oraz na burmistrzów (prezydentów miast)
1. Frekwencja wyborcza
Doświadczenia polskich elekcji samorządowych wskazują, że wybory władz lo-kalnych cieszą się najmniejszym zainteresowaniem społeczeństwa. W porównaniu z wyborami parlamentarnymi oraz prezydenckimi frekwencja wyborcza do organów sa-morządu terytorialnego jest najniższa. Zjawisko niskiej frekwencji towarzyszy wyborom samorządowym już od 1990 roku.
Na podstawie dotychczasowych doświadczeń wskazuje się na kilka czynników, które mogą determinować stosunkowo niskie zainteresowanie wyborami władz lokal-nych. Należą do nich pasywność wynikająca z pozycji jednostki w strukturze społecznej, uwarunkowania instytucjonalne i sytuacyjne związane z brakiem zdolności do oceny sceny politycznej, jak również uwarunkowania kulturowe mające związek z tradycjami zaangażowania obywatelskiego 1.
Należy jednak zauważyć, że niektóre przyczyny wysokiej absencji wyborczej zwią-zane są z konkretnymi uwarunkowaniami społeczno-politycznymi. W 1990 roku ni-ska frekwencja wyborcza (43,56 % w gminach do 40 000 mieszkańców oraz 40,28 % w gminach powyżej 40 000 mieszkańców) wynikała z rozczarowania efektami polityki ówczesnych władz oraz brakiem zainteresowania polityką w ogóle 2. Ponadto pierwsze wybory samorządowe miały dość konfrontacyjny charakter i polegały głównie na od-rzuceniu starego ładu z jednoczesną niezdolnością tworzenia pozytywnych programów rozwoju lokalnego. „Solidarnościowy” rodowód kandydata, a więc głównego aktora wyborów okazał się wystarczający, by przekonać mieszkańców o swoich
predyspozy-1 J. Raciborski, Wybory i wyborcy, [w:] Demokracja polska 1989-2003, red. J.J. Wiatr, J. Racibor-ski, J. BartkowRacibor-ski, B. Frątczak-Rudnicka, J. Kilias, Warszawa 2003, s. 208.
2 B. Nawrot, Postawy i zachowania mieszkańców na poziomie małych miast i wsi, [w:] Władza i spo-łeczności lokalne a reforma samorządowa w Polsce, red. P. Dobrowolski, S. Wróbel, Katowice 1995, s. 59.
cjach do roli radnego 3. W kolejnej elekcji – w 1994 roku – absencja wyborcza była najwyższa z dotychczas przeprowadzonych wyborów samorządowych. W gminach do 40 000 mieszkańców frekwencja wyniosła 38,25 %, a w większych gminach zaledwie 28,58 %. Należy podzielić pogląd J. Pokładeckiego, że wśród głównych przyczyn tego zjawiska były zmiana konfiguracji sceny politycznej po wyborach parlamentarnych w 1993 roku i porażka partii wywodzących się antykomunistycznej opozycji, a także brak komitetów obywatelskich, które miały lokalny charakter i potrafiły mobilizu-jąco wpływać na społeczności lokalne, jak również pojawienie się nowych ugrupo-wań o wyraźnie centroprawicowym charakterze, niedostatecznie spopularyzowanych na poziomie lokalnym 4. Co prawda, kolejne wybory z 1998 roku odbyły się przy zdecydowanie wyższej frekwencji wyborczej (w gminach do 20 000 mieszkańców – 49,51 %; w gminach powyżej 20 000 mieszkańców – 42,49 %), ale nadal była ona niższa od wskaźnika uzyskiwanego w wyborach parlamentarnych i prezydenckich.
Sytuacji radykalnie nie zmieniło rozszerzenie samorządu o szczebel powiatu i woje-wództwa. Sposobem na zwiększenie frekwencji wyborczej miała być również ustrojowa zmiana sposobu wyboru wójta, burmistrza i prezydenta miasta, którą wprowadzono w 2002 roku. Zamiast oczekiwanych efektów wzrostu frekwencji wystąpiło zjawisko odwrotne, zwłaszcza w gminach powyżej 20 000 mieszkańców, w tym w miastach na prawach powiatu.
Cechą wspólną wszystkich elekcji samorządowych w Polsce były dwa zjawiska, które mogły mieć wpływ na frekwencję wyborczą. Pierwsza, akcentowana już wcześniej, a mianowicie radykalne zmiany na ogólnopolskiej scenie politycznej na krótko przed wyborami samorządowymi. Większość elekcji samorządowych odbywała się rok po wyborach parlamentarnych (1993-1994; 1997-1998; 2001-2002; 2005-2006). Wy-niki tych wyborów w zasadniczy sposób zmieniały układ sił politycznych, a nawet doprowadzały do zniknięcia z życia politycznego niektórych formacji. Po wtóre, sa-morządowe prawo wyborcze charakteryzowało się dużą niestabilnością. Znaczna część zmian miała charakter przypadkowy i podporządkowana była bieżącemu interesowi rządzącej w danej chwili partii politycznej. Najwięcej zmian w ordynacjach wybor-czych, w okresie 1998-2009, wprowadzono w latach, których odbywały się wybory samorządowe 5.
