FORMY ORGANIZACJI SPOŁECZNYCH

W czasach nowożytnych w Serbii pojawiło się wiele z ogólnoeuropejskich okre-śleń różnego rodzaju formalnych lub nieformalnych stowarzyszeń, grup intere-sów, zrzeszeń czy organizacji. Były to najczęściej zapożyczenia z francuskiego lub niemieckiego, a wyjątkowo także z innych języków (na przykład klub z an-gielskiego). Wśród nich można wymienić te najważniejsze i powszechnie znane, głównie oznaczające (choć wiele z nich miało także inne znaczenia) ogólne formy organizacji społeczeństwa, różnego rodzaju grupy ludzi, takie jak клб ‘zamk-nięty krąg ludzi, których połączyły wspólne poglądy, przynależność do klasy spo-łecznej, zawód itp., klub’ (RMS; RSAN), сàлōн ‘literacko-artystyczny krąg ludzi, zwykle zamkniętego typu’ (RMS), крг ‘ludzie zebrani w formie kręgu, krąg; lu-dzie zgromadzeni wokół czegoś’, ‘grupa ludzi wzajemnie z sobą powiązanych’,

‘wspólnota ludzi tej samej profesji’, ‘wyróżniająca się część społeczeństwa lub wspólnoty, warstwa, stan’ (RMS; RSAN; SR; Popović; Njegoš), кло ‘krąg lu-dzi, w jakiś sposób z sobą powiązanych (przez pochodzenie, pozycję społeczną, interesy itp.)’, ‘grupa ludzi, którzy w tym samym czasie skończyli szkołę; gene-racja’ (RMS; RSAN; RJAZ; SR; Popović), сèркл ‘krąg, towarzystwo, zrzesze-nie, zgromadzenie’ (RMS; VojvR)²⁵³, клка pej. ‘wąski krąg ludzi (szczególnie u władzy) powiązanych z sobą, którzy zwykle działają z pobudek egoistycznych, klika’ (RSAN; RVG; Nikšić), клса i клàса ‘klasa, grupa społeczna’ (RMS;

RSAN; RJAZ; LeksLaza), грòмaда i грoмáда ‘wielka ilość, gromada’ i ‘wyso-ki górs‘wyso-ki masyw; olbrzymia skała magmowa o nietypowych kształtach’, ‘wiel‘wyso-ki kamienny blok’, ‘coś wielkiego, ciężkiego’ (RSAN; RMS) i грамáда ‘друштво, група људи’ (RTimok), стдо i стдо ‘grupa wiernych Kościoła lub wspólnoty kościelnej’, ‘grupa ludzi, których łączy pochodzenie, narodowość, profesja itp.’

(RMS; SR; Popović), клектв ‘kolektyw, towarzystwo, wspólnota; wspólno-ta narodowa, etniczna’, ‘zgromadzenie ludzi tworzące zorganizowaną jednostkę robotniczą’ i ‘wspólnota ludzi silnie z sobą powiązanych’ (RMS; RSAN; UR;

RKam¹). W podobnym znaczeniu jest poświadczona od XIV wieku forma rodzi-ma сабрање ‘zebranie, zgrorodzi-madzenie’ (SR; Popović; RJAZ), сьбраниq ‘conven-tus’ (RiKSS) i сьбраниq ‘gr. συμβολή’ (SMV) oraz w formie ruskosłowiańskiej собраніе (Kurzbek: 108, 214, 585), собранiе ‘парламент’ (PosrbOV 1804).

Określenia dotyczące form organizacji ze względu na pozycję społeczną lub ekonomiczną to przede wszystkim serbskie wyrazy sloj i stalež oraz obce elita i kasta. Pierwszy z nich, слј, oznacza między innymi ‘warstwę społeczną, grupę ludzi powiązanych pozycją społeczną, kulturową itp.’ i ‘warstwę, masę materii,

253 Zapożyczenie z franc. cercle ‘krąg, obręcz; krąg, towarzystwo, grupa, klub’.

która pokrywa powierzchnię lub znajduje się między innymi warstwami; pokład;

słój’ (RMS; RJAZ; Popović)²⁵⁴. Drugi to стáлеж ‘stan, klasa, warstwa społeczna’

oraz ‘grupa osób, wykonujących ten sam zawód, zajęcie’ (RMS; SR; Popović;

