Wiedza o społeczeństwie to przedmiot interdyscyplinarny korzystający w szkole podstawowej z dorobku nauk społecznych (socjologii, nauk o polityce i elementów: nauk o poznaniu i komunikacji społecznej, psychologii, eko-nomii i nauk prawnych) oraz elementów nauk humanistycznych (kulturoznawstwa i etnologii). Przedmiot bazuje także na wiedzy i umiejętnościach uczniów z zakresu języka polskiego, historii i geografii.
Cele kształcenia (wymagania ogólne) przedmiotu zostały sformułowane dla czterech obszarów: wiedza i rozu-mienie; wykorzystanie i tworzenie informacji; rozumienie siebie oraz rozpoznawanie i rozwiązywanie problemów;
komunikowanie i współdziałanie. Realizacja celów i treści kształcenia ma służyć kształtowaniu postaw obywa-telskich i prowspólnotowych uczniów. Treści te skonstruowano według koncepcji kręgów środowiskowych – od pierwotnych grup społecznych przez społeczność lokalną i regionalną, wspólnotę narodową i państwową, aż do społeczności międzynarodowej.
Cele kształcenia – wymagania ogólne I. Wiedza i rozumienie. Uczeń:
1. wyjaśnia podstawowe prawidłowości życia społecznego, w tym funkcjonowania grup społecznych oraz spo-łeczności lokalnej i regionalnej oraz wspólnoty etnicznej i państwowej;
2. uzasadnia znaczenie procedur demokratycznych i stosuje je w życiu szkoły oraz grup, w których uczestniczy;
3. wyjaśnia znaczenie aktywności obywatelskiej;
4. przedstawia zasady ustroju Rzeczypospolitej Polskiej i podstawowe organy władz publicznych;
5. ma podstawową wiedzę na temat praw człowieka, środków masowego przekazu oraz wybranych spraw mię-dzynarodowych;
6. wykorzystuje swą wiedzę do interpretacji wydarzeń życia społecznego, w tym publicznego.
II. Wykorzystanie i tworzenie informacji. Uczeń:
1. znajduje informacje na temat życia społecznego, w tym publicznego;
2. wykorzystuje informacje do tworzenia własnej wypowiedzi na temat wydarzeń z życia społecznego, w tym publicznego.
III. Rozumienie siebie oraz rozpoznawanie i rozwiązywanie problemów. Uczeń:
1. rozpoznaje własne potrzeby i potrzeby innych;
2. planuje dalszą edukację, uwzględniając swe umiejętności i zainteresowania;
3. wyjaśnia związek między godnością a prawami, które mu przysługują;
4. przedstawia własne prawa i obowiązki;
5. powiększa treść własnej tożsamości lokalnej, regionalnej, etnicznej i obywatelskiej;
6. rozpoznaje przypadki łamania praw w swoim otoczeniu;
7. argumentuje zasadność postaw obywatelskich – m.in. odpowiedzialności, troski o dobro wspólne i tolerancji;
8. rozpoznaje problemy najbliższego otoczenia i szuka ich rozwiązań.
IV. Komunikowanie i współdziałanie. Uczeń:
1. komunikuje się w sprawach życia społecznego, w tym publicznego, oraz dyskutuje i przedstawia własne argu-menty w wybranych sprawach tego typu;
2. rozpoznaje przypadki wymagające postaw asertywnych;
3. współpracuje z innymi – dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich;
4. wykazuje konieczność współdziałania w życiu społecznym i wyjaśnia istotę samorządności;
5. korzysta z prostych procedur oraz z możliwości, jakie stwarzają obywatelom instytucje życia publicznego – wskazuje, gdzie załatwić proste sprawy urzędowe.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe I. Społeczna natura człowieka. Uczeń:
1. uzasadnia, że człowiek jest istotą społeczną; wyjaśnia znaczenie potrzeb społecznych człowieka (kontaktu, przynależności, uznania);
2. przedstawia zasady komunikowania się; wyjaśnia zasady skutecznej autoprezentacji – kształtowania swojego wizerunku;
3. wymienia cechy grup społecznych; charakteryzuje grupę koleżeńską i grupę nastawioną na realizację określo-nego zadania; uzasadnia, że efektywna współpraca przynosi różne korzyści; przedstawia różne formy współ-pracy w grupie;
4. rozpoznaje sytuacje wymagające podjęcia decyzji indywidualnej i grupowej; wyjaśnia i stosuje podstawowe sposoby podejmowania wspólnych decyzji;
5. podaje przykłady trudnych społecznie sytuacji, w których należy zachować się asertywnie; uzasadnia, że moż-na zachować dystans wobec nieaprobowanych przez siebie zachowań innych ludzi lub przeciwstawić się im;
przedstawia różne formy zachowań asertywnych;
6. uzasadnia, że konflikt w grupie może wynikać z różnych przyczyn (sprzeczne interesy, inne cele); przedstawia sposoby rozwiązywania konfliktów oraz analizuje ich zalety i wady.
