Ciekawym elementem wydań są wspomniane już ilustracje i zdjęcia. Jak zauważono we wstępie, w Hiszpanii wyróżniał się pod tym względem dziennik „ABC”. Okładki wydań z początku września bezpośrednio nawiązywały do ówczesnej sytuacji międzynarodowej. Fotografie i rysunki pojawiały się także w samych tekstach oraz w postaci specjalnych dodatków umieszczanych na początku wydań. Już pobieżna analiza zdjęć pozwala zauważyć, że tematyka wojenna mieszała się często z życiem codziennym hiszpańskiej prowincji. Przykładowo, w numerze z 1 września na okładce zamieszczono zdjęcia É. Daladiera i A. N. Chamberlaina, z komentarzem na temat ich poparcia dla Polski w przypadku ewentualnej wojny. W dalszej części gazety znalazły się natomiast m. in. relacje fotograficzne z przekazania przez C. Franco Polo na rzecz państwa 50 kilogramów złota w postaci biżuterii i monet, otwarcia w Barcelonie 3 państwowych warsztatów krawieckich oraz zdjęcie bogato zdobionego wachlarza – daru stowarzyszenia prasy w Walencji dla R. Serrano Suñera84.
79 Ibidem. Na temat omyłkowego wykorzystania w Warszawie przez Niemców bomb chemicznych wypełnionych iperytem pisał Leszek Konopski. Patrz: L. Konopski, Historia broni chemicznej, Warszawa 2009, s. 104.
80 L. Calvo, «Inglaterra ganará la última batalla», „ABC”, 5.09.1939, s. 8.
81 Ibidem.
82 L. Calvo, El duque de Alba entrega el mensaje en el Foreign Office, „ABC”, 5.09.1939, s. 9.
83 E. Valdés, La voz de Franco en Berlín, „ABC”, 5.09.1939, s. 9.
32
Większa liczbę zdjęć dotyczących konfliktu wojennego zamieszczono w wydaniu z 2 września. Zagadnieniu poświęcono cały dodatek fotograficzny85. Z 4 stron, 2 zawierają zdjęcia Wolnego Miasta Gdańska, przedstawiające najważniejsze zabytki, „typowe niemieckie uliczki” i ujęcia z lotu ptaka. Ciekawsze materiały zamieszczono na stronie zatytułowanej „Przygotowania do wojny” (ilustracja 3). Znalazły się tam zdjęcia z londyńskiego urzędu miasta, w którym planowano obronę stolicy oraz fotografia z wizytacji w szkole pielęgniarek brytyjskiego Ministra Zdrowia Waltera Elliota. Pewnym kuriozum jest zdjęcie dokumentujące ćwiczenia chirurgiczne w Paryżu, które przeprowadzano w maskach przeciwgazowych. W dodatku zamieszczono także reportaż fotograficzny mający przedstawiać ewakuację ludności cywilnej na granicy niemiecko-polskiej oraz reakcje ludności cywilnej Paryża i Londynu na zamieszczone w prasie informacje o rozwoju sytuacji międzynarodowej.
85 „ABC”, 2.09.1939, s. 2, 4-6.
Ilustracja 2: Okładki madryckiego wydania dziennika „ABC” przedstawiające kolejno: É. Daladiera i A. N. Chamberlaina (1.09), A. Hitlera (2.09), A. Förstera (3.09) oraz lorda Halifaxa (5.09).
33
Na uwagę zasługuje także dodatek fotograficzny z 5 września, konkretnie strona poświęcona „konfliktowi germańsko-polskiemu” (ilustracja 3). Na prezentowanych zdjęciach przedstawiono przede wszystkim materiały odnoszące się do części wojny toczącej się na morzu. Na fotografiach zamieszczono kolejno: stacjonujące w Zatoce Weymouth okręty eskadry brytyjskiej, przejęty przez brytyjską marynarkę niemiecki okręt „Bremen” i parowiec „Athenia”. Ostatnia fotografia przedstawia I. Mościckiego oraz E. Rydza-Śmigłego w trakcie wygłaszania przez prezydenta orędzia do narodu polskiego.
Ilustracja 3: Przygotowania do wojny, „ABC”, 2.09.1939, s. 2.
34
Mniej bogate i różnorodne ilustracje zamieszczano w dzienniku „La Vanguardia”. W omawianym okresie były to wyłącznie bardziej lub mniej szczegółowe mapy Europy i Polski, które miały charakter stricte informacyjny. Pewnym utrudnieniem dla hiszpańskich czytelników był zapewne fakt przedrukowywania map z polskimi nazwami geograficznymi, przy jednoczesnym posługiwaniu się w tekstach głównie nazewnictwem niemieckim.
Przedstawiona analiza treści dzienników „ABC” i „La Vanguardii” z pierwszych dni września 1939 roku potwierdza, że spór polsko-niemiecki, a następnie sam wybuch
Ilustracja 4: Konflikt germańsko-polski, „ABC”, 5.09.1939, s. 4.
35
konfliktu zbrojnego w Europie były wydarzeniami, które prasa hiszpańska śledziła z zainteresowaniem. Tematyce wojny poświęcono niemal całość wiadomości zagranicznych. Odnośnie jakości i wiarygodności samych informacji, w omawianych dziennikach zamieszczano treści prezentujące w mniejszym („ABC”) lub większym („La Vanguardia”) stopniu stanowiska obu stron konfliktu, co mogło dawać czytelnikowi możliwość wyrobienia własnej opinii. W przypadku „ABC” częściej pojawiały się natomiast sformułowania świadczące o wyraźnych sympatiach proniemieckich. Omawiając treść gazet nie należy zapominać o roli, jaką w przekazywaniu faktów pełniły agencje prasowe, w tym szczególnie hiszpańska EFE, na którą powoływano się zazwyczaj przy podawaniu komunikatów wojennych. Osobnym źródłem informacji byli przebywający w stolicach europejskich korespondenci prasowi. Ich relacje dostarczają materiałów przede wszystkim do badań życia codziennego i nastrojów społeczności poszczególnych krajów europejskich.
Warto podkreślić, że w obu dziennikach zauważalne jest większe zainteresowanie stanowiskami Niemiec i Włoch, co można uznać za pokłosie niedawno zakończonej wojny domowej. Efektem konfliktu i zwycięstwa w nim sił frankistowskich były także mocno eksponowane w obu gazetach zasługi i zalety
caudillo, które podkreślano głównie przy okazji wystosowania apelu F. Franco do stron wojujących oraz ogłoszenia przez Hiszpanię neutralności. Zajęte przez F. Franco stanowisko zostało w obu dziennikach przedstawione jako jedyne właściwe i cieszące się pełnym poparciem społeczeństwa. Należy zaznaczyć, że tak jednostronne zaprezentowane podejście niewątpliwie nie oddawało w pełni sympatii społeczeństwa hiszpańskiego, jednak obowiązująca cenzura nie pozostawiała miejsca na polemikę.
Zebrane w trakcie badań informacje pozwalają uznać hiszpańskie materiały prasowe za cenne i szczegółowe źródło do dziejów II wojny światowej i sytuacji samej Hiszpanii. O ich wartości świadczy przede wszystkim duża różnorodność tekstów: od komunikatów wojennych, przez cytowane przemówienia przywódców, do relacji z życia codziennego i przeglądu prasy zagranicznej. Zawarte w dziennikach treści mogą pełnić rolę samodzielnego źródła lub stanowić ciekawe uzupełnienie dla wcześniejszych badań.