RVG)²⁵⁵, odpowiednik łac. ordo lub status, franc. état lub ordre, niem. Stand, pol.

stan. Jako zapożyczenia poświadczono wyrazy èлит i елта ‘elita, krąg ludzi znajdujących się na najwyższym stopniu rozwoju intelektualnego, stanu mate-rialnego itd.’ (RSAN; RSR; RPosav) oraz кста ‘zamknięta warstwa społeczna’,

‘warstwa społeczna w ogóle, grupa ludzi powiązanych z sobą zajęciem, podobną pozycją społeczną itp.’ i hist. ‘klasa społeczna w Indiach’ oraz nietypowe ‘rodzaj, gatunek’ (RSAN; RJAZ).

Organizacja religijna osób świeckich, bractwo religijne lub po prostu towa-rzystwo oparte na określonych kryteriach (na przykład cechowych, ekonomicz-nych itp.) nazywano братóвштина (RMS; RSAN). Wyraz bratovština oraz tyl-ko chorwackie formy bratovčina, bratovćina, bratovšćina są poświadczone od XVI wieku w słownikach chorwackich, a w XIX wieku w słowniku Popovicia братовштина ‘Verbrüderung’. Słownik RJAZ podaje pokrewne terminy: bra-timština, bratimšćina, bratinština, bratinšćina w znaczeniu ‘sodalitas, društvo pobožno svjetskih ljudi’, a także bratština (od XIII w.) ‘bratstvo’, ‘ljudi koji su među sobom rod’, ‘pobožno društvo’.

Jako określenia form organizacji społeczno-ekonomicznych, towarzystwa lub stowarzyszenia (a także spółki) w pierwszym rzędzie należy wymienić wyraz дрýштво oraz reg. дрýст(в)о ‘zorganizowana wspólnota ludzi, których łączą stosunki wytwórcze, gospodarcze, spółka’, ‘członkowie tej samej warstwy łecznej, stanu lub innej wspólnoty, środowisko społeczne, stan, warstwa, spo-łeczność’, ‘społeczeństwo’, ‘osoby powiązane z sobą związkami społecznymi, towarzyskimi itp.’, przest. i reg. ‘drużyna’ (RMS; RSAN; RJAZ)²⁵⁶. Wyraz wystę-puje od XV wieku, na przykład w słowniku Daničicia: дрuжьство ‘societas, amor socialis’: μчиниль и нами вэликμ радwсть и вэлико пріятельство и дрμжьство (MS: 554)²⁵⁷.

Kolejnym, pokrewnym etymologicznie i dotyczącym mniej formalnych or-ganizacji jest wyraz дрỳжба ‘towarzystwo, towarzysze, drużyna’, ‘koleżeństwo, znajomość, przyjaźń’ (RSAN; SR; Popović; Njegoš; Kurzbek) – notowany od XIV wieku дрuжьба ‘societas, socii’ (RiKSS), w znaczeniach ‘stańe onijeh koji

254 Psł. *sъlojь ‘coś zlanego razem’ (nazwa czynności od czas. *sъ-liti ‘zlać razem’), w serbskim uległo ewolucji: > ‘słój, warstwa’ > ‘warstwa społeczna’.

255 Rzeczownik abstr. utworzony suf. -ež od formy part. pret. act. na -l od czas. *stojati stoj

‘stać’.

256 Rzeczownik abstr. został utworzony za pomocą suf. -ьstvo od psł. *drugъ ‘człowiek związa-ny czymś z otoczeniem; członek grupy, wspólnoty, współuczestnik, towarzysz, kolega, przyjaciel’

w znaczeniu ‘wspólnota przyjaciół, towarzyszy, towarzystwo, drużyna’.

257 Wyraz ten w gwarach funkcjonuje w znaczeniu podstawowym jako ‘zorganizowana wspól-nota ludzi’: дрýштво (UR; Njegoš; VojvR), дрýство, дрýсто (RKam), дрýство (RJuž; RLesk;

RPirot), дрсто (RKM), дрýсто (RJabl), дрýство i дрýштво (RSGV).

su među sobom drugovi (apstraktno)’ oraz ‘drug, drugovi (konkretno): jedno čeljadi ili više čeljadi; kao kolektivno ime znači više ili manje mnoštvo drugova’

(RJAZ).

