Kontynuatywne znaczenie form czasu przeszłego

Ten motyw początku, o którym mowa powyżej, jest w psalmach bardzo ważny i czytelny także i poniżej, gdzie akcentuje się początek trwającego nadal stanu. Niekiedy znaczenie to wynika ze znaczenia leksykalnego cza-sownika bądź może być sygnalizowane przez kontekst. Można tu śmiało powiedzieć, że aoryst wyraża początek stanu w przeszłości, który trwa na-dal. Moment czynności poprzedza moment mówienia. Moment referen-cji jest jakby rozciągnięty w czasie. Można by nazwać taką formę aorystu kontynuatywną. Znaczenie takie pokrywa się w pewnym stopniu z czasem teraźniejszym, niemniej jednak aoryst sygnalizuje zawsze początek sta-nu w przeszłości, co graficznie przedstawić można w następujący sposób:

Czas teraźniejszy:

T oś czasu

M moment mówienia

Strzałka oznacza przebieg wydarzenia, jak widać, sugeruje ona stan bez początku i bez końca. Użyta w podobnym znaczeniu forma aorystu sugeruje już początek w przeszłości tego trwającego stanu:

T oś czasu

M moment mówienia

t moment zdarzenia wyrażonego formą aorystu

Porównajmy odpowiedni materiał. Psalm drugi przedstawia trwają-cy stan zamętu, chaosu i powszechnych występków. Utrzymane są one w czasie przeszłym, który może tu sugerować tym samym początek tego stanu w przeszłości. Niektóre współczesne przekłady stosują w tym przy-padku formy czasu teraźniejszego, które sugerują wspomniany wyżej stan bez początku. Forma czasu przeszłego w przekładach cerkiewnosłowiań-skich zapisana została zapewne pod wpływem oryginału greckiego.

SBNO 2, 1: въскѫѭ шѧташѧ (N: шѧташѫ, O: шаташа) сѩ езъци  людье пооучшѧ сѩ (N: пооучишѫ, O: пооучиша) тъщетнъмъ. ἵνα τι φρύαξαν ἔθνη και λαοὶ ἐμελέτησαν κενά.

Dla porównania we współczesnych przekładach użyty jest tu czasow-nik w czasie teraźniejszym. Porównajmy teksty rosyjskie:

Зачем мятутся народы

и племена замышляют тщетное9. W innym przekładzie czytamy: Зачем мятутся гордые народы И тщетного желают племена10.

Tekst polski według Biblii Jerozolimskiej oczywiście znowu proponu-je czas teraźniejszy:

Dlaczego narody się buntują,

Czemu ludy knują daremne zamysły11.

9 Por. Библия. Книги Священного Писания Ветхого и Нового Завета. Канонические в русском переводе с параллельными местами, Москва 1968.

10 Por. Псалмы Ветхого Завета. Стихотворное переложение Игн. Ивановского,

Санкт Петербург 1994.

Tak samo formy czasu teraźniejszego zastosował w tym miejscu tłu-macz łacińskiej Wulgaty św. Hieronim:

Quare fremuerunt gentes et populi meditati sunt inania.

ale już ksiądz Jakub Wujek zmienił w swoim przekładzie formy czasu teraźniejszego na przeszły:

Czemu się wzburzyli pogani, a ludzie rozmyślali prożne rzeczy12.

Omawiane znaczenie najbardziej czytelne jest w kilku ustępach za-wierających czasowniki, których znaczenie leksykalne wskazuje na trwa-jący stan. W Ps 5 modelowany jest taki właśnie stan zapoczątkowany ja-kimś zdarzeniem. Dodać tu należy, że interpretacja poniższych ustępów jako zwykłych form opowiadających o pewnym zdarzeniu w przeszłości zmienia wymowę utworu:

S 5, 6: възненавидѣ вьсѩ творѩщѩѩ безаконенье.

BNO: възненавидѣлъ еси вьсѩ творѩщѩѩ безаконенье.

ἐμίσησας πάντας τούς ἐργαζομένους […].

