Lingwistyczny opis struktur rodowych i społecznych w Serbii i Czarnogórze stanowi główną część niniejszej, pierwszej z planowanych trzech książek opi-sujących serbskie i czarnogórskie słownictwo stosunków społecznych. Każdy z rozdziałów – przedstawiający kolejne pola semantyczne – jest wieloaspektową charakterystyką (leksykalną, semantyczną, diachroniczną i gwarową) słowni-ctwa serbskiego od końca XII do początku XX wieku. W rozdziałach, w których opis historyczno-społeczny stał się pretekstem do przedstawienia leksyki danej dziedziny życia rodzinnego i społecznego, zaprezentowano hasła i znaczenia współczesne, chronologię poświadczeń wyrazów i ich znaczeń, poświadczenia z tekstów źródłowych (średniowiecznych oraz XVII-, XVIII i XIX-wiecznych), słowników, a także różnego rodzaju leksykonów i opracowań specjalistycznych (historycznych, socjologicznych, etnografi cznych). Poszczególne części stanowią zatem kompleksowe, leksykalne oraz socjologiczno-historyczne opracowanie ko-lejnych pól znaczeniowych.
Książka została podzielona na dwie sfery semantyczne, a każda z nich na rozdziały analizujące poszczególne pola semantyczne. Sfera rodowa obejmuje terminologię stosunków rodowych – nazewnictwo podstawowej jednostki orga-nizacji rodowej (jedno-, dwu- i wielopokoleniowej rodziny) oraz stopni wyższych organizacji rodowej (rodu, bractwa, plemienia). W tej części znajduje się także artykuł poświęcony ośrodkom władzy rodowej.
Analizowane słownictwo z zakresu stosunków rodowych należy w przewa-żającej mierze do leksyki rodzimej, swe korzenie wywodzącej z czasów prasło-wiańskich (przedpaństwowych), czyli z okresu przed osiedleniem się na Bałka-nach (tu można zaliczyć pierwotnie rodowe obitelj, rod, bratstvo i pleme oraz prymarnie konkretne, materialne, a wtórnie rodowe dom, kuća, dim) lub pocho-dzącej z czasów późniejszych – z okresu po wyodrębnieniu się grupy południo-wosłowiańskiej i stworzeniu nowszej terminologii serbskiej i czarnogórskiej (porodica, rodbina, srodstvo, svojta, svojbina, bližika, zadruga). Jedną z najistot-niejszych cech rozwoju semantycznego słownictwa struktur rodowych jest użycie terminów o charakterze początkowo typowo topografi cznym, konkretnym. Już u Prasłowian terminy typu kuća, dom, mając znaczenia bliskie rodowemu obliczu ich starego społeczeństwa, otrzymują nowe sensy z jednoczesnym zachowaniem pierwotnych znaczeń gospodarczych i geografi cznych.
Średniowieczne rodzime słownictwo serbskiego i czarnogórskiego społeczeń-stwa rodowego zostało w większości zachowane do dzisiaj, choć nie oparło się rozmaitym oddziaływaniom zewnętrznym (przede wszystkim wpływom turec-kim, włoskim oraz albańskim i rumuńskim). Do grupy nielicznych zapożyczeń
można zaliczyć powszechny już wyraz familija lub – szczególnie typowe dla re-gionów południowych – albańskie fi s oraz trbuh i trbuščić jako kalki językowe.
Do leksyki rodzimej należy także nomenklatura nazw naczelników rodowych.
Oprócz popularnego sposobu derywacji nazw naczelników od wyrazu glava (glava i glavar, poglavar, poglavica), čelo (načelnik i začelnik) oraz dom i kuća (kućnik, domaćin) znamienne jest przejmowanie tytulatury dowódców wojsko-wych. Pomimo tego, że późnośredniowieczna organizacja plemienna i klanowa w Czarnogórze (bo głównie tego terenu dotyczy analizowana leksyka) nie mia-ła już charakteru stricte wojskowego, funkcjonowały w nich tytuły dowódców wojskowych rodzime i obce (vojvoda, serdar, barjaktar, kapetan), a także tytuły władców i urzędników średniowiecznych (knez i kmet).