Terminem określającym członków stowarzyszeń, wspólnot, a w czasach ko-munizmu ofi cjalnym zwrotem grzecznościowym ‘towarzysz’ jest wyraz дрг (RSAN; SR; Popović; PosrbOV). W średniowieczu wyrazem drug określano członka tej samej drużyny, tej samej warstwy społecznej lub grupy, człowieka

‘koji je član kakva društva, družine, dvojako se shvata kao drug: na jedan način prema ostalijem članovima, na drugi prema onome koji je u društvu na glavi’

(RJAZ). Inne, pokrewne formy to дрỳгāр (RSAN), дрỳжбенк i држбенк (RMS; RSAN), сдрг i садрỳгāр, дружнāр, дрỳжинк oraz дружнче i дружнче (RSAN).

Innym zwrotem określającym wspólnotę jest зједница ‘wspólnota (ludzi)’,

‘wspólnota lub grupa ludzi, którzy mieszkają razem’, ‘osoby powiązane człon-kostwem w jakiejś organizacji, towarzystwie’, ‘wspólne życie, wspólne idee;

jedność’, ‘ziemia lub inne dobra wspólne, współwłasność’ (RMS; RSAN; SR;

Popović) (por. s. 37).

Odrębną grupą tworzoną przez członków jednej warstwy społecznej, która odgrywała ważną rolę w średniowiecznym państwie serbskim i z której rozwi-nął się stan szlachecki, jest дрỳжина i дружна ‘towarzysze, grupa towarzyszy, kompania; towarzystwo, drużyna’, ‘towarzysze podróży; asysta, świta, orszak’,

‘ludzie, którzy wspólnie pracują’, ‘oddział, četa; niewielka jednostka wojsko-wa’, ‘oddział rozbójników, banda’, ‘grupa weselników’, ‘wesołe towarzystwo’,

‘domownicy, członkowie rodziny’, ‘ekipa teatralna’, ‘grupa ludzi, których łączą wspólne poglądy, idee’ i ‘zorganizowana grupa, towarzystwo; sojusz, organiza-cja’, oraz – mniej popularna – дрỳжбина ‘drużyna’ i ‘towarzystwo’ (RSAN)²⁵⁸. Wyrazy są notowane od XIII wieku: дрuжина ‘societas, socii’: кuпьцемь дюбровьчкимь годить се сьмрьть вь землахь светога ти царьства, а дрμжинμ си не биху имели, добитке wнога бμдμть спасена (MS: 37), oraz ‘pares’: да q порwта дубровчанину негова дрμжина дμбровчане (1387, MS: 205; RiKSS), a także дрuжина (KD, art. 106) i дрuжина ‘współwłaściciele szybu, gwarkowie, którzy podzieli między sobą jamę’ (KD, art. 26, 27; ZoR: 44).

Wyraz družina (a od XVIII wieku także družbina) jest poświadczony przede wszystkim w znaczeniu kolektywnym ‘oni koji su u družini drugovi su kome koji se ne shvata kao da je u družini’, ‘familia, kućna čeljad (porodica i služ-ba ili samo jedno od toga dvoga) prema domaćinu’ (XVI w.), ‘mnoštvo čeljadi koja su se sabrala i združila da rade što skupa (vojska, četa, svatovi)’. W XIX wieku poświadczenia w słownikach Popovicia, Njegoša i Mihajlovicia, a

współ-258 Psł. *družina ‘grupa ludzi stanowiących wspólnotę, związanych na przykład więzami krwi, przyjaźnią, wspólnymi celami, przynależnością do czegoś’ powstała jako coll. utworzona od psł.

*drugъ ‘człowiek związany czymś z otoczeniem; członek jakiegoś zespołu, grupy, wspólnoty, współuczestnik, towarzysz, kolega, przyjaciel’ z suf. -ina. Forma družbina powstała w wyniku nało-żenia się obydwu derywatów družina i družba.

cześnie w gwarach: дружбна (RLesk), дрỳжина (RSGV), дружна (RKM) i дрýжина (RTimok) oraz družìna (CrnogR), дружна (RZag RVG).

W okresie przedpaństwowym drużyna to było wojsko, które ukształtowało się podczas wypraw wojennych z grona wojowników skupionych wokół wodza.