II. Rodzina. Uczeń:
1. charakteryzuje rodzinę jako grupę społeczną; przedstawia rolę rodziców i osób starszych w rodzinie; analizuje wartości ważne dla jego rodziny;
2. analizuje wpływ, jaki rodzina wywiera na dzieci; przedstawia prawa i obowiązki dzieci w rodzinie;
3. wyjaśnia, jak funkcjonuje gospodarstwo domowe; wymienia główne źródła jego dochodów (z działalności za-robkowej: pracy, działalności gospodarczej, umów cywilnoprawnych oraz ze świadczeń społecznych – w po-wiązaniu z rodzajami ubezpieczeń społecznych);
4. wymienia kategorie wydatków gospodarstwa domowego; planuje jego budżet.
III. Szkoła i edukacja. Uczeń:
1. przedstawia funkcje szkoły w systemie edukacji oraz strukturę polskiego systemu edukacyjnego;
2. charakteryzuje klasę szkolną, pozalekcyjne koło zainteresowań, życie szkolnej społeczności; przedstawia dzia-łania samorządu uczniowskiego; wyjaśnia, jak przeprowadzane są wybory organów samorządu szkolnego;
3. wymienia prawa i obowiązki ucznia; rozpoznaje przypadki naruszania praw uczniów oraz pracowników szkoły;
przedstawia sposoby dochodzenia praw, które zostały naruszone;
4. charakteryzuje oczekiwane kompetencje wybranych kategorii społeczno-zawodowych i ich miejsce na rynku pracy;
5. planuje dalszą edukację, uwzględniając własne zainteresowania, zdolności i umiejętności oraz rady innych osób i sytuację na rynku pracy.
IV. Prawa człowieka. Uczeń:
1. uzasadnia, że godność człowieka jest podstawą różnych systemów moralnych; wyjaśnia, że jest ona źródłem powszechnych, przyrodzonych, nienaruszalnych i niezbywalnych wolności i praw człowieka; analizuje sformu-łowania preambuły Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka;
2. wykazuje różnice między prawami a wolnościami człowieka; wymienia prawa i wolności osobiste zawarte w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
3. wymienia prawa dzieci i analizuje przepisy Konwencji o prawach dziecka;
4. podaje przykłady działań Rzecznika Praw Dziecka; przedstawia cele działalności Funduszu Narodów Zjedno-czonych na Rzecz Dzieci;
5. wymienia prawa i wolności polityczne zawarte w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej; wykazuje, że dzięki nim człowiek może mieć wpływ na życie publiczne;
6. wykazuje, że prawa człowieka muszą być chronione; wyjaśnia rolę Rzecznika Praw Obywatelskich i podaje przykłady jego działań;
7. przedstawia przykłady działań organizacji pozarządowych na rzecz ochrony praw człowieka; uzasadnia po-trzebę przeciwstawiania się zjawiskom braku tolerancji wobec różnych mniejszości.
V. Nieletni wobec prawa. Uczeń:
1. rozpoznaje zachowania związane z przemocą fizyczną i psychiczną, w tym werbalną, wobec siebie i innych;
wymienia osoby i instytucje, które należy powiadomić w takich sytuacjach;
2. przedstawia korzyści i zagrożenia wynikające z korzystania z zasobów internetu; rozpoznaje przemoc w cyber-przestrzeni i wyjaśnia, jak należy na nią reagować;
3. wyjaśnia, na jakich zasadach nieletni odpowiadają za popełnienie wykroczeń i przestępstw;
4. przedstawia uprawnienia policjantów i funkcjonariuszy innych służb porządkowych oraz swoje prawa w kon-takcie z tymi służbami.