Wieloletnie międzynarodowe badania wskazują, że pewne cechy społeczne skore-lowane są z frekwencją wyborczą. S.M. Lipset wskazuje, że niskiej frekwencji sprzyjają:
niskie wykształcenie społeczeństwa, niskie dochody, określone grupy zawodowe (robot-nicy niewykwalifikowani, pracow(robot-nicy usług, chłopi uprawiający ziemię na własne
po-3 J. Pokładecki, Wybory samorządowe…, op. cit., s. s. 56-57.
4 Ibidem, s. 57.
5 Zob. A. Ptak, Ewolucja systemu wyborczego…, op. cit., s. 151.
trzeby), płeć (rzadziej głosują kobiety), młody wiek (poniżej 35 roku życia), krótki czas pobytu w danej społeczności i stan cywilny (osoby samotne). Mniejszy udział w wybo-rach wykazują jednostki izolowane 6.
Na badanym obszarze południowej Wielkopolski w 2006 roku uprawnionych do głosowania było ponad 270 000 osób. Ponad 80 % z nich zamieszkiwało okręgi zloka-lizowane w miastach.
Tabela IV.1
Liczba uprawnionych do głosowania w wyborach samorządowych w 2006 roku
Gmina Liczba uprawnionych do głosowania Uprawnieni do głosowania z miasta i z terenów wiejskich (%)
Miasto Wieś Razem Miasto Wieś
Jarocin 19 585 16 047 35 632 55 45
Kalisz 86 447 0 86 447 100 0
Kępno 11 906 7 449 19 355 62 38
Krotoszyn 23 217 8 524 31 741 73 27
Ostrów Wlkp. (m.) 59 787 0 59 787 100 0
Ostrzeszów 11 792 6 560 18 352 64 36
Pleszew 14 460 9 169 23 629 61 39
RAZEM 227 194 47 749 274 943 83 17
Źródło: zestawienie własne na podstawie danych Państwowej Komisji Wyborczej.
W gminach miejsko-wiejskich najwięcej uprawnionych do głosowania na tere-nach wiejskich było w Gminie Jarocin (45 %), a następnie na podobnym poziomie – od 36 do 39 % – w gminach: Pleszew, Kępno, Ostrzeszów. W Krotoszynie mieszkańcy z terenów wiejskich stanowili 27 % uprawnionych do głosowania.
W badanych gminach frekwencja 7 w wyborach do rad miejskich wyniosła 45,44 %:
w okręgach miejskich – 45,35 %, a w wiejskich – 45,53 %. W skali całego kraju w tej grupie gmin frekwencja wyniosła 45,95 % (cztery lata wcześniej frekwencja była na po-ziomie 39,47 %).
6 S.M. Lipset, Homo politicus. Społeczne podstawy polityki, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-szawa 1998, s. 196.
7 To stosunek liczby uprawnionych do głosowania mieszkańców do liczby wydanych kart do gło-sowania.
Tabela IV.2
Frekwencja w wyborach do rad miejskich w 2006 roku (%)
Gmina Ogółem Okręgi
Miejskie Wiejskie
Jarocin 44,26 43,27 45,25
Kalisz 42,26 42,26
-Kępno 50,30 48,67 51,93
Krotoszyn 46,59 46,00 47,17
Ostrów Wlkp. (m.) 45,22 45,22
-Ostrzeszów 40,69 42,12 39,25
Pleszew 46,99 49,91 44,06
RAZEM 45,44 45,35 45,53
Źródło: zestawienie własne na podstawie danych Państwowej Komisji Wyborczej.
Najwyższą frekwencję zanotowano w Kępnie, zwłaszcza w okręgu wiejskim, a na-stępnie w Pleszewie, Krotoszynie, Ostrowie Wielkopolskim, Jarocinie i Kaliszu. Naj-niższa frekwencja była w Ostrzeszowie (40,69 %). Niska frekwencja w Ostrzeszowie ma zapewne związek z czterogodzinną przerwą w głosowaniu na skutek braku 1 kandydata na listach wyborczych do rady powiatu. Nie zrekompensowało tego nawet wydłużenie czasu pracy obwodowych komisji wyborczych (w efekcie wybory do rady powiatu unie-ważniono; ponowne odbyły się w styczniu 2007 roku) 8.
W porównaniu z wyborami z 2002 roku liczba osób biorących udział w głosowa-niu zwiększyła się o ponad 10 000.