Na sferę społeczną, drugą część książki, składa się 5 rozdziałów, w których scharakteryzowano słownictwo stosunków feudalnych, zwłaszcza nomenklaturę przedstawicieli warstw społecznych (warstwy wyższej: vlastelin, plemić, bolja-rin, aga, beg; średniej: građanin, erlija, trgovac, kupac, zanatlija; i niższej: se-bar, meropah, seljanin, raja) oraz nazewnictwo form organizacji społeczeństwa (društvo, esnaf, ceh) i dobrowolnych form organizacji mających przede wszyst-kim charakter pomocy sąsiedzkiej (moba, bedba, pozajmica).
W przeciwieństwie do niezmiennej słowiańskiej leksyki struktur rodowych, na kształtowanie się słownictwa warstw i organizacji społecznych silnie oddzia-ływały czynniki społeczno-polityczne i religijne. Jednym z najważniejszych było wprowadzenie systemu feudalnego i tworzenie się państwowości serbskiej z jed-noczesnym rozpadem wielkich wspólnot rodowych, przyjęcie chrześcijaństwa, a także rozwój handlu, gospodarki pieniężnej i kultury materialnej. Te czynniki miały wpływ na wytworzenie podziałów społecznych wśród ludności słowiań-skiej i ukształtowanie się nowych warstw społecznych, a w konsekwencji na po-wstanie nowej terminologii.
W początkach kształtowania się państwowości serbskiej, na przełomie XII i XIII wieku, słownictwo z zakresu stosunków feudalnych miało w zasadniczej części pochodzenie słowiańskie (prasłowiańskie) i było już w znacznym stop-niu ukształtowane. Były to określenia przedstawicieli wszystkich warstw spo-łecznych, tytuły szlacheckie (velmoža, vlastelin, vlasteličić, i nowsze: plemić, blagorodnik, krajišnik, kletvenik, baštinik, bogataš, velikaš, golemaš, derikoža, posednik, imalac, vlasnik) oraz tytuły średniowiecznych dostojników dworskich (vladalac, vladavac, tepčija, kaznac, milosnik, dvoranin, poslanik), które zostaną opisane w drugim tomie monografi i. Do grona członków warstwy średniej nale-żeli przede wszystkim mieszkańcy miast i przedstawiciele wolnych zawodów, a więc građanin oraz kupac i trgovac. W związku z wiejskim charakterem ludno-ści serbskiej niezwykle rozbudowana była rodzima terminologia warstw niższych, która obejmowała między innymi określenia ogólne poddanych i mieszkańców wsi (čovek i ljudi, sebar oraz seljanin, seljak, župljanin i zemljanin), chłopów (kmet i kmetić, meropah, rataj, muž, hlap oraz sokalnik, polovnik, mučenik, težak, posadnik, vlaštak, srbin i nowsze ratar, zemljedelac, poljorpivrednik, ispoličar,
napoličar, trećinar) i pasterzy mieszkających i pracujących na majątkach panów (pastir i pastuh oraz nowsze: stočar, poređar, ovčarin, stanar), a także osób po-zbawionych praw – sług, niewolników (otrok oraz rab i rob). Do grupy nowszych określeń można zaliczyć nazwy najemników i robotników, takie jak: najamnik, najmenik, rabotnik, delatelj, danik, nadničar, napoličar, radnik, nadničar, plat-nik, plaćenik.
W okresie państwa Nemanjiciów zapożyczenia były nieliczne, dotyczyły przede wszystkim tytulatury członków warstwy wyższej i najczęściej pochodziły z języków zachodnio- lub południowoeuropejskich, łaciny i greki (pronijar, ba-ron, markiz, grk, kramar, majstor). Wyjątkowo z języka niemieckich Sasów za-pożyczono kilka wyrazów związanych z ich organizacją społeczną: purgar, gvark i sam etnonim Sas(in).
W średniowieczu pojawia się jeszcze jedno ciekawe zjawisko, oparte na zmia-nach semantycznych wywołanych stereotypizacją narodów, utożsamianiem ich z ich głównymi zajęciami. Dotyczy to takich wyrazów, jak vlah, arbanas, srbin, grk, sasin, które z etnonimów stały się określeniami przedstawicieli grup społecz-nych: pasterzy, chłopów, kupców i górników.