Stanowiła ona rdzeń wojsk państwa wczesnofeudalnego i składała się z wojow-ników zawodowych, dobrze uzbrojonych i świetnie wyszkolonych. Ten począt-kowo luźny związek między nimi a władcą z czasem się umacniał. Opierał się na braterstwie broni, odcinając się od więzów pokrewieństwa. Ukształtowana, zinstytucjonalizowana drużyna, będąca wojskiem stałym i podległym księciu, odegrała znaczącą rolę w umacnianiu jego władzy i przemianie społeczeństwa plemiennego w społeczeństwo i państwo wczesnofeudalne.

Początkowo mieszkająca na dworze władcy i utrzymywana przez niego dru-żyna przeobraziła się w ciało doradcze monarchy, a jej członkowie dzięki otrzy-mywanym włościom stawali się posiadaczami ziemskimi, naczelnikami prowin-cji (w zamian za wcześniej wypłacany żołd lub udział w zdobyczach wojennych).

Z upływem czasu zrównali się z warstwą możnowładców. W wyniku przeobra-żeń w organizacji majątków ziemskich doszło do zmiany statusu wojowników.

Ze średniowiecznych drużyn, wiernych i oddanych grup ludzi ciągle stojących u boku władcy powstała warstwa szlachecka gospodarząca na majątkach ziem-skich (Тарановски 1931: 43).

W serbskich tekstach średniowiecznych brakuje jednak poświadczenia znacze-nia ‘uzbrojona ochrona, uzbrojona świta, eskorta, comitatus, trustis’ władcy, a pod-stawowym i najstarszym jest ‘societas, socii, towarzystwo’, które pojawia się na przykład w napisie nagrobnym wojewody Vukosava Vlađevicia opisującym ostat-nie chwile życia spędzone „с мом друговах дружином” (LeksSSV: 169).

Družina, jako nazwa grupy składającej się z członków tej samej warstwy społecznej, różniącej się od innych drużyn pozycją w społeczeństwie, wystę-puje w Kodeksie Dušana i innych aktach prawnych, które różnicują družinę sebara i družinę srednjih ljudi, a także drużyny innych grup społecznych i eko-nomicznych, na przykład Dubrowniczan, rozbójników (Да су великој властели велика властела поротници, а средњем људима према њиховој дружини, а себрима њихова дружина да су поротници, KD, art. 152). Zgodnie z zapi-sami Kodeksu to

(...) социjално, тако рећи, другарство, т.ј. припадништво истом сталешком реду.

На другом месту та се дружина дефинише прецизније као отчина (т.ј. очева) дружина, чим се подвлачи својствена сталешком режиму наследност. Дружина се дакле базира на наследном припадништву истом сталешком реду, или на једнакости по рођењу (Ebenbürtigkeit) (Тарановски 1931: 13).

Družina to także termin ekonomiczny, oznaczający grupę przedsiębiorców, (współ)właścicieli części przedsiębiorstwa, współudziałowców w jakimś przed-sięwzięciu. W dawnych ośrodkach górniczych (Novo Brdo, Srebrenica) družina to grupa właścicieli części jednej jamy, szybu. Członkowie drużyny w równym

stopniu dzielili zarówno wydatki i koszty, jak i przychody płynące z wydobycia kopalin (ZoR).

Wyraz występuje również jako termin prawny: družina (udruga, ortakluk), i oznacza grupę towarzyszy, współpracowników, którzy drugują (OIZ CG: 427).

„Дружина је на подобје браће. Ред је, дакле, да међу њима влада потпуна вјерност, поштење и искреност” (OIZ CG, art. 890) oraz „Чланови се удруге зову: удруженици, удругари, другови; скупно дружина” (OIZ CG, art. 885).

W podobnym znaczeniu są poświadczone także trzy zapożyczenia: z włoskie-go – forma baraka ‘društvo, vesela družina’ (RomanBP) i baraka ‘omanja zgra-da’ (RomanJBK)²⁵⁹, z tureckiego – тајфа ‘grupa, towarzystwo’ (KK-ER; RKM;

RLesk; RTimok)²⁶⁰, a także z różnych źródeł кумпàнија reg. ‘towarzystwo lu-dzi, kompania’, fi g. ‘mnóstwo, masa, motłoch’, ‘wojskowa terytorialna jednost-ka w Pograniczu Wojskowym; władza administracyjna tej jednostki i budynek, w którym się ona znajduje’ i reg. ‘stara rycerska gra na wyspie Korčula’ (RSAN;

RMS; RJAZ; GzRSR) oraz компàнија ‘grupa ludzi którzy spędzają razem czas lub w jakiś sposób są z sobą powiązani’, ‘towarzystwo handlowe lub przemysło-we’ oraz ‘oddział wojskowy, kompania’ (RMS; RSAN; RJAZ; Kurzbek) (por.

t. III).

