel, Historia i nauki społeczne – długie trwanie, [w:] tenże, Historia

i trwanie, Warszawa 1971, s. 77.

16 Por. M. Eliade, Mit wiecznego powrotu, Warszawa 1998, s. 13.

17 O pojmowaniu czasu w Biblii patrz np. Z. Ziółkowski, Najtrudniejsze stronice

Bi-blii, Warszawa 1989, А. Я. Гуревич, Время как проблема истории культуры,

„Воросы философии” 3 (1969), s. 105–116.

18 Por. J. Karzarnowicz, „Czas wieczny” a czas gramatyczny. Formy czasowe w

cerkiew-no-słowiańskich przekładach psalmu I, „Roczniki Humanistyczne Katolickiego

i będą) w rzeczywistości. Teraźniejszość jest sumą wydarzeń wczoraj-szych, przedwczorajszych i niegdysiejszych.

Psalm 1 jest utworem moralizatorsko-dydaktycznym, przekazującym pewne prawdy ogólne. Formy czasu przeszłego trudno tu rozpatrywać w sensie konkretnych zdarzeń w przeszłości. Bliższa analiza nie pozwa-la na traktowanie przekazanych treści jako konkretnych pojedynczych czynności, lecz raczej jako czynności ogólnych, potencjalnych w przyszło-ści i teraźniejszoprzyszło-ści. Odbiór taki ułatwiają używane w następnych wer-sach tego psalmu formy czasu teraźniejszego (przyszłego prostego). Tych samych form używają współcześni tłumacze księgi psalmów. Na drogę sprawiedliwych weszli nasi przodkowie, a my, jeśli mamy być błogosła-wieni jak oni, także musimy tak postępować, inaczej mówiąc, czas na-szych przodków powinien się powtórzyć:

BNO 1, 1: блаженъ мѫжъ иже не иде на советъ нечестивхъ и на пꙋти грѣшных не ста и на сѣдалищи гꙋбитель не сѣде. W tekście greckim użyto oczywiście formy czasu przeszłego – aorystu: Μακάριος ἀνήρ ὁς οὺκ ἐπορεύθη εν βουλή ἀσεβών και εν ὁδή ἁμαρτωλών ουκ ἔστη και επὶ καθέδραν […] ουκ ἐκάθισεν.

Fragment ten w Psałterzu synajskim nie zachował się. Według Se-verjanowa czytelne są zaledwie ułamki niektórych wyrazów. Pierwsze sło-wa rekonstruuje on jako блаженъ мѫжъ иже не идет.

Dla porównania współczesne przekłady polski i rosyjski: Szczęśliwy mąż, który nie idzie za radą występnych

Nie wchodzi na drogę grzeszników I nie siedzi w kole szyderców.

Блажен муж, который не ходит на совет нечестивых

Не стоит на пути грешных

И не сидит в собрании развратителей.

Psalm 14 ma charakter dialogu między pielgrzymami a chórem świątynnym. Pielgrzymi zadają pytanie, jakie cechy powinien speł-niać każdy, kto pragnie wstąpić na Górę Pańską i tam przebywać. Kwe-stie chóru są odpowiedzią na zadane pytania. Jedną z nich jest przed-stawiony tu wers 4. Taka interpretacja psalmu pozwala doszukiwać się w nim elementów dydaktycznych i etycznych. Odpowiedzi chóru mają

charakter prawd ogólnych. Forma czasu przeszłego wskazuje na okre-ślone zdarzenie w przeszłości, które stało się jakby wzorcem postępowa-nia, modelem etycznym dla późniejszych pokoleń. Wszystko to powodu-je, że czynność, o której tu mowa, powtórzy się w następnych okresach czasowych.

SBNO 14, 4: съребра своего не дастъ въ лихвѫ и мꙑта на непо-винънꙑхъ не приѩтъ.

το αργύριον […] ουκ ἔδωκεν […] και δώρα […] ουκ ἔλαβεν.

W przekładzie rosyjskim użyto tu formy czasu teraźniejszego: „кто серебра своего не отдает и не принимает даров против невинного”.

Dokładnie taki sam charakter ma Psalm 23, którego wers 4 jest jak-by powtórzeniem kwestii chóru z Psalmu 14. Tu wyraźnie podkreślona jest jednostkowość zdarzenia w przeszłości, które jednak nie jest stwier-dzeniem faktu. Dydaktyczny charakter psalmu każe dopatrywać się tu znaczenia ponadczasowego. I tutaj przeszłość staje się jakby nauczycielką późniejszych pokoleń. Zdarzenie, które zaszło w przeszłości, powtórzy się w teraźniejszości i przyszłości.

23, 4: иже не приѩтъ насоуе дш̅ѩ своеѩ и не клѩтъ сѩ лестьѭ искрънюмоу своемоу си прииметъ благословествение отъ г̅ѣ. ὁς οὺκ ἔλαβεν […] την ψυχήν αυτου και ουκ ὥμοσεν επὶ δόλω τω πλήσιον αυτου.