Dopiero zmiany polityczno-społeczne i kulturowo-cywilizacyjne wywołane najazdem tureckim spowodowały całkowitą zmianę systemu nazewnictwa. Ta re-wolucja, nie tylko cywilizacyjno-polityczna, ale także językowa, spowodowała, że pojawiła się cała grupa nowych określeń zapożyczonych z tureckiego (lub za pośrednictwem tureckiego). Obok tworzącej się nowej muzułmańskiej warstwy wyższej (posiadacze ziemscy, dzierżawcy, wysocy urzędnicy) zaczęły funkcjono-wać również obce terminy. Pojawili się przedstawiciele warstwy wyższej noszący tytuły aga, beg, spahija, čitluk-sahibija, čitlučar, zaim, zijametlija, timardžija, efendi, serhatlija. W miastach pojawili się nowi przedstawiciele warstw średnich:
grupa nowych mieszczan (erlija oraz varošanin, šeherlija, kasabalija) i przedsta-wicieli wolnych zawodów, rzemieślników (zanatlija, usta i ich uczniowie: kal-fa, šegrt) oraz kupców (bazrđan, pazarlija, vašardžija). Jedynie słowiańska wieś zachowała dawne słowiańskie słownictwo, choć w ramach tureckiego systemu feudalnego funkcjonowały określenia osób poddanych, zależnych (kulučar, sa-raor, beglučar, čifčija, horjatin, čobanin, ajlukčija, argatin, izmećar, kirajdžija), którymi najczęściej byli chrześcijanie ogólnie określani mianem raja lub zimija.
Ostatnia epoka, która na północ od Dunaju rozpoczyna się w XVIII wieku, a na południe – w XIX wieku, to początek procesu europeizacji, otwierania się na Europę i wychodzenia spod panowania osmańskiego terenów serbskich i czarno-górskich. Wraz z powolnym wchodzeniem Serbów w sferę oddziaływania kultury środkowo- i zachodnioeuropejskiej w słownictwie feudalnym pojawiła się grupa nowszych, ogólnoeuropejskich tytułów przedstawicieli wszystkich warstw spo-łecznych, zapożyczonych z niemieckiego (asristokrat, aristokratija, graf, riter, burger, vazal, paor, arbajter i kalki: zemljovlasnik, zemljoposednik), włoskiego (šjor, kavaljer) oraz węgierskiego (nemeš, grof, gazda, jobađ, parasnik), rumuń-skiego (bujer, bačar, čobanin, mešter) i francurumuń-skiego lub angielrumuń-skiego (kavaljer,
nobles, madama, dama, vajnkaut, lord, ser). W tym samym czasie funkcjonowały także dawne, średniowieczne słowiańskie terminy oraz, coraz częściej już jako archaizmy, turcyzmy. W wyniku likwidacji systemu feudalnego w latach 30. XIX wieku straciło na aktualności wiele z tytułów przedstawicieli warstwy wyższej i niższej. Jednocześnie, wraz z coraz silniejszą emigracją ludności wiejskiej do miast, pojawiały się nowe zawody i nowe miejskie grupy społeczne, inne zaś ule-gały znacznym przeobrażeniom. Obok stale powiększającej się grupy robotników zatrudnionych w tworzącym się powoli przemyśle, rosła w siłę i wpływy klasa urzędników.
Słownictwo poszczególnych warstw społecznych i organizacji, podobnie jak nomenklatura polityczno-administracyjna i wojskowa, najlepiej odzwierciedla zmiany społeczne, polityczne, kulturowe i cywilizacyjne. Na podstawie przepro-wadzonych badań można stwierdzić, że to właśnie ta warstwa słownictwa jest najbardziej uległa politycznie lub kulturowo wpływom obcym – państwom, kul-turom i narodom dominującym. Dzięki szczególowej analizie można prześledzić historię społeczną i polityczną państwa, kontakty etniczne i językowe, a także dokładnie określić wpływ określonych narodów i państw na konkretne dziedziny życia społecznego i politycznego Serbów i Czarnogórców.
Kolejne tomy monografi i pozwolą tę wiedzę rozszerzyć o inne sfery tema-tyczne.