Grupy formalne, kolegialne, towarzystwa określano wyrazami, najczęściej będącymi zapożyczeniami, takimi jak комсија ‘organ władzy, administracji, organizacji itp., składający się z kilku osób, którym powierzono wykonanie okre-ślonych zadań’ (RSAN)²⁶¹. Wyraz komišijon jest poświadczony od XV wieku:

комишионь ‘mandatum, срл. commisio’ (RiKSS), komisijon od XVI, komisija od XVIII, a komišijun od XIX wieku. W słownikach serbskich występują for-my: комесија, комисија i комисион (GzRSR), коммiссiя (PosrbOV) oraz комесија, комисија (KK-ER) i кòмсија, комсија (Njegoš). Jako określe-nie zebrania w czasie wspólnej pracy kolegium jest notowany termin кòлēгј, кòлēгија i кòлēгијум (RMS; RSAN)²⁶² oraz колегијум (1772), колегија (GzRSR 1790) i коллегіа, na zachodzie kolegij, koledžijo, koledž (RJAZ), a w gwa-rach północnej części Boki Kotorskiej koleđ ‘zbor, veće, savet; vaspitni zavod, viša škola’ (RomanSBK). Można tu także wymienić кòнгрес ‘kongres, zgroma-dzenie przedstawicieli różnych państw’, ‘zgromazgroma-dzenie naukowców, członków ruchu itp.’, ‘zgromadzenie, zebranie’ (RMS; GzRSR 1730; KK-ER).

259 Zapożyczenie z wł. baracca ‘barak; fi g. domostwo, gospodarstwo domowe’, a także z niem.

Baracke ‘ts.’ i franc. baraque ‘barak, dom w opłakanym stanie’. Ostatecznym źródłem był hiszp.

barraca ‘barak, pomieszczenie, gdzie przebywają żołnierze’.

260 Zapożyczenie z tur. tayfa ‘grupa, rodzaj ludzi, gmina, warstwa, stan, plemię, ród, naród, ma-rynarze’ < ar. ta‘ife.

261 Z franc. commission ‘wiadomość; komisja; prowizja’ lub wł. commisione ‘komisja; zamówie-nie; wykonywanie’ lub niem. Kommission ‘ts.’.

262 Bezpośrednie zapożyczenie z łac. collegium ‘towarzystwo, wspólnota w służbie; zbór, organ, korporacja’ lub przez niem. Kollegium ‘rada, kolegium’. Z wł. collegio ‘ts.’forma koledž i koleđ.

Ostatnim z tego zakresu wyrazem jest turcyzm лнџа reg. ‘określone po-mieszczenie lub miejsce, zwykle poza budynkiem, gdzie odbywają się zebrania, zgromadzenia, zjazdy; miejsce do rozmów’, ‘zgromadzenie, zebranie grupy ludzi w celu podjęcia dezycji, rada; organizacja, zrzeszenie, cech’, ‘tłum, tłuszcza’, ‘złe towarzystwo, zgraja’, ‘taras, balkan, loggia’, ‘stół’ i ‘miejsce w dolinie z odpo-wiednim klimatem, gdzie rośnie dużo zieleni’ (RSAN)²⁶³ – poświadczony od XIX wieku: лнџа ‘die Terasse (auf dem Dache)’ (w poezji ludowej), ‘вијеће’ (SR;

Popović), лонџа ‘место где се одржавају састанци; седница’ (KK-ER 1818) i лнџа ‘скуп, веће, али махом о неком рђавом послу. Тајни састанак на коме су се муслимани договарали против хришћана’ (RKM).