Inny charakter mają fragmenty Psalmu 18. Forma czasu przeszłego przekazuje tu zdarzenia w przeszłości, które zachodzą w teraźniejszości nadawcy komunikatu i na pewno powtórzą się w przyszłości. To nadaje im pewnego znaczenia ponadczasowego. Przekazują one jakby stan trwa-jący wiecznie, mimo że nie przekazują prawd ogólnych dydaktycznych. Z drugiej jednak strony można je rozpatrywać jako informujące o trwa-niu stanu rozpoczętego w przeszłości:

SB 18, 1–5: нбс̅а повѣдаѭтъ славѫ бж̅їѭ творъ же рѫкоу его възвещаетъ твръдъ денъ дъни отърꙑгаетъ глаголꙑ его и но-щъ нощи възвещаетъ разоумъ […] во въсѫ землѭ изидѫ вѣ-щаньѣ ихъ. N: нбс̅а исповедаѫтъ славѫ бж̅їѭ тваръ же рѫкоу его възвѣ-щаеть тврьдь днь дни отргаетъ гл̅ъ и нощъ нощи възвѣща-етъ разоумъ […] въ всѧ земѧ изде веание ихъ.

O: нбс̅а повѣдꙋютъ славꙋ бж̅їю творене рꙋкu его възвеаетъ твердь днь дни отргаетъ гл̅ъ и нощъ нощи възвещаетъ ра-зоумъ […] въ всю землю изде веание ихъ.

οἱ ουρανοί διηγοῦνται δόξαν θεου ποίησιν δε χιερών […] νυξ νυκτί ἀναγγέλει γνωσιν […]εἰς πάσαν την γην ἐξήλθεν ὁ φθόγγος αυώων. Dla porównania te same słowa we współczesnych tłumacze niach: По всей земле проходит звук их.

Ich głos rozchodzi się na całą ziemię.

Po całej ziemi rozbrzmiewają ich dźwięki.

Wers 5 psalmu 39 ma znów wymowę dydaktyczną. Użyta tu forma czasu przeszłego odsyła do obiektywnej przeszłości i nazywa zdarzenie, które wtedy zaszło. Charakter pouczający wersu wskazuje, że zdarzenie to powtórzyć się musi w późniejszych okresach czasowych. Ta przeszłość ma tu bowiem znów wskazać wzór postępowania:

SBNO 39, 5: блаженъ мѫжъ емꙋ же есть имѧ гн̅е оупъванїе его и не призрѣ в соуѣа (O: сꙋетнаа, N: въ соуетꙑ, B: въ соуа). Μακάριος ἀνήρ ου ἔστιν το όνομα κυρίου […] και ουκ ἐνέβλεψεν εἰς ματαιότητας.

We wszystkich przytoczonych tu przykładach używa się form czasu przeszłego. W niektórych współczesnych przekładach odpowiadają im formy czasu teraźniejszego. Formy czasu przeszłego używane są zgod-nie z tekstem oryginału greckiego, a formy czasu teraźzgod-niejszego w tek-stach współczesnych wskazują na interpretację danego fragmentu, a nie jego dosłowny przekład. Za tą niezgodnością kryją się też pewne róż-nice semantyczne. Forma czasu przeszłego wskazuje zawsze na począ-tek w przeszłości jakiegoś stanu pożądanego, modelowego. Sprawia, że wszystko ma swój początek leżący gdzieś w początkach stworzenia. Ma-my tu do czynienia nie z przeszłością w rozumieniu potocznym, poprze-dzającą teraźniejszość, lecz raczej z przeszłością równoległą do teraźniej-szości w innej płaszczyźnie – odwieczności stworzenia i Stwórcy, a nie samego psalmisty. Forma czasu teraźniejszego nie wyraża charakteru rytuału, modelu czy wzorca postępowania ustalonego kiedyś na począt-ku. Formy te są raczej moralnym imperatywem i nazywają jedynie stany pożądane.

Warto zastanowić się nad genezą takiego użycia form czasu przeszłego we wczesnych cerkiewnosłowiańskich (także staropolskich) przekładach

psałterza. Wszystko wydaje się wskazywać, że w zakresie tym oddają one dosłownie tekst oryginału greckiego lub łacińskiego. W języku greckim użycie aorystu dla wyrażenia czynności ogólnych, zwyczajowych jest nor-malnym dodatkowym znaczeniem tej formy, powstałym w wyniku prze-sunięcia semantycznego aorystu jako czasu przeszłego nierozciągłego w czasie19. Brak poświadczeń użycia form omawianego typu w oryginal-nych tekstach słowiańskich zdaje się potwierdzać tę tezę. Jednak znawcy problemów temporalności w niektórych językach słowiańskich wskazu-ją, że użycie form czasu przeszłego w znaczeniu czynności zwyczajowych, typowych, ogólnych w języku rosyjskim20 czy serbskim21. Przemawiałoby to za rodzimością tego znaczenia słowiańskich form preterytalnych (przy-najmniej w części języków).

1.5. Inne formacje werbalne w funkcji