funkcja profilaktyczna - działanie na czynniki zagrażające zdrowiu i prawidło­ wemu rozwojowi dziecka

Podstawowymi funkcjami, jakie realizuje dom dziecka, są funkcja opiekuń­ cza i funkcja wychowawcza. Zgodnie z założeniami wychowania opiekuńczego zachodzą treściowo na siebie, ich wypełnianie postępuje łącznie, dlatego mówimy o funkcji opiekuńczo-wychowawczej.

Do zadań domu dziecka jako placówki socjalizacyjnej należy: zapewnienie dzieciom i młodzieży opieki i wychowania oraz kształcenia, zaspokajanie ich po­ trzeb bytowych i rozwojowych (w tym: emocjonalnych, społecznych, religijnych) oraz wspieranie działań rodziców w wychowaniu i sprawowaniu opieki. Ich reali­ zacji służą w szczególności ciągle aktualne, sformułowane przez J. Raczkowską (1983: 92), takie działania wychowawcze, jak:

- wspomaganie intelektualnego rozwoju wychowanków i zapewnianie im powo­ dzenia szkolnego,

- przygotowanie wychowanków do pracy uczestnictwa w życiu społecznym,

- nauczenie wychowanków uczestnictwa w kulturze i gospodarowania wolnym czasem,

- przygotowanie wychowanków do samodzielnego rozwiązywania własnych pro­ blemów życiowych,

- kształtowanie właściwych stosunków między wychowankiem a jego rodzicami w celu umożliwienia mu powrotu do domu rodzinnego.

Podstawą ukierunkowującą realizację tych zadań są standardy opieki i wy­ chowania, dyrektywy wynikające z przepisów ww. rozporządzenia w sprawie pla­ cówek opiekuńczo-wychowawczych, które wyznaczają wymogi, jakie muszą speł­ niać te instytucje, by prawidłowo wykonywać wyżej przytoczone zadania. Do elementarnych dyrektyw zabezpieczających realizację ostatniego z nich, tj. reinte­ grację wychowanka z rodziną naturalną należą:

- zobowiązanie placówki do stałego kontaktu ze środowiskiem, z którego pocho­ dzi dziecko,

- przestrzeganie prawa dziecka do kontaktowania się z rodzicami i innymi osoba­ mi bliskimi (jeżeli sąd rodzinny tego nie zabronił),

Dom dziecka jako powszechna forma instytucjonalnej opieki całkowitej 55

- uwzględnienie rodziny wychowanka w pracy zespołu do oceny zasadności poby­ tu dziecka w placówce oraz projektowaniu jego usamodzielnienia,

- przyjęcie jako zasady tymczasowości opieki zastępczej w placówce i możliwości powrotu dziecka do rodziny własnej,

- obowiązek prowadzenia indywidualnej pracy z dziećmi, m.in. w oparciu o stale aktualizowaną sytuację życiową jego rodziny własnej (Andrzejewski 2000).

Podsumowując, należy podkreślić, że podstawowy obszar działalności domu dziecka stanowią zadania ukierunkowane na harmonijny rozwój psychofizyczny, wychowanie i samowychowanie, ze szczególnym uwzględnieniem zaspokajania potrzeb emocjonalnych oraz kompensowania braku środowiska rodzinnego i wyni­ kających z tego konsekwencji w sferze psychospołecznego funkcjonowania dziec­ ka sierocego.

Zasady pracy opiekuńczo-wychowawczej w domu dziecka

Prawidłowa realizacja podstawowych celów i zadań procesu opiekuńczo-wycho- wawczego w placówce socjalizacyjnej jest wyznaczona przez następujące zasady:

- dobro dziecka jako podstawa wszelkich działań prowadzonych względem nie­ go i decyzji podejmowanych w jego sprawie,

- poszanowanie praw dziecka,

- właściwe rozeznanie potrzeb opiekuńczo-wychowawczych dziecka, - indywidualizacja w zaspokajaniu potrzeb dziecka,

- zasada prowadzenia działań kompensujących skutki sieroctwa społecznego i wy­ równywania zaburzeń rozwojowych powstałych na tle organicznym i zaniedbań środowiska rodzinnego,

- konieczność wspierania rozwoju dziecka poprzez umożliwienie mu kształcenia oraz rozwój jego zainteresowań i zdolności,

- potrzeba działań przygotowujących do samodzielnego życia, - zasada trwałości i ciągłości działań opiekuńczo-wychowawczych,

- poszanowanie praw rodziców wynikających z przepisów prawa rodzinnego, a przede wszystkim prawa do kontaktowania się z dzieckiem,

- potrzeba działań ukierunkowanych na utrzymanie więzi dziecka z rodziną i umo­ żliwienie jego powrotu do rodziny.