Powyższe słowa można zinterpretować także w sensie rezultatywnym jako zdarzenie, które rozpoczęło ten trwający nadal stan, co jest doskona-le widoczne w Ps 5, 11. Interpretacja rezultatywna nie przeczy powyższym słowom, bo omawiany tu kontekst kontynuatywności stanu jest pewnym rodzajem kontekstu rezultatywnego, zresztą ścisłe rozgraniczenie nie wy-daje się tu możliwe:

SBNO 5, 11: вꙑрини ѩ ꙗко прогнѣвашѩ тѩ г̅и ὁτι παρεπίκραναν σε κύριε.

Podobnie w Ps 6 nie może być mowy o zwykłym zajściu zdarzenia w przeszłości, lecz o zdarzeniu zapoczątkowującym nowy stan – stan sły-szenia. On bowiem zmienia diametralnie sytuację nadawcy tekstu. Wcze-śniej przedstawia siebie jako człowieka bardzo ciężko chorego, otoczone-go przez wrogów. Fakt usłyszenia głosu próśb o wybawienie z teotoczone-go stanu przez Pana pozwala patrzeć w przyszłość z optymizmem i nadzieją. Stan

opieki boskiej zmienia sytuację nadawcy i wzmacnia wymowę dziękczyn-ną utworu. Zwraca się on do swoich wrogów wręcz z zaleceniem отъ-стѫпите отъ мене вьси дѣлаѭщеи безаконие: SBO 6, 9–10: ѣко оуслꙑша г̅ь гласъ плача моего ѣко оуслꙑша г̅ь молитвѫ моѭ. N: ѣко оуслꙑша г̅ь гласъ плача моего ѣко слꙑша г̅ь молитвѫ моѭ. ἐισήκουσεν κυριος της δεήσεως μου κυριος της προσευχήν μου προσεδέξατο.

Znaczenie leksykalne czasownika, wskazującego na trwający stan ka-że interpretować słowa poniższych psalmów w sensie kontynuatywnym. Zwykła opowieść o zdarzeniu w przeszłości wypaczyłaby tu sens psalmu:

SBNO 7, 2: г̅ бж̅е мо на тѩ оупъвахъ сп̅ мѩ.

Kυριε ὁ θεος επὶ σοι ἠλπίσα.

SB 12, 6: азъ же на милость твоѭ надѣахъ сѩ.

NO: азъ же на милость твоѭ оуповахъ.

ἔγω […] σου ἠλπίσα..

Słowa powyższe można zinterpretować w ten sposób, że kiedyś w przeszłości zaszło zdarzenie zaufania. Można je sparafrazować słowa-mi „kiedyś zacząłem Ci ufać”.

Bardzo zbliżone znaczenie mają formy aorystu бꙑстъ, бꙑшѧ za-pewne w znaczeniu początku w przeszłości stanu istnienia, a nie konsta-tacji stanu istnienia w przeszłości. Odpowiadają one greckiej formie od czasownika γινεσθαι13 „stać się, zacząć być”:

SBNO 9, 10: и бꙑстъ гъ прибѣжище оубогоумоу.

και ἐγένετο κυριος καταφυγὴ […].

SBNO 17, 19: и бꙑстъ г̅ь подьѩтель мои. και ἐγένετο κυριος ἀντιστήριγμα μου.

13 Por. L. Moszyński, Iteratywny czas przeszły od psł byti ‘ειναι’ i ‘γινεσθαι’, „Prace Fi-lologiczne” 32 (1985), s. 233–237.

SBNO 32, 8–9: отъ него же подвижѩтъ сѩ живѫштеи на оусе-ленѣи, ѣко тꙑ рече и бꙑшѩ

[…] ὁτι αυτός εἴπεν και ἐγενήθησαν

SBNO 75, 3: и бꙑстъ въ мирѣ мѣсто его и жилиште его въ сонѣ Kαι ἐγενήθη εν εἰρήνη […].