Organizacja mająca charakter handlowy, ekonomiczny, będąca także instytu-cją państwową mającą na celu kontrolę wymiany handlowej to między innymi кòмора ‘instytucja, która zrzesza członków określonej dziedziny i gałęzi dzia-łalności, reprezentująca ich wspólne interesy; izba’, ‘organ administracyjno-kon-trolny nad majątkiem lub niektórymi pracami, urząd, kancelaria’ oraz przest. ‘par-lament, zgromadzenie’, ‘kasa dworska lub państwowa, skarb państwa’, ‘majątek, dobra, bogactwo; skarbiec’ i ‘pomieszczenie w domu, pokój; spiżarnia; piwni-ca na wino; komórka’, reg. ‘komórka przeznaczona dla nowożeńców’, wojsk.

‘jednostka wojsk zmotoryzowanych, znajdująca się na tyłach frontu, która (do końca II wojny światowej) zaopatrywała wojsko w żywność, amunicję itp., a tak-że zajmowała się transportem rannych’, ‘transport żywności lub amunicji, którą na potrzeby wojska najczęściej przewożono na koniach’ i ‘prace obowiązkowe z użyciem zwierząt i wozów w okresie panowania tureckiego’. Regionalnie to także ‘osoba lub osoby, które z wozami idą po pannę młodą’ oraz ‘rzeczy nale-żące do panny młodej; wiano, posag’ (RSAN)²⁶⁴. W XVIII i XIX wieku: комора

‘двор; благајна’ (GzRSR 1727), комора ‘позадинска војна јединица’ (KK-ER 1832) oraz кòмора (w Wojwodinie) ‘Kammer, camera, клијет’, (w Serbii, Bośni i Hercegowinie) ‘die Lebensmittel, commeatus’ (SR; Popović). W RJAZ pierwot-nie ‘cella; conclave, cubilum, soba’ i ‘thesaurus publicus, aerarium, fi scus’, ‘the-saurus, opes, opes et pecunia’, ‘commeatus’, a w znaczeniu przenośnym od XIX wieku komora trgovačka ‘izba kupiecka, izba handlowa’ (por. franc. chambre, niem. Kammer, wł. camera).

Pozostałe nazwy organizacji to корпорáција ‘zrzeszenie, organizacja ludzi tej samej specjalności, profesji itp.’, ‘towarzystwo, zrzeszenie, zwykle w państwach kapitalistycznych, jako forma aktywności gospodarczej państwa’, ‘organizacja pra-codawców i pracowników niektórych gałęzi gospodarki w państwach faszystow-skich’ (RSAN) oraz кoоперáција ‘wspólne działanie, współpraca, kooperacja’,

‘kooperatywa, wspólnota producentów i konsumentów’ (RSAN; RMS). W

Timo-263 Zapożyczenie z tur. lonca оd wł. loggia ‘taras z kolumnami, półotwarty, loża; dziupla’ w zna-czeniu ‘loża, miejsce, w którym zbierali sie i radzili członkowie’.

264 Zapożyczenie z gr. καμάρα ‘pomieszczenie ze stropem; pokój, sypialnia; kareta’ lub za pośr.

łac. camera ‘svod, strop pokoju; barka’, por. wł. cámera ‘pokój, sypialnia; pomieszczenie; towarzy-stwo; dom zgromadzeń, izba (handlowa)’ i franc. chambre ‘ts.’.

ku коперáција to ‘повезивање сељака и зем. задруга у заједничком деловању у неком пољопривредном или сточарском послу, кооперација’ (RTimok).

Już od początku państwowości serbskiej jest poświadczone istnienie do-browolnych zrzeszeń kupców lub wytwórców określonych dóbr, które później otrzymały nazwę cechy. Te różne w swej wewnętrznej organizacji zrzeszenia na przestrzeni wieków przyjmowały różne nazwy – także w zależności od struktury etnicznej samych członków cechów.