VI. Społeczność lokalna. Uczeń:
1. wymienia zadania samorządu gminnego; przedstawia główne źródła przychodów i kierunki wydatków w bu-dżecie gminy;
2. przedstawia, jak zorganizowany jest urząd gminy (miasta/dzielnicy); podaje, w jakim wydziale można załatwić wybrane sprawy; przedstawia możliwości załatwienia spraw poprzez e-urząd; posługuje się formularzami urzę-dowymi – wypełnia wniosek o wydanie tymczasowego dowodu osobistego;
3. wymienia organy stanowiące i wykonawcze w gminie (mieście/dzielnicy); przedstawia, jak są one wybierane i jak mogą zostać odwołane; podaje uprawnienia tych organów;
4. podaje, kto pełni funkcje wójta/burmistrza/prezydenta miasta i przewodniczącego rady gminy/miasta; znajdu-je w mediach lokalnych informacznajdu-je na temat publicznych działań osób pełniących funkcznajdu-je w organach samo-rządu terytorialnego;
5. znajduje i przedstawia informacje na temat swojej gminy, wydarzeń i postaci z jej dziejów;
6. rozpoznaje problemy społeczne swojej społeczności lokalnej (np. wynikające z sytuacji demograficznej, go-spodarczej, infrastrukturalnej); formułuje sądy dotyczące tych problemów.
VII. Społeczność regionalna. Uczeń:
1. znajduje i przedstawia podstawowe informacje o swoim regionie, wydarzenia i postaci z jego dziejów; lokalizu-je własne wolokalizu-jewództwo i powiaty wchodzące w lokalizu-jego skład oraz pozostałe wolokalizu-jewództwa;
2. wymienia zadania samorządu powiatowego i województwa;
3. podaje, w jakim wydziale starostwa powiatowego można załatwić wybrane sprawy; posługuje się formularza-mi urzędowyformularza-mi – wypełnia wniosek o paszport (delegatura urzędu wojewódzkiego);
4. wymienia organy stanowiące i wykonawcze samorządu powiatowego i województwa; przedstawia, jak są one wybierane i jak mogą zostać odwołane; podaje zadania tych organów;
5. przedstawia tradycje i zwyczaje swojej społeczności regionalnej.
VIII. Wspólnoty narodowe/etniczne i ojczyzna. Uczeń:
1. wyjaśnia, co oznacza być Polakiem lub członkiem innej wspólnoty narodowej/etnicznej oraz co łączy człowie-ka z ojczyzną – Polską; przedstawia te więzi na własnym przykładzie;
2. wyjaśnia, czym obywatelstwo różni się od narodowości; przedstawia warunki nabycia obywatelstwa polskiego z mocy prawa i wymienia inne formy uznania za obywatela polskiego oraz nadania obywatelstwa polskiego;
wymienia konstytucyjne obowiązki obywatela;
3. analizuje symbole Rzeczypospolitej Polskiej; wyjaśnia, czym powinna przejawiać się postawa patriotyczna młodego i dorosłego człowieka;
4. wymienia mieszkające w Polsce mniejszości narodowe i etniczne, grupę posługującą się językiem regionalnym oraz grupy migrantów (w tym uchodźców) i lokalizuje miejsca ich zwartego zamieszkiwania; przedstawia – za Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej – prawa przysługujące etnicznym grupom mniejszościowym;
5. uzasadnia, że można pogodzić różne tożsamości społeczno-kulturowe (regionalną, narodową/etniczną, pań-stwową/obywatelską, europejską); rozpoznaje przejawy ksenofobii, w tym rasizmu, szowinizmu i antysemity-zmu, oraz uzasadnia potrzebę przeciwstawiania się tym zjawiskom.