Znaczenia kontynuatywne i rezultatywne są niewątpliwie czytelne w Ps 9. W pierwszej części jest to psalm dziękczynny za wybawienie od wrogów. Psalmista przedstawia nowy stan boskiego panowania, który spowodował zapewne to wybawienie. Stan ten musiał rozpocząć się kie-dyś w przeszłości, stąd i forma czasu przeszłego. W wersie 5 znaczenie leksykalne czasownika wskazuje na początek stanu siedzenia na tronie sędziego. Interpretacja kontynuatywna lub rezultatywna pozwala zrozu-mieć pełen ufności charakter psalmu. Stan, o którym tu mowa, trwać mu-si nadal także w bliższej i dalszej przyszłości. Ten element wyraźnego roz-ciągnięcia stanu na przyszłość pozwala rozgraniczyć w miarę dokładnie znaczenie rezultatywne i kontynuatywne:

SB 9, 5: сѣде на прѣс(то)лѣ сѫдѩ правьдѫ.

NO: сѣлъ еси на прѣстолѣ сѫдѩ правьдѫ.

ἐκάθισας επὶ θρόνου […].

Możemy przypuszczać, że kontynuatywność stanu wyrażają także słowa Ps 24. Jednak modelowana tu sytuacja jest inna od omówionych dotychczas. Fakt oczekiwana Pana jest tu przedstawiony jak pewien okre-ślonej długości stan w przeszłości, który powtarza się w teraźniejszości nadawcy tekstu, jak i zapewne rozciągnie się na przyszłość:

SBNO 24, 5: настави мѩ на истинѫ твоѭ и наоучи мѩ ѣко тꙑ еси бг̅ъ сп̅ъ мои и тебѣ тръпѣхъ весъ день.

ὁδηγησόν με […] και διδαξόν με […] και δε ὑπέμεινα ὅλην την ἡμέραν. To samo znaczenie odnajdziemy zapewne w ustępie Ps 87. Przedsta-wiony jest tu zapewne stan zapoczątkowany kiedyś w przeszłości i roz-ciągnięty na teraźniejszość psalmisty. W ustępie tym nie chodzi o poje-dyncze wezwania na pomoc Boga, lecz raczej o zapoczątkowanie stanu takiego oddania się w Jego ręce:

SBNO 87, 2: г̅и бж̅е сп̅нѣ моего въ денъ возъвахъ и въ ношти прѣдъ тобоѭ.

[…] Ἡμέρας ἐκέκραξα και εν νυκτί ἐναντίον σου.

Nie ma podstaw, by fragment Ps 27, 5 interpretować jako pewien stan w przeszłości. Forma aorystu od czasownika niedokonanego wskazuje tu zapewne na zapoczątkowany stan trwający w teraźniejszości. Jest on bo-wiem przyczyną prośby o ukaranie grzeszników. Można to oczywiście rozumieć szerzej w płaszczyźnie czasowej bliższej i dalszej przyszłości – byłaby to prośba o ciągłe karanie grzeszników z tych samych powodów.

SBNO 27, 5: по дѣломъ рѫкоу ихъ даждъ имъ […] ѣко не разо-умѣшѩ дѣла гн̅ь и дѣлъ рѫкоу его.

ὁτι οὺ συνήκαν εις τὰ ἔργα κυρίου […].

Wprowadzenie do Ps 41 przedstawia pewien typowy stan ufności i pragnienia poznania Pana. Musiał się on kiedyś rozpocząć i chęć pod-kreślenia tego właśnie początku staje się powodem użycia tu formy czasu przeszłego. Nadawca tekstu nie przedstawia tu jednostkowego zdarzenia w przeszłości, lecz zapoczątkowany nim stan. Inna interpretacja wypacza sens tekstu: SB 41, 2–3: имьже образомъ жѧдаетъ елень на источьникꙑ воднꙑѩ тако желаетъ къ тебѣ дш̅а моѣ бж̅е въждѩда дш̅а моѣ къ г̅оу крѣпъкомоу и живѫщюемоу. N: имьже нравомъ желаетъ елень на источьникꙑ воднꙑѩ та-ко желаетъ къ тебѣ дш̅а моѣ бж̅е въждѩда дш̅а моѣ къ г̅оу крѣпъкомоу и живомоу. О: имьже образомъ желаетъ елень на источьникꙑ воднꙑѩ та-ко желаетъ къ тебѣ дш̅а моѣ бж̅е въжада дш̅а моѣ къ г̅оу крѣпъкомоу и живомоу. […] ἐδίψησεν ἡ ψυχἡ μου προς τόν θεόν […].