Tabela IV.3
Liczba głosujących w wyborach do rad miejskich w 2006 roku
Gmina Głosujący
2002 2006 Różnica
Jarocin 13 692 14 480 788
Kalisz 28 110 34 674 6 564
Kępno 9 556 8 821 -735
Krotoszyn 12 702 13 702 1 000
Ostrów Wlkp. (m.) 22 505 25 172 2 667
Ostrzeszów 7 652 7 008 -644
Pleszew 9 967 10 360 393
RAZEM 104 184 114 217 10 033
Źródło: zestawienie własne na podstawie danych Państwowej Komisji Wyborczej.
8 Zob. K. Juszczak, Wabnic w Ostrzeszowie, Geppert w Grabowie! Powiat na pół gwizdka, „Czas Ostrzeszowski” 2006, nr 46, s. 1.
Wzrost liczby głosujących był szczególnie widoczny w Kaliszu (o 18,93 %) i w Ostro-wie Wielkopolskim (o 10,59 %), a więc w gminach, w których sukces odniosły ugrupowania nieobecne w wyborach samorządowych w 2002 roku: Platforma Obywatelska RP i Prawo i Sprawiedliwość. Można domniemywać, że lokalne ugrupowania, które w 2002 roku były substytutem partii politycznych o rodowodzie solidarnościowym, nie stanowiły wystarcza-jącej gwarancji reprezentowania interesów i artykułowania poglądów osób o poglądach pra-wicowych. Poza tym możliwe było zjawisko wyborczej absencji tej grupy społecznej po zupełnie przegranych wyborach parlamentarnych w 2001 roku. Wzrost liczby głosujących zanotowano również w Krotoszynie (7,30 %), Jarocinie (5,44 %) i Pleszewie (3,79 %).
Natomiast spadek liczby głosujących nastąpił w Kępnie (o 7,69 %) i Ostrzeszowie (o 8,42 %). W Kępnie żadna z nowych partii politycznych nie wystawiła własnych list wyborczych, w Ostrzeszowie zaś jedynie Prawo i Sprawiedliwość (dodatkowo na liczbie głosujących zaważyła wspominana wcześniej przerwa w głosowaniu).
Czynnikiem, który również miał wpływ na rezultaty wyborów, było zjawisko du-żej liczby głosów nieważnych 9. Wynikało to z faktu, że samorządowy system wybor-czy jest dość skomplikowany. Wyborca w większości obwodowych komisji wyborwybor-czych otrzymuje 4 karty do głosowania – do rady gminy, rady powiatu, sejmiku województwa oraz na burmistrza (prezydenta miasta). Wyjątek stanowiły miasta na prawach powiatu (np. Kalisz).
Tabela IV.4
Głosy nieważne w wyborach do rad miejskich w wyborach w 2006 roku Gmina
Razem Okręgi miejskie Okręgi wiejskie
Głosy nieważne Głosy nieważne Głosy nieważne
Liczba % Liczba % Liczba %
Jarocin 1 244 7,90 711 8,39 533 7,35
Kalisz 1 614 4,40 1 614 4,40 -
-Kępno 829 8,60 477 8,25 352 9,10
Krotoszyn 989 6,70 710 6,65 279 6,94
Ostrów Wlkp. (m.) 1 737 6,50 1 737 6,5 -
-Ostrzeszów 529 7,02 338 6,81 191 7,42
Pleszew 894 7,90 497 6,89 397 9,83
RAZEM 7 836 6,40 6 084 6,84 1 752 8,13
Źródło: zestawienie własne na podstawie danych Państwowej Komisji Wyborczej.
9 Za nieważny uznawano głos, jeżeli na karcie do głosowania postawiono znak „x” obok nazwisk dwóch lub większej liczby kandydatów z różnych list lub nie postawiono tego znaku w kratce z lewej strony obok nazwiska żadnego kandydata z którejkolwiek z list. Dopisanie na karcie do głosowania dodatkowych nazwisk lub nazw albo poczynienie innych dopisków poza kratką nie wpływało na ważność głosu.
Najmniej głosów nieważnych oddano w Kaliszu, a więc w jednostce, w której wyborca dysponował „jedynie” 3 kartami wyborczymi: do rady miasta, sejmiku wo-jewódzkiego oraz na prezydenta miasta. W pozostałych gminach, tam gdzie wyborca dysponował dodatkową kartą wyborczą (do rad powiatów), odsetek głosów nieważnych był większy i wahał się od 6,5 % w Ostrowie Wielkopolskim (podobnie jak Kalisz jest gminą miejską) do 8,6 % w Kępnie.
Okręgi wiejskie, poza Jarocinem, charakteryzowały się większym odsetkiem gło-sów nieważnych. Największe dysproporcje wystąpiły w Pleszewie (2,94 %), najmniejsze zaś w Krotoszynie (0,25 %).
2. Struktura poparcia dla komitetów wyborczych