Najstarszym poświadczonym określeniem takiego zrzeszenia jest wyraz цх

‘cech, zrzeszenie rzemieślników’, fi g. ‘grupa lub rodzaj ludzi powiązanych z sobą określonymi cechami, wspólnymi interesami itp.’ oraz ‘rachunek w kawiarni’

(RMS)²⁶⁵, którego pierwsze zapisy pojawiają się na początku XV wieku, we wstę-pie i art. 46–50 Zakonu o rudnicima Stefana Lazarevicia: цэхь ‘Zeche’ (ZoR:

88), a także w słowniku Daničicia: цехь ‘zeche, aedes metallicorum’. W źród-łach tureckich był zapisywany jako čah, tchah. Nowszym, pochodzącym z XVIII wieku, germanizmem jest wyraz глдa ‘średniowieczny cech, zrzeszenie kup-ców; towarzystwo, zrzeszenie, organizacja’ (RSAN; GzRSR 1767) (niem. Gilde

‘wspólnota; zadruga, cech’). Wyraz, który na ziemiach serbskich pojawił się wraz z przybyłymi w XIII wieku Sasami, oznaczał organizacje korporacyjne górni-ków, współwłaścicieli kopalni i szybów, a także dobrowolne zrzeszenia drobnych rzemieślników, które w okresie feudalnym powstawały na bazie zawodowego łą-czenia się członków tych samych profesji na określonym terytorium. Głównym powodem organizowania się rzemieślników w takie formacje była chęć ochrony przed feudałami, ograniczenie wzajemnej konkurencji, a także stworzenie lep-szych warunków na rynku. Każdy cech posiadał określony regulamin, który był przestrzegany przez wszystkich członków. W zachodniej części Półwyspu Bał-kańskiego (Chorwacja, Slawonia, Słowenia) średniowieczne cechy były organi-zowane w sposób podobny jak na zachodzie Europy, podczas gdy w średnio-wiecznych miastach Serbii powstawały na wzór bizantyjski.

W okresie panowania tureckiego w miastach na południe od Sawy i Dunaju ciągle istniał system cechów, z języka tureckiego określanych mianem esnafów, które skupiały przede wszystkim obywateli tureckich lub muzułmanów. Na pół-nocnych ziemiach serbskich, wchodzących w skład monarchii habsburskiej i po-zbawionych przemysłu, od końca XVII wieku (po wielkiej wędrówce Serbów w 1690 roku) rozwijały się towarzystwa cechowskie dysponujące szeroką auto-nomią gwarantowaną przez samego władcę. Początkowo były to przede wszyst-kim dwunarodowe zrzeszenia kupców i rzemieślników: niemiecko-serbskie i węgiersko-serbskie, które dość szybko zostały zastąpione esnafami

narodowy-265 Poświadczenia historyczne: cexq ‘die Zunst, der Handwerker’ (Kurzbek: 706) oraz цех

‘задруга, еснаф, руфет’ (GzRSR), цехъ ‘општество’ (PosrbOV 1815) i, z Wojwodiny, цх ‘die Zeche (der Handwerker), collegium’, цех ‘Zeche (Bergw.), Zunft’ (SR). W gwarach Wojwodiny цх

‘рачун за јело и пиће у кафани, али и сталешка организација’ (VojvR; RSGV).

Zapożyczenie ze śrwniem. zëche, niem. Zeche ‘udział, rachunek, koszt; średn. towarzystwo;

cech, esnaf’.

mi, serbskimi, z prawem gwarantowanym przez patriarchę. Cechy obejmowały i kontrolowały całą działalność swych członków, karząc za odkryte przewinienia i przestępstwa.

Nowe określenie zrzeszeń wytwórców, rzemieślników, które pojawiło się w czasach tureckich, to èснāф ‘organizacja, towarzystwo lub zrzeszenie rze-mieślników tej samej albo podobnej dziedziny w celu doskonalenia procesu pro-dukcji, poprawy swojego położenia ekonomicznego itp.; zrzeszenie kupców tej samej lub podobnej dziedziny handlu; cech’, ‘rzemieślnik, kupiec’ oraz coll. ‘lu-dzie tego samego zajęcia, profesji’ (RSAN). W XIX wieku pojawiają się formy еснав (1823) i еснаф (KK-ER 1817), еснаф, аснаф (Popović; PopovićTur; La-pčević), еснафъ (RečZURP: 79) oraz еснаф (RBanat; RSGV; Nikšić)²⁶⁶. W tym samym znaczeniu występuje także рýфет ‘zrzeszenie rzemieślnicze, cech; esnaf’

oraz ‘zajęcie, rzemiosło’ (RMS; KK-ER; Popović; Lapčević), рýвет, рýфет (SR) i руфет (RSGV), рувет (Nikšić).

Od XVI wieku jest notowany wyraz зàнāт, jako ‘wyuczone i profesjonalne