Bardzo czytelny jest w sensie kontynuatywnym wers Ps 118, 93. Uży-tej tu formy perfectum od czasownika niedokonanego nie sposób zin-terpretować jako stanu trwającego w przeszłości. Ma ona tu najpewniej za zadanie wyrażenie stanu, który trwa nadal. Jest on wtedy przyczyną, dla której psalmista nie zamierza zapomnieć przykazań boskich. Mówiąc inaczej, to, że stały się owe przykazania jego pokarmem, powoduje dekla-rację niechęci odstępowania od nich.

SBNO 118, 93: въ вѣкъ не забѫдѫ оправъданеи твоихъ ѣко въ нихъ живилъ мѩ еси.

εἰς τον αιώνα οὺ μὴ ἐπιλάθομαι των δικαιωμάτων σου ὁτι εν αυτοίς ἐζησάς με κυριε.

Jednocześnie forma perfectum oznacza tu stan w przeszłości, który powtórzy się w późniejszych okresach czasowych. W takiej sytuacji ustęp ten miałby pewną wymowę ponadczasową, forma perfectum oznaczałaby stan w przeszłości, który powtórzy się jeszcze raz.

Bardzo podobną wymowę ma fragment Psalmu 18. Formy czasu przeszłego przekazują tu zdarzenia w przeszłości, które zachodzą w te-raźniejszości nadawcy komunikatu i na pewno powtórzą się w przyszło-ści. Sprawia to kontekst językowy – użyte jako równorzędne formy czasu teraźniejszego. Przekazują one jakby pewien typowy ogólny stan. Wszyst-ko to nadaje formie czasu przeszłego pewnego znaczenia ponadczasowego. Przekazują one jakby stan trwający wiecznie. Dlatego tego samego frag-mentu użyjemy tu i poniżej w części poświęconej wymowie ponadczasowej:

SB 18, 1–5: нбс̅а повѣдаѭтъ славѫ бж̅їѭ творъ же рѫкоу его възвещаетъ твръдъ денъ дъни отърꙑгаетъ глаголꙑ его и но-щъ нощи възвещаетъ разоумъ […] во въсѫ землѭ изидѫ вѣ-щаньѣ ихъ. N: нбс̅а исповедаѫтъ славѫ бж̅їѭ тваръ же рѫкоу его възвѣ-щаеть тврьдь днь дни отргаетъ гл̅ъ и нощъ нощи възвѣща-етъ разоумъ […] въ всѧ земѧ изде веание ихъ. O: нбс̅а повѣдꙋютъ славꙋ бж̅їю творене рꙋкu его възвеаетъ твердь днь дни отргаетъ гл̅ъ и нощъ нощи възвещаетъ ра-зоумъ […] въ всю землю изде веание ихъ. οἱ ουρανοἱ διηγοῦνται δόξαν θεού ποίησιν δε χιερῶν […] νυξ νυκτί ἀναγγέλει γνῶσιν […] εἰς πάσαν την γήν ἐξήλθεν ὁ φθόγγος αυτῶν. Jak wskazują powyższe przykłady, kontekst kontynuatywny jest pew-nym rodzajem kontekstu rezultatywnego, od którego jest go niekiedy trud-no odróżnić. Zasadniczą różnicą jest zapewne to, że formy czasu przeszłego w znaczeniu rezultatywnym są utworzone od czasowników dokonanych. Dokonaność podstawy aspektowej czasownika decyduje w zasadzie o zna-czeniu rezultatywnym formy czasu przeszłego. Znaczenie kontynuatyw-ne wyrażają czasowniki niedokonakontynuatyw-ne lub inchoatywkontynuatyw-ne, co może czynić omawiane tu znaczenia form preterytalnych znaczeniami aspektowymi. Drugą ważną różnicą wydaje się być sugerowanie przez formy czasowe w użyciu kontynuatywnym rozciągnięcia stanu w bliższą lub dalszą przy-szłość. Ta możliwość powtórzenia się stanu w innych płaszczyznach cza-sowych bardzo zbliża omówione tu formy do ich użycia ponadczasowego.

1.4. Formy czasu przeszłego wyrażające czas wieczny