Zasady jako twierdzenia i dyrektywy metodyczne są jednym z warunków efektywności postępowania opiekuńczo-wychowawczego. Ukierunkowują działa­ nia opiekunów-wychowawców podejmowane względem przebywających w domu dziecka wychowanków. Dla powodzenia pracy z dzieckiem niezbędne są także kompetencje osobowościowe, wiedza i umiejętności wychowawców i personelu pomocniczego.

56 Rozdział II

Dom dziecka, jako placówka socjalizacyjna, zapewnia opiekę całodobową. Organi­ zacyjnie stanowi on system wzajemnie ze sobą powiązanych i współzależnych w działaniach elementów, które tworzą dzieci - wychowankowie i dorośli - ich opiekunowie. Spoiwem tego systemu są zachodzące między nimi interakcje, które są regulowane normatywnie przez statut domu dziecka, regulamin placówki i zale­ cenia dotyczące pracy w placówce socjalizacyjnej.

Szczegółowe zadania, organizację pracy oraz specyfikę i zakres sprawowa­ nej opieki zawiera regulamin placówki. Regulamin domu dziecka opracowuje dy­ rektor placówki w porozumieniu z powiatowym centrum pomocy rodzinie. Z regu­ laminem powinni być zaznajomieni wychowankowie.

Za funkcjonowanie i działalność opiekuńczo-wychowawczą w domu dziecka odpowiedzialny jest dyrektor, powoływany przez organ prowadzący. Do meryto­ rycznej pracy z wychowankami mogą być zatrudnieni (w zależności od potrzeb): wychowawcy, opiekunki dziecięce, pedagog, psycholog, terapeuta rodzinny, le­ karz, pielęgniarka. Dodatkowo etatowymi pracownikami tej placówki są: księgo­ wy, intendent, kucharz, praczka, pracownik gospodarczy.

Dom dziecka przyjmuje wychowanków na podstawie skierowania wydanego przez powiatowe centrum pomocy rodzinie (PCPR) właściwe ze względu na miej­ sce zamieszkania dziecka. PCPR kwalifikuje dziecko do określonej placówki na podstawie orzeczenia (decyzji) sądu rodzinnego lub na wniosek rodziców, opieku­ nów prawnych lub samego małoletniego. Jeżeli występuje zagrożenie życia lub zdrowia dziecka, dom dziecka ma obowiązek przyjąć je bez skierowania i zapew­ nić mu opiekę do czasu wyjaśnienia jego sytuacji rodzinno-prawnej.

Nowo przybyłemu wychowankowi wychowawca zakłada kartę pobytu oraz opracowuje dla niego indywidualny plan pracy.

Karta pobytu dziecka zawiera informacje, opinie i oceny dotyczące:

- środowiska rodzinnego, zainteresowania rodziców dzieckiem i ich starań o po­ wrót dziecka do domu, więzi emocjonalnej dziecka z rodziną

- rozwoju fizycznego i stanu zdrowia,

- rozwoju poznawczego dziecka, motywacji do nauki, ujawnianych zdolności, wyników w nauce, zainteresowań zawodowych, stosunku do nauczycieli,

- rozwoju psychospołecznego i funkcjonowania emocjonalnego,

- umiejętności społecznych, pozycji w grupie oraz funkcjonowania w placówce i środowisku,

- samodzielności i nawyków higienicznych,

- szczególnych potrzeb dziecka (rozwojowych, zdrowotnych, wynikających z sy­ tuacji sieroctwa społecznego),

- efektywności oddziaływań opiekuńczo-wychowawczych, m.in. przygotowania dziecka do życia społecznego i usamodzielnienia (Gumienny 2004: 32).