IX. Udział obywateli w życiu publicznym – społeczeństwo obywatelskie. Uczeń:
1. podaje cnoty obywatelskie (odpowiedzialność, troska o dobro wspólne, aktywność, przedsiębiorczość, soli-darność, roztropność, tolerancja, odwaga cywilna); wykazuje, odwołując się do działań wybitnych Polaków, znaczenie ich urzeczywistnienia dla pożytku publicznego;
2. przedstawia cele i formy działań organizacji pozarządowych aktywnych w społeczności lokalnej i regionie;
wykazuje, że działalność tego typu prowadzi do realizacji różnorodnych potrzeb;
3. przedstawia cele i przykłady działania organizacji społecznych skupiających młodych ludzi w Polsce; wyjaśnia ideę wolontariatu i przedstawia formy działalności wolontariuszy;
4. przedstawia formy wpływania obywateli na decyzje władz samorządowych, przykłady realizacji lokalnych inicjatyw mieszkańców finansowanych z budżetów obywatelskich oraz przedsięwzięć podejmowanych przez młodzieżowe rady gminy/miasta;
5. uzasadnia potrzebę przestrzegania zasad etycznych w życiu publicznym; rozpoznaje przejawy ich łamania i podaje skutki takich działań.
X. Środki masowego przekazu. Uczeń:
1. przedstawia funkcje i rodzaje środków masowego przekazu; wyjaśnia znaczenie środków masowego przekazu dla wolności słowa;
2. znajduje w mediach wiadomości na wskazany temat; odróżnia informacje o faktach od komentarzy i opinii;
wyjaśnia, na czym powinna polegać rzetelność dziennikarzy;
3. przedstawia funkcje reklamy i krytycznie analizuje wybrany przekaz reklamowy;
4. wskazuje cele kampanii społecznych; analizuje materiały z wybranej kampanii tego rodzaju;
5. wykazuje znaczenie opinii publicznej; znajduje w internecie komunikaty z badań opinii publicznej oraz odczytu-je i interpretuodczytu-je proste wyniki takich badań.
XI. Demokracja w Rzeczypospolitej Polskiej. Uczeń:
1. wymienia podstawowe cechy i funkcje państwa; wyjaśnia, czym zajmuje się władza państwowa;
2. wyjaśnia zasadę suwerenności narodu; przedstawia sprawy, które mogą być poddane pod referendum; wy-mienia referenda ogólnokrajowe, których wyniki były wiążące, oraz referenda lokalne we własnej społeczności, które były ważne;
3. wyjaśnia zasadę przedstawicielstwa (demokracji pośredniej); przedstawia zasady wyborów do Sejmu Rzeczy-pospolitej Polskiej i Senatu RzeczyRzeczy-pospolitej Polskiej oraz zasady działania i najważniejsze kompetencje izb parlamentu;
4. wyjaśnia zasadę pluralizmu politycznego; wymienia partie polityczne, których przedstawiciele zasiadają w Sejmie Rzeczypospolitej Polskiej oraz w organach stanowiących samorządu terytorialnego; przedstawia cele działania partii politycznych oraz wykazuje, że konkurują one w życiu publicznym; znajduje informacje na temat działań wybranej partii (jej struktur regionalnych lub centralnych);
5. wyjaśnia zasadę republikańskiej formy rządu; przedstawia sposób wyboru i podstawowe kompetencje Pre-zydenta Rzeczypospolitej Polskiej; znajduje informacje o życiorysie politycznym osób pełniących ten urząd, które wybrano w wyborach powszechnych, oraz o działaniach urzędującego Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej;
6. wyjaśnia zasadę państwa prawa, w tym zasady niezależności sądów i niezawisłości sędziów; wyjaśnia podział na sądy powszechne i administracyjne oraz zasadę dwuinstancyjności postępowania sądowego; przedsta-wia, w jakich sprawach orzeka sąd rejonowy;
7. wyjaśnia zasadę konstytucjonalizmu; podaje szczególne cechy konstytucji; znajduje w Konstytucji Rzeczypo-spolitej Polskiej przepisy dotyczące wskazanej kwestii; podaje kompetencje Trybunału Konstytucyjnego Rze-czypospolitej Polskiej;
8. wyjaśnia zasadę trójpodziału władzy; objaśnia konieczność poparcia większości sejmowej dla Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej (bądź jej działań); przedstawia podstawowe kompetencje Rady Ministrów Rzeczypo-spolitej Polskiej; podaje imiona i nazwiska urzędujących prezesa i wiceprezesów Rady Ministrów Rzeczypospo-litej Polskiej; wykazuje, że decyzje podejmowane w wybranym ministerstwie mają wpływ na życie jego rodziny.