Indywidualny plan pracy jest opracowywany przez wychowawcę przy udziale wychowanka i w porozumieniu z psychologiem i pedagogiem, a także pracownikiem Organizacja domu dziecka

Dom dziecka jako powszechna forma instytucjonalnej opieki całkowitej 57

socjalnym oraz rodzicami lub opiekunem prawnym. Opiera się on na informacjach dotyczących życia dziecka (pochodzących z jego dokumentacji) oraz analizie proce­ su zmian rozwoju fizycznego i psychospołecznego w okresie pobytu dziecka w pla­ cówce. W planie tym uwzględnia się aktualną sytuację rodzinną dziecka i efekty pracy socjalno-terapeutycznej z rodzicami. Istotnym jego elementem jest wytyczenie przyszłości dziecka (powrót do rodziny, usamodzielnienie - w przypadku pełnolet- ności, rodzina zastępcza lub adopcyjna). Przy planowaniu pracy opiekuńczo-wy- chowawczej względem indywidualnego wychowanka w szczególności bierze się pod uwagę: wiek dziecka, jego rozwojowe cechy i potencjał psychofizyczny oraz potrze­ by i możliwości ich zaspokajania. Indywidualny plan pracy jest uaktualniany i mo­ dyfikowany w zależności od zmieniającej się sytuacji dziecka, nie rzadziej niż co pół roku. Jest to istotne novum zreformowanej opieki instytucjonalnej nad dzieckiem, zabezpieczone uregulowaniami prawnymi (Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 1 września 2000 r.).

Rozporządzenie to wprowadza również do modelu organizacyjno-funk­ cjonalnego domu dziecka zespół do spraw okresowej oceny sytuacji dziecka, do którego zadań należy:

- analiza stosowanych metod pracy z dzieckiem, - ocena aktualnej sytuacji dziecka,

- modyfikowanie indywidualnego planu pracy,

- ocena zasadności dalszego pobytu dziecka w placówce.

W skład tego zespołu wchodzą zarówno pracownicy domu dziecka: dyrektor, wychowawca bezpośrednio kierujący procesem wychowawczym dziecka, psycho­ log, pedagog, pracownik socjalny, jak i osoby spoza placówki: członkowie rodziny dziecka, pracownik powiatowego centrum pomocy rodzinie i ośrodka adopcyjno- opiekuńczego, a także w miarę potrzeby - inne osoby, np. kurator, lekarz.

Analizując strukturę organizacyjną domu dziecka, nie można pominąć samo­ rządu wychowanków, zwanego także radą wychowanków. Już prekursorzy wy­ chowania zakładowego, Czesław Babicki i Janusz Korczak, realizowali zadania opiekuńczo-wychowawcze w pracy z sierotami, opierając się na samorządzie. Jak podkreśla A. Kamiński (1965: 24), samorząd stwarza dzieciom i młodzieży takie warunki, dzięki którym mogą one uczestniczyć w organizowaniu własnego życia społecznego grupy i całej placówki oraz brać udział w inicjowaniu, realizacji i oce­ nie wszelkich zadań podejmowanych dla wychowanków, w ich imieniu i przez nich samych. Aktualnie w domach dziecka zasady wyboru i działania organów samorzą­ du wychowanków określa regulamin uchwalony przez samych podopiecznych. Do nich należy wybór opiekuna samorządu spośród ogółu wychowawców.

Najuważniejszy jest jednak sposób wyrobu samorządu spośród wychowanków domu dziecka. Od demokratycznego wyboru samorządu w danej placówce socjali- zacyjnej zależy jej samorządność i podmiotowe traktowanie wychowanków (Ra- dziewicz 1985, passim). Samorząd może przedstawiać dyrektorowi wnioski i opinie we wszystkich sprawach dotyczących funkcjonowania placówki (Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 1 września 2000 r.). Optymalnym przykładem

58 Rozdział II

dobrze funkcjonującego samorządu może być dom dziecka prowadzony w Warsza­ wie przez Janusza Korczaka i pracujących z nim wychowawców (Korczak 1978).

PSYCHOSPOŁECZNE FUNKCJONOWANIE DZIECI SIEROCYCH