XII. Sprawy międzynarodowe. Uczeń:
1. wymienia cele i przejawy działania Organizacji Narodów Zjednoczonych i Organizacji Paktu Północnoatlan-tyckiego;
2. wymienia cele działania Unii Europejskiej; znajduje informacje o życiorysie politycznym Ojców Europy oraz obywateli polskich pełniących ważne funkcje w instytucjach unijnych;
3. przedstawia podstawowe korzyści związane z obecnością Polski w Unii Europejskiej dla pracowników i osób podróżujących; znajduje informacje o wykorzystaniu funduszy unijnych w swojej gminie lub swoim regionie;
4. przedstawia działalność Polski w Organizacji Narodów Zjednoczonych, Unii Europejskiej i Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego;
5. formułuje sądy w sprawach wybranych problemów społecznych współczesnego świata; rozważa propozycje działań w kierunku poprawy warunków życia innych ludzi na świecie.
Warunki i sposób realizacji
Nadrzędnemu celowi kształcenia w zakresie wiedzy o społeczeństwie – kształtowaniu postaw obywatelskich i prowspólnotowych – sprzyjać ma nabywanie wiedzy i rozwijanie umiejętności dotyczących kolejnych kręgów środowiskowych, z którymi styka się uczeń: od rodziny i szkoły przez wspólnotę lokalną i regionalną, aż do wspól-noty narodowej, państwowej i międzynarodowej. Kształcenie to ma umożliwiać rozwój umiejętności refleksyjnej obserwacji otaczającej rzeczywistości społecznej, w tym życia publicznego. Konieczna jest taka realizacja treści nauczania, aby uczniowie rozumieli przydatność poszczególnych zagadnień w codziennym życiu człowieka – członka poszczególnych grup i wspólnot społecznych. Sprzyjać to ma rozwojowi umiejętności rozpoznawania i rozwiązywania prostych problemów w życiu społecznym. Kształcenie to ma także prowadzić do ugruntowania postaw szacunku dla dziedzictwa narodowego i ogólnoświatowego oraz ciekawości poznawczej, otwartości i tolerancji.
W nauczaniu wiedzy o społeczeństwie powinno się stwarzać sytuacje edukacyjne, w których uczeń stosuje po-szczególne metody autoprezentacji, rozwiązywania konfliktów i problemów, współdecydowania – np. w realiza-cji wymagań szczegółowych określonych w dziale I pkt 2–6 czy dziale III pkt 2. Ma ono także uświadomić uczniom ich własne prawa i obowiązki. Treści nauczania sformułowano tak, aby uczeń miał świadomość wpływu obywa-teli na życie publiczne – przy czym poza formami konwencjonalnymi uwypuklono także te niekonwencjonalne.
Sprzyjać ma to kreowaniu aktywnych postaw w życiu społecznym, ale i brania odpowiedzialności za własne wybory i czyny.
W celu rozwijania umiejętności komunikacji i współdziałania powinno się stosować różne metody pracy gru-powej, w tym uczniowskie projekty edukacyjne (każdy uczeń powinien uczestniczyć w dwóch projektach – np.
w realizacji wymagań szczegółowych określonych w dziale III pkt 4, dziale VI pkt 5 i dziale VII pkt 5). Należy także wykorzystywać różne formy dyskusji – np. w realizacji wymagań szczegółowych określonych w dziale VI pkt 6, dziale VIII pkt 5, dziale IX pkt 5 i dziale XII pkt 5.
W kształceniu kompetencji pozyskiwania, gromadzenia, porządkowania, analizy i prezentacji informacji o życiu społecznym, w tym publicznym, powinna być wykorzystywana technologia informacyjno-komunikacyjna. Istotne jest korzystanie ze stron internetowych instytucji publicznych, w tym organów samorządowych, organów władzy publicznej, czy organizacji społecznych. Niezbędna jest również praca z różnymi typami przekazu (np. interaktyw-nymi).
W miarę możliwości ważne byłoby również pozyskiwanie informacji w toku wycieczki edukacyjnej (w tym wirtual-nej, wykorzystując dedykowane aplikacje) do wybranych instytucji np. do urzędu gminy (miasta/dzielnicy). Można także – za zgodą rady pedagogicznej i rodziców – realizować niektóre treści nauczania poprzez lekcje organizo-wane we współpracy z poradniami psychologiczno-pedagogicznymi, instytucjami oferującymi usługi poradnic-twa zawodowego oraz organizacjami pozarządowymi.